CC BY
29>п
ТЕОРИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ
УДК 37.372.8
тшмд1 сщыту тэстлдеп
арцылы б1л1м
алушылардыц сыни ойлау дагдысын жет1лд1ру
Ацдатпа
Макал ад а тшмд1 окыту тэсшдер1 аркылы бшм алушылардыц сыни ойлау дагдыла-рын жешццру жолдары карастырылган. Сыни тургыдан ойлау- м^гагпмдердщ езш-дпс жеталуше, шыгармашыл т^лга реттнде калыптасуына непз екендт жан-жакты талданган.
Аннотация
В статье рассматриваются способы формирования и развития навыков критического мышления с помощью эффективных методов обучения. Отмечено, что критическое мышление является основой самосовершенствования творческой личности учителя.
Annotation
The article considers the ways of how to form and develop critical thinking skills by means of effective learning methods. It is noted that critical thinking is a basis for a teacher's creative self-improvement.
«Ыздщ лпндептпз - бшм беру-di экономикалык осудщ жаца мо-делШц орталык буынына айналдыру. Оку багдарламаларын сыни ойлау ка-бтетш жэне оз беппмен ¡здену дагды-ларын дамытуга багыттау кажет» «Цазакстанныц Yuiimai жацгыруы: жаИандык бэсекеге кабтеттшк»
2017'жылгы 31 кацтардагы К,Р тщгыш Президенпп Н.Назарбаевтыц Цазакстан халкына жолдауы.
Шаштыгарина С.М.,
«0рлеу»БА ¥0 АК,Ф Актобе облысы бойынша ПК, БАИ, кафедраныц ага окытушысы, магистр
Бекмаганбетова Г.К.,
«0рлеу»БА¥О АЦФ Цостанай облысы бойынша ПК, БАИ, кафедраныц ага окытушысы, магистр
Нег'гзг'! создер: сын тургысынан ойлау, 03ÎH-03Î жут\лденд\ру, miiuidi ddicmep, шыгармашылык тулга, л/)лшл/.
Ключевые слова: критическое мышление, самосовершенствование, эффективные методы, творческая личность, учитель.
Keywords: critical thinking, self-improvement, effective methods, creative personality, teacher
в; S I
<c
m
о
СП
à w О в; s
L
0 §
1 X ш t-
к
в; s
Рч О ш t-
в; х х
<с
т
о
СП
я
ш О в; х
1-ч
о ч о
X X ш Е-
к
в; К
Рч
о
ш Е-
Кдз1рп кезде табысты болу ушш окушы-ларга бшм кандай кажет болса, дагды да сондай кажет деген ойдыц жактастары кобешп келедк Бул окушылардьщ акпа-ратты есте сактап, алган бшмдерш угы-нуын, тусшуш жэне эртурл1 с ала да колда-на б1луш та лап етед1. Бшмд1 дэл осылай колдану окушыларга «XXI гасыр дагды-сы» деп жш айтылып журген кец аукым-ды кузыреттшкп мецгеруге мумкшдш береди Олай болса бугшп куншн, озеки мэселеш - мугал1мдерд1 сыни тургыдан ойлауга уйретуге калай кемектесуге бо-латынын болжай б1лу1 кезек кутирмейтш мэселе болып тур. Себеб1 зерттеушшердщ «дайын бшм беретш «дэстурлЬ> стиль-мен окытатын мугал1мдер сыни тургыдан ойлау кабшеттер1 дамыган окушыларды калыптастыргылары келсе, ездершщ де сыни тургыдан ойлау кабшеттерш да-мыта отырып, жацашыл идеяларга коцш кекжиепн ашулары керек» деген ой-ппар-лер1 соныц дэл ель Сыни тургыдан ойлау-мугал1мдердщ езшдж жетшуше, шыгар-машыл тулга ретшде калыптасуына, оку процесшдеп ажырамас болтне айналуы-на б1рден-б1р себеп. Олай болса, ойлауга уйрете отырып, мугал1мтн, тулгалык да-муына жол салынуы керек.
Кдз1рп тэж1рибеде мугал1мдерд1 езшщ бшген бшм1 мен бшктерш уйретумен багалап коймай, сонымен б1рге ол ест келе жаткан урпакты жаца белпс1з жагдай-да сыни ойлап эрекет етуше, олардыц оз-бетщщк эрекет^ мен шыгармашылыгын дамытуга, когам ом1рше белсене катысу ушш акпаратты оз бетшше табу, талдау, курылымдау мен пайдалану икемдшк-терш калыптастыруга каншалыкты тшмд1 жагдай жасагандыгымен багалайды. Олай болса, окыту туралы сындарлы тусшк мугал1мге накты бшм берущ максат ет-кен, мугал1мтн, оз сабактарын сыни ойлай отырып, идеясы мен бшм-бшктшгш дамытуга ьщпал етет1 н мшдеттерге сай уй-
ымдастырылуы кажет. Ягни, мугат мдер сабактарында топтык жумыстар журпзу аркылы окушылардьщ сыни ойлау дагды-сын калыптастырып, оз ойын, шшрш ер-кш ашуга мумкщщк беретшдей жоспар-ласа, онда тшмд1, табысты окуга жетуге болады. Ал топтык жумыстыц ец басты ерекшелт - топ мушелершщ б1рлескен ю-эрекетшде. Карым-катынас дегешм1з оз1м1зд1 баскаларга бешмдеу. Ж.Пиаже бул туралы былай жазады: «Адамныц акылы озш таниды, ягни, психологиялык тшмен айтканды, баска заттармен немесе баска акылдармен катынаста болады» (Ж.Пиаже). Адамнын, санасы тек баска адамдар-мен карым-катынаста гана дамиды, тек карым-катынас эрекеттер1 гана 61зд1 жаца тусшжке экелед1. Ал карым-катынас де-гешм1з оз1м1зд1 баскаларга (олардын, пЫрлерше, идеяларына, козкарасына, мшезше) бешмдеу деген сез. Ягни, топтык жумыста тыцдаушылардыц озара ой-белгсш гиьар алмасуга, езшщ ойына карсы птрлердщ болатындыгына жэне ол шмр-лердщ болуына толыкканды кукыктьщ бар екендтне кездер1 жетш, ойлау опера-цияларыныц жогары дэрежелерш: талдау, жинактау мен багалау эрекеттерш жузеге асыруга машьщтанады. Сонымен катар, топтык жумыс
• тренер мен мугал1мдер арасындагы байланысты ныгайтады,
• бшм берудщ жеке жэне ужымдьщ рухын кушейтед1,
• тындаушылар арасында сапалы ын-тымактастык калыптастырады,
• эртурл1 эдш-тэсшдерд1 пайдалану аркылы сыни тургыдан ойлай алады,
• ауызша оз ойларын ашык жетозе б1луш кадагалауга мумкщщк тугызады.
Топпен окытудын, нэтижеш аркылы мугал1мдердщ сыни тургыдан ойлау даг-дысын, акпаратты оз ерюмен жэне терен, сараптай алу ушш окытуды жаксарту болып табылады.
Шагын топтык (немесе жуптык) жу-мыстар журпзген кезде тыцдаушылар арасында 6ipniK, 6ipereiuiiK сез1мдер калыптастырып, сол аркылы ездершщ ужымга Ti келей каты с ы бар екендтн ацгарту Ынтымактастык окыту бары-сында мугал1мдер карым-катынаска тусу аркылы тэжчрибемен жэне жаца идеялар-мен алмасу, мэселеш 6ipnecin шешудщ амалын табу, барынша жогары ужымдык нэтижелерге кол жетшзу, жумыстын, бала-малы амалдары туралы идеяларды усыну жэне niicip алмасу, мацызды дагдыларды жэне туштктерд1 дамыту, топтыц жекеле-ген мушелершщ 6miMi мен тэж1рибесше суйену, курдел1 тапсырмаларды орындау уппн колайлы ортаны камтамасыз етумен ерекшелшедт
Зерттеу1м1з щ Алекс андер дщ (2001,2008) балаларды дналогпен дэйектеуге, талкы-лауга тарту белсещц журпзшген жагдайда олардыц окуы тшмд1рек жэне зияткерлш жет1ст1 KTepi жогары болатындыгын дэлел-дейд1, балалар куннен-кунге анагурлым коммуннкациялык удерштерге тшмд1 ка-тысуга мумкшдш беретш сыни тургыдан ойлаумен зерттеу дагдылары дамытылады деген (Wolfe and Alexander, 2008) окытуы-
на сэнкес томендеп теорняларга сунене отырып, непздед1м.
Сыни ойлау- сешм мен кундылыктарды тацдау, кандай да болмасын мэселе бой-ынша барлык сурактар карастырылганша кумэндану: «Шынымен-ак осылай бола-ма? Мумкш былай болмай, баскаша бо-лар? Ал егерде былай болса кайтер ед1? Бул дурыс па, бурые па?»
Ойлауды дамыту - ойлана omyai дамыту екенш ескере отырып, окытуда уйре-нушшерд1 осындай ойлау турлерше ын-таландыру керек екешн, олар эр сабакта кандай болмасын тапсырманы орындаган-да оны жекелей жэне б1рлесе отырып, жан-жакты карастырып, ой елепнен ет-ici3in, туындаган ойлары мен туешктерш ортага салып, талкылап, niicip лесулер1 ка-жет екенш туешщм.
Сондыктан да сыни ойлауды дамытуды карапайым ойлау дагдыларымен салысты-ра бастаганды жен кердш, мысалы: сурак коя бшу дагдысы, бутшнщ белтн ажы-рата 6inyi, зандыльщты тужырымдау, ой корыта 6inyi, т.е.с. Мше, осындай ойлау дагдыларын калыптастыру ymiH алынган кестеге токталайын.
Щарапайым жэне сыни ойлау белгтерШц салыстырма uecmeci (1-кесте)
Карапайым ойлауга тэн мшездеу бел пл ер i Сыни ойлауга тэн мшездеу белплер!
Болжамдык жорамал ПЫрд1 багалау
¥гымдардыц ассоциациялык 6ipiryi Принциптерд1 тушну
Акпаратка сешмдшк Акпаратты жорамалдап, эртурл1 туеш-ДФУ
Дэлелшз niicip айту немесе интуиция лык болжау непзшде niicip айту Дэлелд1 niKip айту
Критерийге непзделмеген тужырым Критерийге непзделген тужырым
Heri3i жеткшкшз жорамал Гипотеза куру
Кездейсок фактшердщ топталуы, пайда болуы Фактшерд1, пайда болган кубылыстарды непздеу, жп ктеу
в;
5 х
<с
m
о
СП
6
W О в;
s
I—
о §
X X ш Е-
S в;
s
Рч
о
ш Е-
в; s х
<с
m
о
СП &
W О в;
s
1-4
о
4 о
X X ш Е-
5 в;
S Рч
о
ш Е-
Сыни тургыдан ойлау мацызды мэселе-лерда талкылау жэне тэж1рибеш ой елегшен етюзу болгандыктан да, алдагы жумысы-мызда жоспарлы эрекет жасауга непз бо-лады(МН,49-бет). Мше, сондьщтан да орта бшм беру жуйесше енпзшп отырган сын-дарлы бшм беру мугал1мге сабакты окушы идеясы мен бшм-бшктшгш дамытуга, олардьщ оз пшр-кезкарастарын б1лд1руге, жаца угым-тусшктерш орштетуге мумкш-дак жасайтындай уйымдастыра бшу тала-бын койып ОТЬф.
Ендеше, багдарламаньщ туйщщ идеяла-рьш непзге ала отьфып, жеке тулга калып-тасуындагы ец мацызды мэселелердщ 6ipi - бул окушылардьщ сыни тургыдан ойлау дагдыларын дамыту деп есептеймш. Сабак барысында окушылардьщ сыни ойлауын кальштастьфу ушш алдымен мугал1м мен окушы арасындагы ьштымактастык атмос-ферасын калыптастьфу кажет. Окытудыц нэтижеш сабак барысында мугагпм мен окушы арасындагы ынтымактастык атмос-ферасьша байланысты. Ce6e6i ьштымактастык атмосферасы окушьшарды ынтымакта-стыкка, оку ецбегше жетектецщ, табыска жету ушш оларга сешмдшк тугызады, арт-та калмаудыц жольш ¡здест^редь Осы ара-да Пажарестщ( 1992) окыту стилш тацдау кез1нде мугал1мнщ бшмдшгшен ropi уста-нымга непзделген ой-токтамдарыныц ьщпа-лы кушпрек деген кагидасьш непзге алуга болады. «Мен сабагымызда окушьшардыц сыни тургыдан ойлау дагдьшарьш калай дамыта аламын?» деген суракка жауан ¡зде-ген apoip мугал1м оздершщ де сыни тургы-дан ойлау кабшеттерш дамытуы керек. Са-бактарына тшмд1 окыту тэсшдерш кещнен колданыска енпзумен катар, оз тэжчрибесш багалай б1лу1 кажет, ягни дэстурл1 бшм бе-руде калыптасып калган устанымдарын оз-гертш, бшм беру саласында больш жащан улкен озгер1стерге кошбасшы бола отьфып, 6ipre дамып отыруы тшс.
Будан шыгатьш туйш, окушьшардыц
пэщц терец тусшу кабшетш дамытуды жэне окушы оны шындык е\прде кез кел-ген жагдайда тшмда пайдалана бшуш камтамасыз ету ушш мугал1мде Шульман «мугагпмнщ уш комеюшсЬ) деп атаган каси-еттер болтан жагдайда гана табысты окыту жузеге асады деп ойлаймыз.
Сьшдарлы окытуга непзделген сабактар окушыларга оз бшмдер1 мен устанымда-ры жайында ойланьш, сурактар койып, бшмш толыктырып, белгш 01р такырып-ты окып-бшу кезещнде оз тусппгш озгер-туге мумкщщк беред1(МН,8-бет). Сыни ойлау- озщдпс ойлау. Сыни ойлау - сурак коюдан жэне шеипмш талап ететш пробле-маларды айкындаудан басталады. Окушы оз1 сурак койып, шеппмш ез1 айкындай-ды. Сыни ойлау - элеуметпк ойлау, б1рлесе окыту идеясьш жузеге асыру больш табы-лады. Бундай эрекеттерда уйымдастыру окушыньщ проблемаларга сьши тургьщан карай отырып, сол аркылы озшц тусшшн терецдетш, кецейтуше мумкщщк жасайды. Джудит Харрис отбасы эсерше Караганда, отбасы тэрбиесше катысы жок курбы-кур-дастар тобыныц ыкпалы кушпрек екешн айткан. Олай болса, окытудьщ бул туршде окушылар курбы-курдастарымен элеумет-тж карым-катынаска тусу аркылы белсещц турде, кызыгушылыкпен бшм алады деп ойлаймьш. Л.С.Выготскийдщ «бала психи-касьшыц жакьш арадагы даму аймагы» деп аталатын, педагог К.Д.Ушинскийдщ: «Б1з жан - жакты жеке тулга тэрбиелеп\пз кел-се, ол тулганы жан - жакты зерттеп бшу1м1з керею> деген кагидаларына суйенсек окыту урдюшде мугал1мшц сьши ойлау дагдысы-ныц рол1 ерекше. Муньщ тагы 01р дэлел1, мугал1м кызметшдеп мацызды дуние - же-келеген окушылардьщ такьфьшты кабыл-дау ерекшелштерш, окушылардьщ тусш-гш жетщщру немесе жаксарту максатьшда олармен жумыс журпзу кажетпгш угынуы, сондай-ак кейб1р окушылардьщ такьфьшты озше оцтайлы б1регей тэсшдермен мец-
геретшдшн жете тусшу1(МН,7-бет)екендт нускаулыкта сипатталган.
Демек, кузырлы мугал1м бойында бала-лардыц сыни тургыдан ойлау кабшеттерш дамытуда тындаумензерттеу аркылы шеппм кабылдау ушш тшст! елшемдерд1 колдана б1лу дагдылары мен коса кажетп теориялык базалармен тшмд1 окыту тэшлдерш дамыта б1лу дагдылары болуы кажет; ол ушш эрб1р мугал1м езшщ сыни ойлау дагдыларын ка-льштастьфуда улкен жумыстар журпзу1 ке-рек деп ойлаймыз. Флейвелл (Р1ауе11, 1979) метасана жай ойлап эр1 бшп кана коймай, адамдардьщ калай ойлайтынын, не бшетшш карастыра отырып, ез1ндж рефлексия жа-сау муммщцктерш зерделеу кабшет1 екен-дшн атап корсеткен болатьш. Сондыктан да мугал1мдер сыни ойлауга багытталган жумыстарды жоспарлауда балалардьщ не уйренгендер1 жайында сыни тургыдан ойла-на бшу1 кажет. Окушылардьщ тапсырманы орындау барысында корсеткен сыни тургыдан ойлау дагдыларын зерттеп жэне багалау жумыстарьш журпзе бшу1 керек.
Мше, «Мектеп жумысы мен окушы жетюттктерш ерютетудеп непзп тулга -мугал1м» деген Стронг сезшц магынасы да мектеп ем1рщдеп мугал1м орныньщ ерек-ше екешн керсетедт Тшмд1 окыту тэсшне непзделген окыту багдарламасыныц мак-саты да мугал1мдердщ косымша бшм мен бшмдак кажеттшктерш канагаттандыруда, олардын, уздшлз кэшби дамуьша кемектесу болып отыр.
Окушылардьщ бшмдер1 мен бшк даг-дыларьш ем1рлж жагдайларда колдануга ыкпальш типзетш сьши тургыдан ойлауга уйрету идеяларын жузеге асыруда тшмда окыту тэсшдер аркьшы журпзшеда Бар-лык мугал1мдер балаларды окытуда барын-ша жогары жетютжтерге кол жетьазу ушш колайлы ортаны жасауга тырысады. Тшмда окытуда Выготскийдщ ецбектерш атап оту аса мацызды деп ойлаймын. Кез келген ба-ланы дамытуга колайлы орта уйымдастыру
ушш алдымен бастапкы непзд1 бшп алган жен. Окушьшардыц бшм алудагы накты мумкшджтерш пайдалануда Карл Роджерс енпзген «меш> тужырымдамасьш, Авраам Маслоудьщ(1968) кажетп л жтер иерархия-сын есте устауымыз кажет. Сол себептен, эр окушьшьщ жеке кабшеттерш зерттей отырып, олардыц бшм алуына колайлы жагдай-лар тугызганда гана жуйел1 нэтижеге кол жетьазуге болады деп есептей\пз.
Сонымен сыни ойлауды дамытатын окы-тудыц алгышарттары:
• Окушьшарга ойланып-толгануга, ойын ашык айтуга руксат беру.
• Эр турл1 идеялар мен птрлерд1 кабылдау.
• Окушьшардыц оку урдюшдеп белсен-дшктерш мадактау.
• Окушьшарга мыскылсыз ерьан атмос-ферада жумыс штейтшджтерше кешлдак беру.
• Кез-келген окушьшьщ сыни шеьшмд! кабылдай алатын кабшетше сешмдшк бш-ДФУ-
• Сыни ойлауды багалау.
Тшмд1 сыни ойлауга катысу ушш окушы-лар ездерше деген сешмдерш жэне ез пшр-лер1 мен идеяларыньщ кундылыктарын тусшуш арттыруга, окыту урдюше белсеьщ катысуга, баскалардыц пЫрлерш сыйлауга, птрд1 колдауга жэне курастьфуга дайын бо-лулары керек.
эдебиет
1.ЬуР педагог кызметкерлершщ бшктш-гш арттыру курстарыньщ багдарламасы, Астана, 2014
2.Мугал1мге арналган нускаулык -Ушшпп (непзп) децгей, - Ушппш басылым, - www.cpm.kz
3.Мугал1мге арналган нускаулык,- Аста-на,2016ж
4.«Окушылардьщ сыни тургыдан ойла-уын дамыту нысандары мен эдютерЬ>- С. Мирсеитова, - 2011 жыл.
в; К х
<с
т
о
СП
я
ш О в; X и
О §
X X ш Е-
к
в; X Рч
о
ш Е-
