Научная статья на тему 'ТИЛ ФАЛСАФАСИ ВА УНИНГ ЗАМОНАВИЙ МУАММОЛАРИ'

ТИЛ ФАЛСАФАСИ ВА УНИНГ ЗАМОНАВИЙ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил фалсафаси / эркак ва аел тенглигига амал қилиш / гендер тенглиги / миллий турмуш тарзи / атама мазмунинг кўчиши.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Н Маматов, Н Абдуллаева

Мазкур мақолада тил фалсафасида эркак ва аел тенглигига амал қилиш муаммосининг атамалардаги холати, ундаги умумийлик ва яккалик нисбати, ушбу мунособатни ўзбек тилидаги ифодасини берувчи атамани яратиш муаммолари еритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТИЛ ФАЛСАФАСИ ВА УНИНГ ЗАМОНАВИЙ МУАММОЛАРИ»

YANGI OZBEKISTONDA OZBEK ADABIY TILINING RIVaJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI

2024-YIL 21-OKTABR

ТИЛ ФАЛСАФАСИ ВА УНИНГ ЗАМОНАВИЙ

МУАММОЛАРИ

1Н.Маматов, 2Н.Абдуллаева

1ф.ф.д, проф. Ижтимоий ва Сиёсий фанлар институти 2катта укитувчи, Ижтимоий ва Сиёсий фанлар институти https://doi.org/10.5281/zenodo.13943899

Аннотация. Мазкур мацолада тил фалсафасида эркак ва аел тенглигига амал цилиш муаммосининг атамалардаги холати, ундаги умумийлик ва яккалик нисбати, ушбу мунособатни узбек тилидаги ифодасини берувчи атамани яратиш муаммолари еритилган.

Калит сузлар: тил фалсафаси, эркак ва аел тенглигига амал цилиш, гендер тенглиги, миллий турмуш тарзи, атама мазмунинг кучиши.

Аннотация. В данной статье рассматривается в терминах философии языка состояние проблемы равенства мужчин и женщин, проблемы создания термина, соответсвующей содержание равенство между мужчин и женщин в Узбекистане.

Ключевые слова: философия языка, соблюдение равенства мужчин и женщин, гендерное равенство, национальный образ жизни, перенос содержания термина.

Abstract. In this article, the state of the problem of observing the equality of men and women in the philosophy of language in terms, the ratio of common and individual in it, the problems of creating a term that expresses this relation in the Uzbek language are considered.

Key words: philosophy of language, adherence to equality between men and women, gender equality, national lifestyle, transfer of term content.

Тил фалсафасининг объектини тил ва тафаккур диалектикаси ташкил килади. Ушбу диалектика фалсафа тарихида Сократ, Платон, Аристотель, Беруний, Фаробий, А.Навоий, реалистлар ва номиналистлар, Ф.Бэкон, Р.Декарт, И.Кант, В.Гегель, Витгенштейн, Б.Россел, К.Поппер, каби олимлар томонидан тизимли урганилган.

Тил фалсафаси икки йуналишда урганилиб келинмокда. Уларнинг биринчиси тилнинг ижтимоийлашуви унинг ижтимоий маънавий функционаллашуви масаласи хисобланса, унинг иккинчи йуналишини эса, симантик тахлил масалалари ташкил этади.

Тил фалсафасининг биринчи йуналиши буйича гап кетганда биз, нутк ёрдамида онгнинг шаклланиши ва унинг ижтимоий онгга айланиши, бунда тилнинг кишилар уртасидаги алока воситаси, информатсиялар, хаёт тажрибаларининг, илм, билим, гояларнинг яратилиши ва сакланиши, уларни кайта ишлаб чикариш, авлоддан-авлодга етказиш, жамиятда уларга нисбатан эх,тиёжни ошириш каби масалаларнинг тадкик этилиши назарда тутилади. Бунда эътибор тил ва унинг мавжудлиги асосида маънавий дунёнинг шаклланиши ва ривожланишига каратилган.

Тил фалсафасининг иккинчи йуналишида предмет-образ, образ-белги, белги-мазмун, мазмун-ахамиятлилик, ахамиятлилик-контекст, контекст-мантик, мантик-ахамиятлилик, ахамиятлиликнинг кучиши, сузнинг, гапнинг мантикий тахлили, табий тилда субъект иштироки, тил мавжудлигида ижтимоий мухитнинг роли каби масалаларнинг тадкик этилиши назарда тутилади.

Кейинги йилларда тил фалсафасида гапнинг ахамиятлилиги унинг хакикатлига мослиги масаласи чукур урганилмокда. Бунда икки назарияга, биринчиси референсия назариясига, иккинчиси тилдан фойдаланиш, уни ишлатиш назариясига

"YANGI О^ВЕККТО]ЧОА О^ВЕК ADABIY TILINING RГVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI

2024-YIL 21-OKTABR

асосланиш кабул килинган. Тил фалсафасидаги ушбу назариялар ва амалиёт бизнингча куп холларда диалектиканинг умумийлик, алох,идалик ва хусусийлик кесимида курилмайди.

Бугунги кунда "гендер" сузи, "гендер тенгликка амал килиш" ибораси сиёсатда х,ам, ижтимоий хдётда х,ам, кадриятлар мухокамасида хам энг куп ишлатилаётган сузлардан ва гаплардан бирига айланиб колди. Чунки, бугунги кунда глобал микёсда аёллар ва эркаклар уртасидаги тенглик масаласи энг долзарб масалалардан биридир. Шу нуктайи назардан БМТнинг ушбу масала буйича куяетган талаби, юргизаётган сиёсати мутлок тугри сиёсат ва тугри мафкурадир.

Бизнингча, ушбу сиёсатда эркак ва аёллар уртасидаги тенглик масаласи сайерамизнинг турли минтакасида, алохида олинган давлатларда турли хил даражада ва характерга эга эканлигини хисобга олиш мухим ахамиятга эга. Мана шу умумийлик ва хилма хилликдан келиб чикан холда БМТ юритаетган сиесатга атама танлаш х,ам бугунги тил фалсафасининг долзарб муамолларидан бири хисобланади. Шу нуктаий назардан "гендер тенгликка амал килиш" иборасининг асосини ташкил килувчи "гендер" сузини Роберт Столлер ижтимоий шахс маъносини англатувчи суз сифатида ишлатди.

Купчилик биладики, ушбу атама америкалик психиатр, психоаналитик, социолог Роберт Столлер томонидан илмий муомилага киритилган. Роберт Столлер биринчилардан булиб биологик жинсларни ва социомаданий контексдаги жинслараро мунособатини "гендер" атамаси мазмунига кучириб курсатишга хдракат килди.

Фалсафада шахс тушунчасининг узи индивиднинг ижтимоийлашуви жараенининг махсули хисобланади, деб талкин килинади. Бунда ижтимоий гурухнинг алохида олинган бир индивиди узида индивидуаллик сифатларини шакллантириши ва ушбу индивидуал сифатларнинг ижтимоий мунособатлар жараенида янада аник ва мухим ижтимоий курсаткичларга эга булишини англатади. Шундай булар экан "гендер" тушунчасининг узи ижтимоий булган шахсни индивидга иккинчи мартта, сен ижтимоий шахсан, деб маъно кучирилиш унчалик тугри холат эмасдек куринади.

Албатта, бунда Р.Столлер гендерни ижтимоий шахс деб тушунтирганда эркак ва аелнинг тенг умумийликка, эга булган бир шахслигини назарда тутган.

Умуман олинганда "гендер" атамаси тимсолий атамадир. Бу атама ёрдамида эркаклар ва аёллар уртасидаги биз кутган нисбатни, муносабатни ифодалаш назарда тутилган. Бунда хеч канака реал аёл ва эркак муносабатини курмасдан ушбу тушунча оркали эркак ва аёл уртасидаги муносабат тугрисида мушохада юришга харакат килинади. Тугрироги ушбу муносабат тугрисида тимсолий уйлашга куникиш талаб этилади. Тимсоллий мушохадада шахс нафакат бевосита курган, эшитган балки у иштирок этмаган х,олатлар буйича х,ам фикр юритиши керак булади.

Албатта, эркак ва аел тенглигининг маъноси, максади нима, унга кандай эришиш мумкин каби саволларга берилиши керак булган жавоб бизнинг узимизни нечоглик идрок килишимизга, онглилигимизга бевосита боглик. Биз куп х,олларда узимизга ташкаридан карашга урганиб колганмиз. Шунинг учун ^ам биз узимизни бошкалар кураётганидек курамиз. Инсон "Сен" деб айтадиган объектни яъни узимизни ифодалаш учун "Мен" сузидан фойдалана бошлаганимизда тимсолий тушунчалар кучга киради. "Гендер" ва "гендер тенглик" хакида гапирганда биз кандайдир мавхум ижтимоий шахсни тасавур килабошлаймиз.

Бугунги кунда "гендер" ва "гендер тенглиги" тушунчалари узбеклар орасида кайси бир даражада огрикли кабул килинмокда. Ушбу огрикли нукталарда биз

"YANGI OZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI

2024-YIL 21-OKTABR

анъанавийлик ва замонавийлик, динийлик ва дунёвийлик уртасидаги номувофикликларни курамиз. Ушбу номувофикликларнинг мавжудлиги бир талай муаммолар билан боглик. Буларнинг энг мухими "гендер" тушунчасининг кайси бир даражада ноаниклиги билан хам боглик. Ушбу ноаниклик бизнинг назаримизга кура тушунчани муомилага киритган Р.Столлернинг психолог, парапсихиатор, сексиолог булишлиги билан бир каторда у гарб ижтимоий - маданий маконида вужудга келганлиги, бу макон "Мен"дан бошланадиган ижтимоий муносабатлардан, инсон хукуклари, демократия ва шунга ухшаш ижтимоий ходисаларнинг бирлигидан, унинг талкинидан вужудга келганлиги билан хам богли;.

Ушбу макон гарб ахолиси турмуш тарзида бир жинсли оила, жинслар аро узига хос феноменларга бой булган муносабатларни келтириб чикарди. Хар бир халкнинг турмуш тарзи унинг узига. Биз буни мухокама килмаймиз.

Албатта, бундай "кадриятлар" доирасининг кенгайиши, назардан эркаклар ва аёллар уртасидаги муносабатни "гендер" атамаси оркали ифода килиниши жуда куп мустакил давлатларнинг узига хос ижтимоий-маданий мухитига жиддий хавф тугдириши мумкин.

Шулардан келиб чиккан холда айтиш зарурки, биринчидан, Узбекистонда эркаклар ва аеллар уртасидаги тенглик, Узбекистон Республикаси Конститутсиясида хамда бир катор давлат хужжатларида юридик нуктаи назардан мустахкамлаб куйилган, иккинчидан, Узбекистонда халкимизнинг анъанавий хаетида эркаклар ва аеллар тенгсизлиги масаласи мавжуд эмас, учинчидан эркаклар ва аеллар уртасидаги тенлик мамлакатда кун сайин такомиллашиб бораетган ижтимоий-сиесий жараендир. Умуман олганда Узбекистон эркаклар ва аеллар истикомат киладиган давлатдир.

Шунинг учун ушбу жаренни бизнингча биосоциал детерминизм нуктаий назардан караш, яъни одамлар дастлаб биологик жинслар сифатида бир-бирларидан фарк киладилар, улар тугилишидан угил ва киз бола булиб тугиладилар, ушбу фарклар асосида уларда ижтимоий сифатлар шаклланади ва эркак-эркак, аёл-аёл ролини бажаришга киришади, аёллар ва эркакларнинг турмуш тарзи, хатти-харакатлари, имкониятлари, вазифалари уларнинг жамиятдаги урни албатта уларнинг биологик жинси асосига курилган социал конструкциядир, деб караш бизнингча тугги карашдир.

Узбекистондаги эркаклар ва аеллар уртасидаги ижтимоий холат ва фактларни хисобга олган холда мана шу реал эркак ва аёл уртасидаги инсоний гармонияни такомиллаштиришга хизмат киладиган атама, иборани яратиш бугунги кунда тил фалсафаси ва тилшунослар олдида турган мухим вазифа хисобланади.

Бизнингча, Узбекистонда эркаклар ва аеллар уртасидаги тенгликни ифодалайдиган тушунча кутилаётган ахамиятли мазмун уч элементдан иборат. Ушбу элементларнинг биринчиси-маълумотли, бир касбнинг эгаси, узида аёллийлик сифатларини шакллантираолган, эркаклар, эри билан мулокатда миллатда кабул килинган умумий тартиб, нормаларда чегарани фахмлайдиган, эркак, эрини эркак, эр сифатида кабул килаоладиган, кадирлайдиган, хдётда уларни узининг узликсиз сирдоши, кадирдони сифатида биладиган аёл; иккинчиси-узида ижтимоий угил болалик сифатларини шакллантирган, турмуш, ижтимоий муносабатларда эркаклар бажариши керак булган функцияларни бажара оладиган, эркаклик бурчига содик, аёлларга нисбатан зулимкорлик, камситишни ишлатишдан узок, аёлининг, оиласининг посбони ва соябони, болаларининг отаси мавкеига лойик эркак; учинчиси эса, келтирилган икки жинс уртасидаги барча ижтимоий муносабатларда умуминсоний ва миллий кадриятлар меъёрини билиши, бахолашидан келиб чикган холда тенглик муносабатни

"YANGI OZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI

2024-YIL 21-OKTABR

шакллантириш, ушбу шаклланган муносабатда бурч ва маъсулиятни чукур хис килиш, эркак ва аёлнинг теппа-тенг одамлар эканлигини чукур хурмат килиш асосида кадр-киммат гармониясига амал килиш хисобланади.

Биз келтирган концепянинг учинчи элементи бевосита эркак ва аел уртасидаги тенгликга эришишнинг механизими ролини уйнаши керак, Узбекистонда эркаклар ва аеллар тенглигига амал килишни ифодалайдиган узбекча атама эркаклар ва аеллар тенглигига амал килишнинг мохиятини, мазмунини, максади унга эришин йуллари, воситаларини тилдаги ахдмиятлилик конуни талабларига мос холда акс этириш керак. Мумкин бу атама "мехрли шахс", "мехр тенглиги" ёки "бекиёс тенглик", "бекиес шахс" кабилар булиши мумкин.

Ушбу мураккаб муддоага етиш йулидаги огрикли нукталардан бири эракак ва аеллар уртасидаги тенгсизлик шаклида куринадиган айрим эркакларнинг аёлларга утказиетган зуравонлигидир.

Аммо, шуни айтиш керакки, ушбу холат Узбекистонда оммавий холат эмас, балки айрим холларда айрим фукаролар томонидан айрим холларда учрайдиган холатлардир.

Ушбу холат, курсаткич социологияда "дивиация" атамаси билан номланади. Эркак ва аёл уртасидаги муносабатлардаги дивиация-огиш турли олимлар томонидан умумий холда урганилиб биологик омил, биологик характер, психоаналитик шахс, стигматизим номлари билан аталиб тушунтиришга хдракат килиниб келинмокда.

Бизнинг назаримизга кура дивиациянинг эркак ва аёл муносабатига оид типи, характер, мухит ва муносабатлар билан боглик. Жамият тарракиётида дивиант хулкнинг табиати ва мазмуни тухтовсиз узгариб келган. Шунинг учун купрок дивиант хулкнинг шаклланиши ва функционналлашиши сабабларини чукуррок ва комплекс холда урганишни яънада максадли ва тезрок амалга оширишимиз керак булади.

Бугунги масала Узбекистонда юкорида келтирилгандек нохуш холатлардан холи мех,р тенглиги ижтимоий - маданий маконини яратиш масаласидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Узбекистон, 2023.

2. Узбекистон Республикасининг "Хотин-кизларни тазйик ва зуравонликдан х,имоя килиш тугрисида"ги 02.09.2019 йилда кабул килинган УР^-561-сон ^онуни // https://lex.uz/docs/4494709

3. Стратегия достижения гендерного равенства в Узбекистане до 2030 года. XV пленарное заседане Сената Олий Мажлис Узбекистана 29 мая 2021 г. https://www.gazeta.uz/ru/2021/05/29/gender-equality/

4. Алимова Д.А. Существует ли гендерные конструкции в историографии Центральной Азии трех эпох (колониальной, советской и современной)? // Гендер в истории и историографии. Сборник....- С. 212-223.

5. Камалова Н.А. Гендер концепти ва уни тадкик килишга оид турлича ёндашувлар // Modern scientific challenges anda trends journal. - 149-151 бетлар.

6. М.И.Патынкина "Философия языка" Тольятинский государственный университет 2017 г.

7. Песина С.А. Философия языка. Учебное пособие. Москва : Флинта, 2014 г.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.