Научная статья на тему 'ТИЛ БИРЛИКЛАРИНИНГ ПРАГМА-КОГНИТИВ ТАДҚИҚИДА КОНЦЕПТУАЛ ПАРАДИГМАНИНГ ЎРНИ'

ТИЛ БИРЛИКЛАРИНИНГ ПРАГМА-КОГНИТИВ ТАДҚИҚИДА КОНЦЕПТУАЛ ПАРАДИГМАНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
85
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фразема / лингвокултурология / маданият / когнитив тилшунослик. / phraseme / linguoculturology / culture / cognitive linguistics.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хамидова, Гулчехра Позилжоновна

Ушбу мақолада когнитив тилшунослик ва лингвокультурологиянинг асосий ҳолатлари, фраземаларнинг лингвокултурологик хусусиятлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF THE CONCEPTUAL PARADIGM IN THE PRAGMA-COGNITIVE STUDY OF LANGUAGE UNITS

This article talks about the main cases of cognitive linguistics and linguocultural studies, and the linguocultural characteristics of idioms.

Текст научной работы на тему «ТИЛ БИРЛИКЛАРИНИНГ ПРАГМА-КОГНИТИВ ТАДҚИҚИДА КОНЦЕПТУАЛ ПАРАДИГМАНИНГ ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ТИЛ БИРЛИКЛАРИНИНГ ПРАГМА-КОГНИТИВ ТАДЦЩИДА КОНЦЕПТУАЛ ПАРАДИГМАНИНГ УРНИ

Хамидова Гулчехра Позилжоновна

Андижон давлат университети

Узбек тили ва адабиёти кафедраси тадкикотчиси АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада когнитив тилшунослик ва лингвокультурологиянинг асосий уолатлари, фраземаларнинг лингвокултурологик хусусиятлари уацида суз юритилган.

Калит сузлар: фразема, лингвокултурология, маданият, когнитив тилшунослик.

THE ROLE OF THE CONCEPTUAL PARADIGM IN THE PRAGMA-COGNITIVE STUDY OF LANGUAGE UNITS

ABSTRACT

This article talks about the main cases of cognitive linguistics and linguocultural studies, and the linguocultural characteristics of idioms.

Keywords: phraseme, linguoculturology, culture, cognitive linguistics.

Маълумки, хар бир даврда уз ривожланиш жараёнига кура тилшунослик ва унинг турли сохалари тараккий этган. Жумладан, XVIII асрда асосан кардош тиллар орасида киёсий тарихий карашлар мавжуд булган булса, утган асрда хукмрон булган структурал парадигманинг урнини антропоцентрик, функционал, когнитив ва динамик парадигмалар мажмуи эгаллади. Антропоцентрик парадигмада бу изланувчи кизикишларининг англаш объектларидан субъектга утиш, бошкача килиб айтганда инсондаги тил ва тилдаги инсон тахлили тушунилади. Замонавий тилшуносликнинг антропоцентрик парадигмасида катор йуналишлар тараккий этмокда, улардан когнитив тилшунослик ва лингвокультурология бугунги кунда энг долзарб йуналишлар хдсобланади. Когнитив тилшунослик тилни трасформацияланишида ва кодлаштирилишида когнитив механизм сифатида уни урганади. Бу тилшуносликнинг максади кабул килиш жараёнини кай тарзда пайдо булиши, категорияланиши, таснифланиши ва дунёни уз нуктаи назаридан тушунишни уз ичига олади.

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Илмий парадигма тушунчаси. Тилшунослик тарихидаги парадигмалар силжиши. ^иёсий-тарихий парадигма, унинг ривожланиш тарихи ва хусусиятлари хамда тилшунослик фанига кушган хиссаси. Структурализм парадигмаси, унинг ривожланиш тарихи ва хусусиятлари. Структурализм парадигмасининг тилшунослик фани ривожланишида эгаллаган урни. Антропоцентрик парадигма ва унинг хусусиятлари. Антропоцентрик парадигманинг замонавий тилшуносликда эгаллаган урни ва хусусиятлари. Когнитив семантика ва унинг тадкикот объекти.

Семантик фрейм тушунчаси. Ч.Филлмор концепцияси. Фрейм структураси. Концептуал макон (домейн) тушунчаси ва унинг турлари. Когнитив стилистика. Когнитив грамматика. Когнитив семантика ва унинг тадкикот объекти. Когнитив грамматика ва унинг тадкикот объекти. Когнитив лингвистикадаги турли назариялар ва ёндашувлар. Когнитив стилистика ва унинг тадкикот объекти. Когнитив услуб. Стилистик воситаларнинг когнитив мохияти. Концепт тушунчаси. Концепт - концептуал ва тафаккур бирлиги сифатида. Концептптни тадкик этишда лингвокогнитив ва лингвокультурологик ёндашувлар. Концепт ва маъно. Концепт ва тушунча. Когнитив лингвистикада маъно интерпретацияси. Концептлар ва уларни таснифлаш принциплари. Концепт билимлар тузилмаси сифатида. Концепт структураси.

Когниция тушунчаси. Оламни когнитив идрок этиш масаласи. Концептуаллаштириш (онгда концептлар хосил килиш) тушунчаси. Концептуал тузилмалар ва концептуал система тушунчалари. Категория ва категориялаштириш тушунчаси. Категориялаштириш когнитив фаолият сифатида. Категориялаштириш ва иделлашган когнитив моделлар. "Оилавий мутаносиблик" концепцияси. Э.Рошнинг прототиплар назарияси. Концептуал ва лисоний дунё тасвири тушунчалари ва уларнинг узаро муносабатлари.

Когнитив метафора категориялаштиришни амалга оширувчи когнитив фаолият сифатида. Дж.Лакофф ва М.Джонсоннинг концепцияси. Когнитив метафоранинг универсал характери. Когнитив метафора тафаккур бирлиги сифатида. Когнитив метафорани урганишда турли ёндашувлар. Когнитив метафоранинг тилда акс этилиши. Когнитив метафоранинг турлари. Структуравий метафора ва унинг хусусиятлари. Онтологик метафора. Контейнер метафора. Узатувчи метафора ва унинг хусусиятлари. Концептуал интеграция назарияси. концептуал интеграция назариясининг шаклланиши.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Концептуал интеграция назариясини амалга ошириш механизми. Бленд тушунчаси. Инпут тушунчаси. Кросс-домейн тушунчаси.

"Когнитив фан" термини уз ичига жараёнларни биргаликда урганиш, уларни кабул килиб кайта ишлаш, саклаш ва фойдаланиш, билимлар структурасини ташкил килиб жамлаш, колаверса, ушбу структураларни инсон мия фаолиятида шакллантириш учун бирлашган маълум илмий карашлар мажмуини ташкил килади. Когнитив фан математика, мантик, фалсафа, антропология ва тилшунослик билан узвий богликдир. Шунга кура антропоцентрик парадигманинг юкорида санаб утилган икки йуналишларига "тил ва инсон" диадаси хосдир. Колаверса, "концепт" ва "дунё тасвири" атамалари тилшуносликнинг ушбу йуналишларида алохида тушунча ва ахамиятга эга.

Когнитив тилшуносликда концепт оркали хотиранинг оператив таркибий бирлиги, ментал лексикон, концептуал системалар ва мия тили, инсон тушунчасида акс этган дунёнинг барча тасвири тушунилади. Когнитив тилшунослик нуктаи назарида концептлар онгда мужассамлашган, хамда инсон фикрлаши жараёнида онгида хосил буладиган мураккаб бирликлардир. Бошкача килиб айтганда, концептлар инсон билимини сакловчи бирликлар сифатида акс этади. Когнитив тилшуносликда концептлар дунё хакидаги маълумотларни уз ичига олган концептуал системаларнинг тил ифодаси оркали намоён буладиган бирликлардир.

Шу тарика когнитив тилшуносликда "тил ва инсон" диадаси "тил-инсон-онг" триадасига узгаради. Мисол тарикасида когнитив нуктаи назардан "севги" концепти кискача тахлил килинадиган булса, юкорида келтирилган изохларга асосан когнитив тилшуносликда у асосан фреймларга булиниб урганилиши мумкин. Масалан, севгини ижобий ва салбий туйгу сифатида иккига булиб изохлаш мумкин: Бу оркали инсон онгида бу туйгу турлича талкин килиниши ва у тил оркали турли лексик бирликлар билан ифодаланиши мумкин.

Лингвокультурологияда хам когнитив тилшуносликдаги каби концептуал тадкикотлар мухим урин эгаллайди. Когнитив тилшуносликнинг тадкикот предмети булмиш когнитив концептдан фаркли уларок лингвокультурологиянинг тадкикот предмети бу маданий концептдир. Лингвокультурологияда концепт "маданий-онгли-лисоний" ифода тарзида англашилади. Маданий концепт куп киррали ментал ифода хисобланади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

MunHuH-MagaHuH xycycuaT TymyHnacu. MunHuH-MagaHuH xycycuaTra эга Tun SupnuKnap. ^HHrBOKyntTypeMa TymyHnacu. .HuHrBoKyHbTypeMa y3 unura maKH Ba MatHoHu onyBnu carxnapapo SupnuK cu^araga. ^HHrBOKyntTypeMa MagaHHH SupnuK cu^arnga. ^HHrBOKyntTypeMa Typnu Tun maKHnapu opKanu u^oga этнннmн.

^yHe TacBupu Typnu ^aHnapga Typnuna maKHnaHraH öynagu. 3aMOHaBufi TunmyHocnuKga эca 6y aTaMa "gyHeHuHr hucohuh TacBupu" geö wpuTunagu Ba y opKanu Tunga aKc этгaн gyHe xaKugaru SunuMnap TynnaMu TymyHunagu. KorauTuB TunmyHocnuK öunaH SOFHUK öynraH TagKuKoTnapga gyHeHuHr HUCOHUH TacBupu öunaH gyHeHuHr KoH^myan TacBupuHu ^apKgam MyxuM xucoönaHagu. ^yHeHuHr KoH^myan TacBupu gyHeHuHr hucohuh TacBupura HucöaraH KeHrpoK Ba öoöpoK кoнцeптнap Ma^Myura эгagнp. ■nuHrBoKynKrypoHoruaga Tunga MypaKKaö KagpuaTnapHu ypraHum öunaH Supra gyHeHuHr MagaHuH TacBupuHu Kypuö nuKum Tanaö KunuHagu. ^yHeHuHr MagaHuH TacBupuHu ypraHumga HuHrBoKyntTyponoruaHuHr MyTaxaccucnapu (TepeöuxuH H.M., TonopoBa B.H., raneB r.^.) KaTop xpnaraapHu KenTupagunap: Tunga gyHeHuHr MagaHuH TacBupu y3 unura yMyMuHcoHufi Ba ynapHuHr

- y3ura xoc xycycuaTHapuHu Kaöyn Kunagu. gyHeHuHr MagaHuH TacBupuga Tunga caKgaHyBHu Ba KynnaHunyBHu

- MagaHuaTra xoc öynraH MatHonap, MagaHuH-KagpuaTnu goMuHaHTnap, MagaHuaTHuHr MatnyM TypnapuHu xocun KunyBnu TymyHnanap MaB^yg öynagu. gyHeHuHr MagaHuH TacBupu öup Tun MagaHuaTu Konunuga aroHa

- TacaBBypHu u^oganaMafigu, nyHKu Typnu MunnaT BaKunnapu Typnu KagpuaTnapra эгa Synumu MyMKuH. gyHeHuHr MagaHuH TacBupu Ha^aKar uHguBugyan öanKu ^aMoaBufi oHrga MaB^yg öynagu .

ffly TapuKa HuHrBoKyntTyponorua gyHeHuHr yMyMufi TacBupugaru Konunuga gyHeHuHr MagaHuH TacBupuHu Tun HyKTau Ha3apugaH a^paramHu Kypcaragu. fflyHu anoxuga TatKugnaö yTum KepaKKu, KorauTuB TunmyHocnuK Ba HuHrBoKyntTyponorua acocuga xaM KaTop HyHanumnap puBo^ TonMoKga. MacanaH, yTraH acpHuHr oxupru yH Hunnuruga KorauTuB TunmyHocnuK Ba nonuTonoruaHuHr acocuga cuecuH MypaKKaö MynoKoT SupnuKHap My^accaMnamraH gucKypcHu ypraHaguraH cuecuH TunmyHocnuK KyHaHumu By^ygra Kengu. ffly BaKTHuHr y3uga nuHrBoKyntTyponoruaga xaM ^aHca^ufi HOM öunaH KagpuaTnapHu ypraHyBnu aKcuonoruK TunmyHocnuK aHru KyHaHumu paBHaK Tongu.

AManuH MamrynoTnapga Tanaöanap 3aMoHaBuH nuHrBucTuKa $aHu SyHuna Matpy3aga onraH öuhum Ba KyHuKManapuHu ymöy ^aHgaru Typnu TaMonunnapHu

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

амалий масалалар, амалий машклар, такдимотлар, гурух музокаралари оркали янада бойитадилар. Шунингдек, дарслик ва укув кулланмалар асосида талабалар билимларини мустахкамлашга эришиш, таркатма материаллардан фойдаланиш, илмий маколалар ва тезисларни чоп этиш оркали талабалар билимини ошириш, мавзулар буйича такдимотлар, бахс-мунозаралар, гурух музокаралар утказиш ва бошкалар тавсия этилади. Коммуникатив стратегиялар ва тактикалар.

Нуткий актнинг прагматик хусусиятлари. Мулокотнинг турлари. Коммуникатив актни тушуниш ва жоида куллаш. Нуткий актнинг эффективлиги. Коммуникатив барьер тушунчаси. Коммуникатив барьерни енгиш тактикалари. Вербал мулокот ва новербал мулокот хусусиятлари. Нуткий акт назариясининг шаклланиши ва ривожланиш тарихи. Дж. Остин ва Дж. Серльларнинг лингвопрагматика фанининг ривожланишига кушган хиссаси. Нуткий акт тушунчаси. Нуткий актни хосил килувчи таркибий кисмлари. Нуткий акт турлари. Локутив, иллокутив, перлокутив актлар. Перформатив нуткий актлар. Нуткий стереотип. Коммуникатив актнинг прагматик эффективлиги.

-киёсий-чогиштирма - бу метод лисоний бирликларнинг фаркли ва ухшашлик тарафларини аниклашга йуналтирилган;

-компонент тахлил - ушбу метод урганилаётган лингвомаданий бирликларнинг лексик сатхда вербаллашувидаги парадигматик ва синтагматик алокаларини аниклашга каратилган;

-кросс-маданий тахлил методи турли тилллардаги лисоний бирликларнинг миллий-маданий хусусиятларини аниклашга каратилган;

-тавсифий-аналитик - бу метод кузатиш, таккослаш ва умулаштиришни уз ичига олади хамда далилий материалларни йигади ва уларнинг классификацияси билан шугулланади;

-тадкик этилаётган тил бирликлари семантикасини урганишга каратилган семантик тахлил методи.

Лингвокультурема турлари ва уларнинг хусусиятлари. Реалия тушунчаси ва унинг турлари. Фразеологик бирликларнинг миллий-маданий хусусиятлари. Маколларнинг миллий-маданий хусусиятлари. Стилистик воситаларнинг миллий-маданий хусусиятлари. Афоризмлар миллий дунёни акс этувчи тил бирликлари сифатида. Лингвокультуремаларнинг киёсий тадкики. Суз прагматикаси. Суз маъносидаги индексал белгиларининг тахлили. Мурожаатнинг прагматик мохияти ва хусусиятлари. Интонациянинг 11

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

прагматик жихати. Грамматик тил бирликларининг прагматик жихати. Синтаксис прагматикаси. Дейктик белгиларининг прагматик мохияти ва тахлили. Тил бирликларининг лингвопрагматика жихатлари ва уларнинг тахлили.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент, "Узбекистон" НМИУ, 2017. - 29 б.

2. Мирзиёев Ш.М. ^онун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. "Узбекистон" НМИУ, 2017. -47 б.

3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. "Узбекистон" НМИУ, 2017. - 485 б.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида" ги ПФ-4947-сонли Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда

5. Мирзиёв Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истикболларига багишланган мажлисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг нутки. // Халк сузи газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.

6. Узбекистон Республикаси Конституцияси - Т.: Узбекистон, 2014. - 46 б.

7. Ashurova D.U., Galieva M.R. Stylistics of Literary Text.

8. Болдырев Н. Н. Когнитивная семантика. - Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г. Р. Державина, 2001.

9. Грайс Г.П. Логика и речевое общение // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16. Лингвистическая прагматика. -М.: Прогресс, 1985.

10. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. М., Наука, 1981

11. Дейк Т. А. ван. Язык. Познание. Коммуникация. Пер. с англ./Под ред. В.И. Герасимова. - М.: Прогресс, 1989.

12. Демьянков, В.З. Когнитивная лингвистика как разновидность интерпретирующего подхода. www.infolex.ru

13. Карасик В. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. -М.: Гнозис, 2004

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

14. Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке. - М.: Наука, 1990

15. Ковшова М.Л. Лингвокультурологический метод во фразеологии. Коды культуры. М., 2013

16. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем/Под ред. А.Н. Баранова. -М.: Издательство ЛКИ, 2008.

17. Матвеева Г.Г., Ленец А.В., Петрова Е.И. Основы прагмалингвистики. М.: Флинта, Наука, 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.