Научная статья на тему 'Тижорат банкларида трансформация жараёнларини чуқурлаштириш бўйича тараққий этган мамлакатлар тажрибаси ва унинг амалий аҳамияти'

Тижорат банкларида трансформация жараёнларини чуқурлаштириш бўйича тараққий этган мамлакатлар тажрибаси ва унинг амалий аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
95
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
ракамли трансформация / ракамли иктисодиёт / IT технология / сунъий интеллект / необанк / big data / Fin Tech

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вохид Раимкулович Кайтаров

Ҳозирда жaҳoн амалиётидa рақамли платформаларнинг ривожланиши товар ва хизматлар бозорида рақобат муҳити ҳамда шартларининг ўзгаришига олиб келмоқда. Жумладан, банк-молия тизимида рақамли технологияларни ривожлантириш, рақамли банк маҳсулотлари ва янги дастурий таъминотни жорий этиш ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда рақамли трансформацияга асосланган дастурлар амалга оширилмоқда. Бироқ, жaҳoнда банк хизматларини кўрсатишда рақамли технологияларнинг қўлланилиши ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда бир-биридан кескин фарқ қилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тижорат банкларида трансформация жараёнларини чуқурлаштириш бўйича тараққий этган мамлакатлар тажрибаси ва унинг амалий аҳамияти»

Тижорат банкларида трансформация жараёнларини чукурлаштириш буйича тараккий этган мамлакатлар тажрибаси ва унинг амалий ахамияти

Вохид Раимкулович Кайтаров vkaytarov@gmail. com Бизнес ва тадбиркорлик олий мактаби

Аннотация: Х,озирда жахон амалиётида ракамли платформаларнинг ривожланиши товар ва хизматлар бозорида ракобат мухити хамда шартларининг узгаришига олиб келмокда. Жумладан, банк-молия тизимида ракамли технологияларни ривожлантириш, ракамли банк махсулотлари ва янги дастурий таъминотни жорий этиш ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда ракамли трансформацияга асосланган дастурлар амалга оширилмокда. Бирок, жахонда банк хизматларини курсатишда ракамли технологияларнинг кулланилиши ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда бир-биридан кескин фарк килмокда.

Калит сузлар: ракамли трансформация, ракамли иктисодиёт, IT технология, сунъий интеллект, необанк, big data, Fin Tech

The experience of advanced countries in deepening transformation processes in commercial banks and its

practical significance

Vokhid Raimkulovich Kaytarov vkaytarov@gmail. com Higher School of Business and Entrepreneurship

Abstract: Currently, the development of digital platforms in global practice leads to changes in the competitive environment and conditions in the market of goods and services. In particular, the development of digital technologies in the banking and financial system, the introduction of digital banking products and new software, and programs based on digital transformation are being implemented in developing countries. However, the use of digital technologies in the provision of banking services in the world differs sharply between developed and developing countries.

Keywords: digital transformation, digital economy, IT technology, artificial intelligence, neobank, big data, Fin Tech

Ушбу маколада банкларда мижозларга хизмат курсатишда ракамли трансформациянинг Япония тажрибаси ва унинг амалий ахамиятига бахо берилган.

Кириш

2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида "Ракамли иктисодиётни асосий «драйвер» сохага айлантириб, унинг хажмини камида 2,5 баравар оширишга каратилган ишларни олиб бориш" максади куйилган булиб, унинг доирасида давлат улушига эга тижорат банкларида трансформация жараёнларини якунлаб, 2026 йил якунига кадар банк активларида хусусий банкларнинг улушини 60 фоизгача етказиш вазифаси юклатилган [1].

Шунингдек, "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси" банк секторида ракамли трансформация жараёнларини амалга оширишнинг асосий йуналишлари сифатида:

- банкларнинг самарали инфратузилмасини яратиш ва фаолиятини автоматлаштириш;

- давлат улуши мавжуд тижорат банкларини комплекс трансформация килиш;

- ахоли ва кичик бизнес учун масофавий хизматларни кенг жорий килиш вазифалари белгиланган [2].

Банк тизимини ривожлантиришнинг асосий драйвери ракамлаштириш булиб, банк ва мижоз уртасида узаро ишонч ва шаффофликни оширади. Маълумки бир неча йил олдин банклар мижозларига хизмат курсатиши учун банк биносига шахсан ташриф буйришлари хамда хар хил коFOзбозликларни талаб килган булса, бугунги кунда мижоз банк биноси каерда эканлигини билмасдан хам банк хизматларидан фойдаланмокда. Масалан, мижоз турли хил туловларни амалга ошириши, узининг пластик картасидаги пул маблаFларини бир валютадан иккинчисига бемалол айрибошлаши, хохлаган пайтида онлайн тарзда кредит олиши ва карздорликларни сундириб бориши мумкин. Банклар томонидан яратилаётган бу каби енгилликларнинг асосида илFор инновацион FOялар ва технологиялар ётади.

Шу жихатдан караганда, ракамли трансформация жараёнларини тизимли тахлил килиш асосида унинг назарий-концептуал жихатларини ёритиш, мавжуд муаммоларни аниклаш ва истикболли йуналишларни белгилаш долзарб ахамият касб этади.

Хрзирда банк фаолиятига илмий-техник тараккиётнинг сунгги ютукларини жадал татбик этмасдан модернизация килиш мумкин эмас. Жахон амалиётидан куриниб турибдики, илмий-техник тараккиёт ва янги ахборот технология

(1Т)ларининг жадал усиши банкнинг жозибадорлигини умумий бахолашга сезиларли таъсир курсатмокда.

Мавзуга оид адабиётлар таулили

Ракамли трансформацияга иктисодчи олимлар узларининг бир катор таърифларини берганлар. Хусусан, хорижлик иктисодчилар Gebaev ва бошкалар фикрича, ракамли трансформация - бу ракамли технологияларни бизнеснинг барча тармокларига интеграциялашуви булиб, иш услуби ва мижозларга киймат етказиб беришни тубдан узгартиради[3].

Т.Аблязов, В.Асаулларнинг такидлашича, ракамли трансформация жараёни мавжуд бизнес моделларини такомиллаштириш, шунингдек, иш самарадорлигини ошириш учун ракамли технологиялардан фойдаланишни англатади. Ушбу жараён инновацион технологияларни доимий равишда жорий килишни уз ичига олади, бу бутун иктисодиётни тулик ракамли узгартиришга олиб келади [4].

К.Скиннер узининг "Банк сохаси истикболлари" китобида келтириб утганидек "Банк сохаси бу - электрон операциялар оркали расмийлаштириладиган виртуал молиявий муносабатларга асосланган ракамли бозордир. Бинобарин, банк сохасида ракамли технологиялар нафакат янги имкониятлар очадиган, балки унинг ажралмас таркибий кисмидаги мухим компонент саналади[5].

Бу бир вактнинг узида унинг хам устунлиги, хам заифлиги хисобланади. Устунлиги молиявий секторнинг технологиядан фойдаланиш, жорий этиш ва куллаб-кувватлаш кобилиятига эга булса, камчилиги эски операциялар хамда инфратузилмалардан тулик электрон бизнесга утиш муаммосидалиги билан характерланади".

Шунингдек россиялик иктисодчи олим В.Кощеев молиявий секторни ривожлантириш нуктаи назаридан ракамли трансформация янги иш мухитини шакллантирувчи бизнесни юритишнинг амалий усулларини такомиллаштириш сифатида урганилади деб хисоблайди [6].

С.Матт ва бошкалар харкандай ташкилотнинг ракамли трансформациялашуви стратегияси технологиялардан фойдаланиш, киймат яратишжараёнидаги узгаришлар, тузилмавий узгаришлар ва молиявий жихатларни камраб олиши зарурлигини таъкидлашади [7].

М.Ковалев Г.Головенчик (2018) узларининг маколасида Белоруссияда тижорат банклари хизмат курсатишда трансформациялаш жараёнига утишни тавсия берганлар. Улар узларининг изланишларида "финтех-компания"лар молиявий хизматларнинг янги турларини такдим этаётган бир пайтда, банк хизматлари сегментида кискариш юз бераётганлигини, яъни банклар "финтех-компания"лар каршисида ракобатни бой бераётганлигини айтиб утганлар.

Уларнинг фикрича: трансформациялаш жараёнини ривожланаётган давлатлар молия тизимида аллакачон бошлаган, баъзилари эса бу жараённи тугатиш арафасида турибди. Трансформациялаш жараёнига утган тижорат банкларининг даромадига бу омил сезиларли ижобий таъсир килганлигини улар алохида таъкидлаб утганлар.

Шунингдек, уларнинг фикрича, ракамли банк бу - мобайл ва онлайн платформадан фойдаланган холда молиявий хизматларни амалга ошириш, бу банкнинг мижоз билан ишлаш сифатини яхшилайди, вакт ва харажатларни тежайди, шахсий маълумотларни хавфсизлиги хамда хизматлар сифати ва тезлигини оширади [8].

Макаренко Г. (2019) узинининг маколасида ракамли трансформациялаш тижорат банкларининг харажатларини 10-15% камайтиришини, катта ракамлар(биг дата) технологияси кредит бериш асносида хар бир мижознинг максимал даражада урганишни ва даромадларнинг асосий кисми нобанк хизматлари оркали келишини айтган[9].

O.Selman ва Z.Özsürün5ларнинг фикрича "Тижорат банкларидаги ракамли трансформация бу - ракамли технологияларни банк фаолиятининг барча сохаларида интеграциялаш, тижорат банклари фаолияти ва мижозларга киймат етказиб бериш усулларини тубдан узгартириб, молиявий ва банк дастурларини ишлаб чикиш, ракамли банкинг, мобил банкинг ечимлари, молиявий технологиялар, мижозларнинг фоиз ставкаларини либераллаштириш, улкан маълумотлар (big data), мобил молия, рискларни бошкариш, интернет-молия ва мижозлар билан муносабатларни бошкариш буйича талабларини кондиришга кодир демакдир" [10].

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси К,онунчилик палатаси депутати, иктисод фанлари доктори, профессор. Н.Х.Жумаев "Ракамли иктисодиётда IT ёрдамида таннархни камайтиришга, натижада оптималлашувга ва самарадорлик ошишига эришилади. Ракамли иктисодиётда замонавий илмий ёндашувлар ва инновациялар мухим хамда устувор ахамиятга эга булади. Бунда илмий сиFимкорлик юкори булган тармоклар равнак топишини таъкидлайди" [11].

Таллия ва натижалар

Х,озирда банк фаолиятини илмий-техник тараккиётнинг сунгги ютукларини жадал татбик этмасдан модернизация килиш мумкин эмас. Жахон амалиётидан куриниб турибдики, илмий-техник тараккиёт ва янги ахборот технология (1Т)ларининг жадал усиши банкнинг жозибадорлигини умумий бахолашга сезиларли таъсир курсатмокда. Бу эса, бу борадаги илFор хориж тажрибасини урганиш заруриятини юзага келтиради.

Узбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлисга Мурожаатномасида «.... афсуски банк тизими ракамли технологияларни ривожлантириш, янги банк

махсулотлари ва дастурий таъминотни жорий этиш буйича талаблардан 10-15 йилга оркада колмокда. 2020 йилдан бошлаб хар бир банкда кенг куламли трансформация дастури амалга оширилади. Банкларнинг капитал, ресурс базаси ва даромадлилигини ошириш бизнинг эътиборимиз марказида булади» [12] - деб таъкидлаган.

Улкан маълумотлар, Булутли хисоблаш, Сунъий интеллект ва Буюмлар интернети каби ракамли трансформация билан боFлик технологиялар инновацияларга асосланганлиги ва истеъмолчи эхтиёжларига каратилганлиги билан ажралиб туради.

Буюк Британияда 1983 йилда банклар мижозларига телефон оркали компьютерга уланган холда узининг омонатларини текшириш, банкдаги хисоб ракамидан туловлар ва пул утказмаларини амалга ошириш имконини берувчи Homelink тизими яратилди. Уша йили АКЩда хам худди шунга ухшаган Pronto тизими ишга туширилди. Лекин одамлар Homelink ва Pronto тизимларга ишончсизлик билан карайди, лекин интернет тармоFи кенг ёйилиши билан ушбу тизимлардан кенг фойдаланиш бошланди. 2001 йилда Bank of Amerika 1 млрд. АКШ доллари микдорида онлайн хизматлар курсатиб, электрон-банкинг сохасида биринчи илFор банк булди. Мазкур банк 2017 йилда узининг 3 та ракамли (необанк) филиалини очди[13].

Payments Industry Intelligence портали маълумотларига кура, 2018 йилда дунёда 60 та ракамли - необанк булган булса, бу курсаткич 2021 йилга келиб 319 тани ташкил килди, улар ишлатадиган пулларнинг 90 фоизини электрон пуллар ташкил килади [14].

Citi Group хисоб-китобларига кура, ракамлаштириш натижасида банкларда ортикча ишчи кучи юзага келади, мазкур иш уринларини кискартириш банкларнинг операцион харажатларини тенг ярмигача кискартиришга олиб келади.

Бундан ташкари, Accenture утказган тадкикотларга кура, ракамлаштириш буйича илгарилаб кетган банкларнинг капитал рентабеллиги 0,9 фоизга ошган, аксинча, бу сохада оксаётган банкларда мазкур курсаткич 1,1 фоизга тушиб кетган. Accenture тахлилчилари келажакда ушбу фарк янада катталашишини таъкидлайди [15].

Банк тизимини трансформация ва ислох килиш йуналишларини, хорижий мамлакатларнинг банк-молия секторини трансформация килиш тажрибаси, хусусан Япония тажрибаси урганилди.

Сунгги бир неча йил ичида ракамли технологияларнинг жадал ривожланиши билан бутун дунё буйлаб куплаб компаниялар ва хукуматлар "ракамли трансформация" сари кадам ташлади. Шу катори Японияда хам ракамли трансформация жадал ривожланиб, дастлаб нодавлат молиявий

ceKTopuga, öyryHru KyHga эса öaHK-Mo^Htf ceKTopga Te3 Ba KeHr puBo^naHuö öopMoKga.

EyHgaH TamKapu, öyryH ^axoH öyfrraö COVID-19 TapKanumu Ty^afi^H Maco^agaH KypcaTuragHraH xroMaraapra MaM^aKaTga MH^03^ap эxтнe^нннг omumu Ty^afi^H xaM paKaM^H тpaнc$opмaцнtf yrum ^apaeH^apuHH Te3^amTHpn6 roöopgu.

^noHHaga Hmöu^apMOH^HK MyxHTHga h^oöhh ce3H.nap.nH y3rapum^apra caöaö öynraH ^mhathh paKaM^amTupumHu Kymaö-KyBBaraoBHH Kyfiugaru Typrra MyxHM y3rapumnap MaB^yg:

✓ HKTHcogufi ^ao^HaT TyFpucHgarH Mat^yMOT^apHH Tyn^am hmkohhhh öepyBHH pa^aM^H KypunManap, xycycaH, CMapT^OH^apgaH KeHr ^ofiganaHHm;

Karra xa^Mgaru Mat^yMOT^apHH HHFHm Ba caK^am xapa^araapHHH

KaMafiTHpagHraH öynyrau TexHo-roruagaH KeHr ^ofiganaHHm;

✓ KaTTa xa^Mgaru Mat^yMOT^apHH Tax^H^ Ku^um koöh^h^th Ba caMapagop^HrHHH omupaguraH axöopoT TexHanorHa.rapH (AT) Ba öomKa H^Fop TexHo^orH^^ap;

✓ MaMyMoraapHH paKaM^H KaHamap opKanu Tax^H^ KH^Hm acocuga roKopu gapa^aga Moc.namTHpH.nraH xroMaraapHH y3 BaKTHga Ba KeHr MHKecga TaKgHM этнm (1-HH3Ma).

1-PacM. ^noHHaga ^aMHaTHH paKaM.namTHpHm[16]. MaHÖa: www.boj.or.jp/en. fflBefi^puagaru ÖH3Hec MaKTaö MeHe^MeHTHH puBo^naHTupum HHCTHTyra

(IMD) ToMoHHgaH Hamp этн.nгaн "^axoH paKaM^H paKoöar pefiTHHru 2021" myHH KypcaTagHKH, ^noHHaga paKaM^H coxaga hhcoh pecypcnapu Ba KanHTanHHHr eTHmMac^HrH hhmhh co^oxuaTHHHr HucöaraH nacraurH, ÖH3HecHH y3rapTHpumga Moc^amyBnaH^HKHHHr eTap^H эмac.nнгн öomKa puBo^naHraH MaM.naKaraap öu^aH TaKKoc^araHga paKaM.namTHpHm paKoöaTÖapgom^uru KypcaTKHH^apura y3

таъсирини курсатиб, Япония 2020 йилга нисбатан бу курсаткичда бир naFOHa пастлаб умумий уринда 28-уринни эгаллаган (2-расм).

Ракамлаштиришда ракобатбардошлик

рейтинги 2021 Тренинг ва йил

малака ошириш 60

ИТ-интеграция 40 Илмий салохият

Бизнес мослашувчанлик 20 0 Хукукий база

Мослашувчан муносабатлар Технологик Капитал

Япония курилмалар Германия Жанубий Кореа

-А^Ш — Хитой

2-расм. Жахон ракамлаштириш ракобатбардошлик рейтинги [17].

Манба:www.imd.org 2020 йил барча мамлакатларга икки улчовда мислсиз муаммоларни такдим этди. Бир томондан, уларнинг соFликни саклаш инфратузилмаси ва пандемия билан курашиш, бошка томондан, талаб ва таклифларга булган шок таъсирлардан кейин иктисодиётини саклаб колиш муаммони юзага келтирди.

Жумладан, Япония учун хам пандемия окибатларни кузатиш ракамлаштиришга таъсир этувчи омилларда кузатиш мумкин. Хусусан, 2020-2021 йилларда умумий рейтингда бир паFOна, билим даражаси бир паFOна, техналогия турт паFOна, келажакка тайёргарлик даражаси бир паFOна пастлаганлинги кузатилади 1-жадвал.

1-жадвал

Японияда ракамлаштиришга таъсир этувчи омиллар

Т/Р Курсаткичлар 2017 й 2018 й 2019 й 2020 й 2021 й

1 Умумий 27 22 23 27 28

2 Билим 29 18 25 22 25

3 Техналогия 23 23 24 26 30

4 Келажакка тайёргарлик 25 25 24 26 27

18].

Манба: www.imd.org.

Товар ва хизматлар ишлаб чикаришда пандемия сабабли инсонлар ва махсулотларнинг чекланган харакатланиши инкирознинг салбий окибатларини янада кучайтирди. Технологиялар ва ракамлаштириш хукумат ва бизнес амалиётларини, шунингдек, ижтимоий узаро алокаларни узгартиришда куткарувчи куч эканлигини исботлади.

Япония банкларининг Ракамли трансформация шароитида бизнес олиб бориш мухитини бошка чет эл молия-банк секторда ракамли трансформация

ривожланиши билан таккосланганда ракамли трансформация ривожланиши ривожланаётган ва ривожланган мамлакатлар уртасида катта фарк килади.

Ривожланаётган мамлакатларда биотехнология субъектлари мавжуд молиявий тизимларга таянмасдан узлари инновацион молиявий хизматларни ташкил этишди ва куплаб мижозларга эга булишган.

Хитойнинг Alibaba компанияси бунга бир мисол. Компания узининг хар бири катта мижозлар базасига эга булган куплаб компаниялари гурухи ва турли сохалардаги шерик компаниялар оркали Alibaba анъанавий статик маълумотларни, масалан, жисмоний шахсларнинг молиявий активлари туFрисидаги маълумотлар ва кундалик харидлари каби молиявий маълумотларни уз ичига олган катта хажмдаги маълумотларни туплайди. Alibaba бундай маълумотларни тахлил килади ва хар бир мижоз учун юкори даражада мослаштирилган молиявий ва молиявий булмаган хизматларни ишлаб чикариш оркали даромад базасини кенгайтирмокда [19].

Бошка томондан, ривожланган мамлакатларда тараккиёт индекси чекланган. Х,атто дунёдаги йирик молия институтлари хам инновацион хизматларни такдим этиш ёки бизнес моделларини узгартириш оркали янги даромад олишда тулик муваффакиятга эришмаган.

Америка кушма штатлар ва Европадаги йирик молия институтлари ракамли сохаларга сармоя киритишни давом эттирмокдалар, аммо уларнинг асосий максади эски тизимларини кайта куриш ва бошкарув самарадорлигини ошириш булиб колмокда.

Шу билан бирга, Европа ва Америка кушма штатларда FinTech субъектлари "challenger banks"ларни яратдилар. Улар узларининг фойдаланувчилар учун кулай интерфейслари ва паст туловлари билан улар маълум микдордаги мижозларга эга булишди. Бошкалар, масалан Facebook's Diem (собик Libra) хусусий ракамли валюталарни чикаришни ва тулов инфратузилмасини куришни режалаштирмокда.

Бирок, ушбу компанияларнинг маълум бир кисми турFун даромадлар олмокда ва баъзилари уз фаолиятини бошлаб, бир неча йил ичида хизматларни тухтатдилар [20].

Ривожланаётган мамлакатларда амалга оширилаётган сиёсий чоралар, турли хил воситалар, шу жумладан етарли хукукий база оркали ракамли трансформациянинг жадал ривожланишини куллаб-кувватлади. Бундай куллаб-кувватлаш жамият томонидан кенг кабул килиниши мамлакат фаровонлигини ошишига олиб келади.

Кулай хисоб-китоб воситаси булган банк кредит картасига эгалик килувчи мижозлар сони ривожланган мамлакатларда юкори, аммо 2011 йилда ривожланаётган мамлакатларда паст булган (3-чизма). Кейинчалик, ушбу

ривожланаётган мамлакатларнинг айримларида банклар молиявий ракамли трансформацияни ривожлантириб, инновацион хисоб-китоб хизматларини курсатишни бошладилар ва хукумат томонидан курилган чорала чоралар ва куллаб-кувватланишлар билан банк хисобвараFига эгалик даражаси кутарилди.

3-чизма Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда банк хисобвараклари ва банк пластик карталагига эгалик килувчилар Японияда 2011 йилдаёк банк хисобвараFи ва кредит карталарига эгалик килиш даражаси юкори булиб, кенг тармокли банк филиаллари хамда банкоматлар тармоFи мавжудлиги молиявий хизмат фойдаланувчилар учун етарлича кулайлик яратган.

Бундан ташкари, Японияда утказилган суровномаларда инсонлар шахсий маълумотларни ким билан булишишни хал килишда бошка ташкилотларга караганда банкларга купрок ишонишлари маълум булган.

Хулоса килиб айтганда, Японияда, Европада ва Кушма Штатларда булгани каби, ривожланаётган мамлакатлардан фаркли уларок, ракамли трансформация оркали янги даромад келтирувчи хизматларни мижозларга таклиф килиш ва амалга ошириш осонлик билан амалга ошмайди. Шунингдек, янги бизнесга кираётганлар учун бозорда уз урнини топиш хам осон кечмайди.

4-чизма Банклар ва нобанклар томонидан тацдим этилган банк иловаларидан

фаол фойдаланувчилар сони.

Шунга карамай, нобанк "platformers" ташкилотлар молиявий хизматларни такдим этиш ёки кенгайтиришга карор килган такдирда банкларга нисбатан ракобатбардош устунликка эга булиши мумкин. Нобанк ташкилотлар аллакачон ракамли каналлар оркали мижозлар билан кунлик узаро алокада булган молия ташкилотидир. Ойлик фаол фойдаланувчилар эга энг яхши мобил иловалар аслида нобанк ташкилотларга тегишлидир[21]. Совид-19 бошланганидан бери ёш ва кариялар орасида ракамли ёки масофавий молиявий хизматларга талаб ортиб бормокда. Бу нобан ташкилотларнинг юкорида айтиб утилган афзаллиги якин келажакда катта рол уйнаши мумкинлигини англатиши мумкин.

Куйида Япония банкларида ракамли трансформациянинг хозирги холати, маълумотларни й^иш ва улардан фойдаланган холда инновацион хизматларни яратиш холати келтирилган ва нобанк ташкилотларнинг ишланмалари куриб чикилган, чунки улар узларининг инновацион молиявий хизматларини кенгайтириш оркали банклар билан ракобатлашмокда. Биз мижозларнинг уч хил гурухига курсатиладиган хизматларни куриб чикамиз: биринчи гурух жисмоний шахслар, иккинчи гурух кичик ва урта корхоналар ва учунчи гурух йирик корхоналардир.

Жисмоний шахслар учун хизматлар бир катор FinTech субъектлар ва нобанк ташкилотлар, пул утказиш хизматларини ташкил килган норматив ислохотлар (shikin ido gyo) ва электрон тулов хизматлари (denshi daiko gyo) туфайли, жисмоний шахслар учун уз молиявий хизматларни кенгайтирмокда.

Ушбу субъектлар дастлаб тулов хизматларини курсатишдан бошлаган булиб, аммо кейинчалик кенг куламли молиявий хизматларни ишлаб чикдилар ва аллакачон куплаб мижозларни кулга киритдилар. Одатда Pay, LINE Pay ва Payment тулов тизимлари мисол була олади.

Ушбу тулов тизимларидан фойдаланишни айникса чакана савдо ташкилотлари сотувчилар бунга харакат килишади. Улар уз мижозларининг тулов жараёни самарадорлигини ошириш ва шу билан уларнинг анъанавий бизнесини яхшилаш, бошкалари эса турли хил молиявий ва номолиявий хизматлар оркали олинган турли хил мижозлар маълумотларидан фойдаланган холда кенг куламли янги хизматларни такдим этишга интилишади.

Иккинчиси Alibaba бизнес моделини таъкиб килмокда. Жисмоний шахсларга кенг куламли хизматларни такдим этишда хар бир мижознинг турли маълумотларини ноёб "ID" остида бошкариш жуда мухимдир. Муайян мижознинг эхтиёжларини кондирадиган хизматларни такдим этиш учун молиявий ва молиявий булмаган, шунингдек, статик ва динамик булган катта хажмдаги кенг маълумотларни туплаш ва тахлил килиш керак. Битта дастур бундай хилма-хил маълумотларни олишга кодир эмаслиги сабабли, бир нечта

иловалардан маълумотларни олиш ва бундай маълумотларни мижознинг ноёб идентификаторидан фойдаланган холда мижоз билан боFлаш жуда мухимдир.

Булутли бухгалтерия дастурлари ва кичик ва урта корхоналар учун бошка хизматларнинг таркалиши билан бир катор нобанк ташкилотлар молиявий маълумотлардан фойдаланадиган молиявий хизматларни таклиф килмокдалар, масалан, текширилмаган бухгалтерия маълумотлари, инвентар маълумотлари ва савдо маълумотлари, уларнинг барчаси мижозларни урганиш учун аввалда ишлатилмаган. Ушбу хизматларнинг баъзилари банклар билан хамкорликда такдим этилади, аммо банк булмаганларнинг узлари кредитор сифатида фаолият юритадиган бир катор хизматлар хам мавжуд.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Банклар шунингдек, кичик ва урта корхоналарнинг молиявий эхтиёжларидан келиб чикиб, уларни куллаб-кувватлайдиган хамда уларнинг самарадорлигини оширадиган янги хизматларни ишлаб чикиш учун янги маълумотлардан фойдаланмокда.

Масалан, йирик Япон банк корпарацияси Sumitomo Mitsui Financial Group (SMFG) "Komatsu" Ltd билан ишламокда. SMFGнин курилиш техникаларига оид мавжуд маълумотлар хамда янги ташкил этилган молиявий тахлил платформаси билан боFлаш оркали SMFG "Komatsu" Ltd нинг пудратчи ва субпудратчиларига уз вактида молиявий эхтиёжларини кондириш учун кредитлар такдим этиб келади[21].

Кичик ва урта корхоналар учун платформа

Кредит о ерши (аванс тулови) ва хисоо-* 1 кнтоолар кабн молиявий хизматлар Н

Молияннй тахлил учуй платформа

1 1оТ плятформяляр

Маълумотлар хакнла

^глч Ж кур ил и ш техинкасккнкг експлуатаиияси

• курнлншнннг оорншн Зуюртма ва еткашо оернш

Курнлнш млйдончасн

5-чизма Кичик ва урта корхоналар молиявий эхтиёжларини тахлил этиш ва кредитлар тацдим этиш. Манба:www.boj.or.jp/en Бундан ташкари, банклар томонидан кичик ва урта бизнес фаолиятини яхшилаш буйича чора-тадбирлар куришни кузда тутаётганликлари мисолида келтириш мумкин.

Баъзи кичик ва урта бизнес корхоналар буюртмаларни жойлаштириш ва кабул килиш учун электрон маълумотлар алмашинуви (EDI) тизимларидан фойдаланадилар.

Банклар хисоб-китоб платформасини куришга ва уни электрон маълумотлар алмашинуви тизимига улашга харакат килмокдалар. Тизимга уланиш оркали компаниялар бир вактнинг узида буюртмаларини (тижорат маълумотлари) ва хисоб-китобларни (молиявий маълумотлар) текширишлари ва жараёнларни автоматлаштиришлари мумкин. Бундай ташаббуслар нафакат компанияларнинг маъмурий самарадорлигини ошириш ва корпоратив фаолиятни раFбатлантириш, балки банклар ва кичик ва урта бизнес субъектлари уртасидаги ишбилармонлик алокаларини чукурлаштиришга, шу билан банкларни кичик ва урта бизнеснинг келажакдаги молиявий эх,тиёжларига мослашувчанрок жавоб беришга олиб келиши мумкин.

Японияда банкдан ташкари бошка ташкилотлар томонидан йирик корхоналарга хизмат курсатишга жиддий уринишлар кузатилмаган. Йирик корхоналарни молиялаштиришда банклар куп кийинчиликларга дуч келмаслиги, улар молиявий хизматларни курсатиши, кушилиш ва кушиб олиш (М&А) молиялаштириш ва облигациялар чикариш каби катта хажмда хизматларни курсатади. Шунинг учун хизмат курсатувчилар кучли молиявий ва савдо имкониятларига эга булиши керак ва бу сохдда банкларнинг, айникса, йирик банкларнинг устунлиги кузатилади. Жисмоний шахслар ва кичик ва урта бизнес учун хизматларда маълум улушларни олишга муваффак булган FinTech субъектлари, BigTech субъектлари ва бошка платформа эгалари йирик корхоналарга хизматлар курсатишда банклар урнини эгаллашлари кийин булади.

Бирок, бу банклар йирик корхоналар учун молиявий ракамли трансформациянинг ягона иштирокчиси эканлигини англатмайди. Узок муддатда йирик корхоналар маъмурий самарадорликни ошириш, харажатларни камайтириш ва молиявий самарадорликни ошириш максадида компаниялар, жумладан, таъминот занжиридаги корхоналар томонидан кенг кулланилиши мумкин булган уз тулов платформаларини яратиши мумкин.

Ушбу платформалар B-to-B ёки B-to-B-to-C булиши мумкин ва йирик корхоналар уз платформаларида компаниялар ёки ходимларнинг потенциал молиявий эхтиёжларига жавоб бериш каби янги молиявий хизматларни ишлаб чикиши мумкин. Масалан, йирик корхоналар транспорт учун ракамли трансформация шакли сифатида караладиган Mobility as a Service (MaaS)1 учун узларининг тулов воситаларини яратишлари мумкин. Шунингдек, улар узларининг шахсий ракамли валюталарини чикаришни куриб чикишлари ва

1 Фойдаланувчиларга поездлар, автобуслар ва самолётлар каби транспортнинг бир нечта турларидан фойдаланганда уз смартфонлари ёки бошка курилмалари ёрдамида кидириш, банд килиш ва транспорт учун хак тулаш имконини бериш оркали фойдаланувчи кулайлигини яхшилайдиган хизмат.

ундан нафакат уз ходимларига иш хакини тулаш, балки таъминот занжирида туловларни амалга ошириш учун хам фойдаланишлари мумкин (6-чизма) [21].

6-чизма Йирик корхоналарнинг молиявий трансформация лойщаси.

Манба:www.boj.orjp^n

Ушбу тизим йирик корхоналарнинг маъмурий иш самарадорлигини, маблаFлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириши натижасида эса корхона фойдасини ошириши мумкин.

Хулоса ва таклифлар

Тижорат банкларида трансформация жараёнларини чукурлаштириш буйича тараккий этган давлатлар тажрибасини урганиш натижасида куйидаги хулосаларни шакллантирдик:

- анъанавий статистик маълумотларни уз ичига олган катта микдордаги маълумотларни туплаш ва ракамли технологиялар воситасида тахлил килиш компанияларга хар бир мижоз учун юкори даражада мослаштирилган молиявий ва молиявий булмаган хизматларни ишлаб чикариш имконини беради;

- FinTech субъектлари томонидан яратилган "challenger banks" уларнинг фойдаланувчилари учун кулай интерфейсларни ва комиссион тулов ставкаси паст булган молиявий хизмат турларини таклиф килишмокда;

- Японияда банк хисобвараFи ва кредит карталарига эгалик килиш даражасининг нисбатан юкори эканлиги кенг тармокли банк филиаллари хамда

банкоматлар тармоFининг мавжудлиги, инсонлар шахсий маълумотларни ким билан булишишни хал килишда бошка ташкилотларга караганда банкларга купрок ишонишлари каби омиллар билан изохланади;

- банклар хисоб-китоб платформасини куришга ва уни электрон маълумотлар алмашинуви (EDI) тизимига улаш оркали тижорат маълумотлари ва молиявий маълумотларни кайта ишлаш самарадорлигини оширишга харакат килишмокда;

- узок муддатда йирик корхоналар маъмурий самарадорликни ошириш, харажатларни камайтириш ва молиявий самарадорликни ошириш максадида таъминот занжиридаги корхоналар томонидан кенг кулланилиши мумкин булган уз тулов платформаларини яратиши мумкин.

Республикамиз тижорат банкларини ракамли трасформация жараёнини илFор хориж тажрибаси асосида такомиллаштириш максадида куйиджаги тадбирларни амалга ошириш максадга мувофикдир:

1. Банк мижозлари туFрисидаги маълумотларни кайта ишлаш тезлигини ва самарадорлигини ошириш максадида, биринчидан, мижозларнинг ликвидлилиги, туловга кобиллиги, умумий пул окими туFрисидаги статистик маълумотларни Биг Дата технологиясидан фойдаланган холда кайта ишлаш йули билан хар бир мижозлар гурухига мослаштирилган молиявий хизматлар мажмуини яратиш лозим; иккинчидан, тижорат банклари кошида инновацион молиявий хизматлар кусратишга ихтисослашган консолидациялашмаган кредит муассасаларини ташкил этиш керак.

2. Банк мижозларига курсатиладиган хисоб-китоб хизматини инновациялар асосида ривожлантириш максадида, биринчидан, кредитли пластик карталар эгаларига ажратиладиган кредитлаш лимитларини карта эгасининг кредит тарихига боFлик равишдла ишлаб чикилган рейтинглар асосида аниклаш тартибини жорий килиш лозим; иккинчидан, мижозлар билан тезкор алокани таъминлаш имконини берадиган ракамли каналлардан фойдаланиш куламини кенгайтириш оркали чакана туловларнинг тезлиги ва хажмини ошириш зарур; учинчидан, компанияларнинг туловга кобиллигини молиявий тахлил платформасидан фойдаланган холда тезкор тахлил килиш йули билан кредитлар хисобидан амалга ошириладиган туловлар хажмини ошириш керак.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 22 январдаги ПФ-60-сонли Фармони билан тасдикланган "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" URL: https://lex.uz/docs/5841063.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сонли Фармони билан тасдикланган "2020-2025 йилларга мулжалланган

Узбекистан Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси" URL: https://lex.uz/docs/4811025.

3. Gebayew, C., Hardini, I. R., Panjaitan, G. H. A., Kurniawan, N. B., & Suhardi. (2018). A Systematic Literature Review on Digital Transformation. 2018 International Conference on Information Technology Systems and Innovation (ICITSI). doi:10.1109/icitsi.2018.8695912

4. Ablyazov T., Asaul V. On competitive potential of organization under conditions of new industrial base formation // SHS Web of Conferences. 2018. Vol. 44. 00003.

5. Скиннер К. Будущее банкинга / К. Скиннер. Предисловие. - 2007

6. Кощеев В.А., Цветков Ю.А. Цифровая трансформация банковского сектора. https://cyberleninka.ra/artide/n/tsifrovaya-transformatsiya-bankovskogo-sektora.

7. Matt, C., Hess, T., & Benlian, A. (2015).Digital Transformation Strategies. Business & Information Systems Engineering, 57(5), 339-343.

8. Ковалев М., Головенчик Г. (2018). Цифровая трансформация банков // Банковский вестник. №11 (664), 50-60 с.

9. Макаренко Г. (2019). "Как инновация изменят банковскую отрасль России" электронный ресурс:https://trends.rbc.ru/trends/innovation /5d63fd8f9a7947e 067daea90.

10. Ortaköy, Selman, and Zehra Özsürün5. 2019. The Effect of Digital Channel Migration, Automation and Centralization on the Efficiency of Operational Staff of Bank Branches. Procedia Computer Science 158: 938-46. [CrossRef]

11. https://review.uz/oz/post/raqamli-iqtisodiyot-mamlakatimiz-taraqqiyoti-garovidir.

12. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 24.01.2020 й. URL: https://president.uz/ru/lists/view/3324

13. Ortaköy, Selman, and Zehra Özsürün5. 2019. The Effect of Digital Channel Migration, Automation and Centralization on the Efficiency of Operational Staff of Bank Branches. Procedia Computer Science 158: 938-46. [CrossRef]

14. https://finance.uz/index.php/ru/fuz-menu-economy-ru/11083-uzbekistan-vtsifrovoj -ekonomike.

15. https://www.accenture.com/us-en/insigh/blockchain-index

16. Bank of Japan Review 2021. www.boj.or.jp/en.

17. "Imd World Digital Competitiveness Ranking 2021". www.imd.org.

18. "Imd World Digital Competitiveness Ranking 2021". www.imd.org.

19. Bank of Japan Review 2021. www.boj.or.jp/en.

20. Bank of Japan Review 2021. www.boj.or.jp/en.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.