Научная статья на тему 'THE ROLE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS IN THE SOCIALIZATION OF THE INDIVIDUAL'

THE ROLE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS IN THE SOCIALIZATION OF THE INDIVIDUAL Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
18
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Ключевые слова
ЛИЧНОСТЬ / СМЕЛОСТЬ / ТЕРПИМОСТЬ / СОЦИАЛИЗАЦИЯ

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ташметова Г.Ш.

В данной статье рассматривается проблема развития волевых свойств у юношей и его влияние на социализации личности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ В СОЦИАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТИ

This article deals with a problem of development of volitional properties in youth and its influence on socialization of personality. The youth today try to determine who are they and how are they, their knowledge and their ability. It is considered one of the bases of socialization of their future life.

Текст научной работы на тему «THE ROLE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS IN THE SOCIALIZATION OF THE INDIVIDUAL»

УДК15

УСМИРЛАР ПСИХИКАСИ

Г.Ш. Ташметова1

Аннотация

В данной статье рассматривается проблема развития волевых свойств у юношей и его влияние на социализации личности.

Ключевые слова: воля, личность, смелость, терпимость, социализация.

Х,озирги даврда усмирларни вояга етказишнинг узига хос хусусиятлари, конуниятлари, имкониятлари, хатти-харакат мотивларининг ифодаланиши ва вужудга келишининг мураккаб механизмлари мавжуд. Шуни алохида таъкидлаш керакки, усмирларни камол топтиришда уларнинг хусусиятларини тула хисобга олган холда таълимий-тарбиявий тадбирларни куллаш шахслараро муносабатда англашилмовчиликни вужудга келтирмайди, синф жамоаси уртасида илик психологик мухитни яратади.

Тургунлик йилларидаги суз билан ишнинг номувофиклиги", ахлок тарбиясидаги купол хатолар усмирларнинг рухий дунёсига салбий таъсир курсатди. Инсоннинг рухий дунёсини тубдан кайта куриш, шахсни шакллантиришни инсонпарварлаштириш харакати бошланган хозирги кунда усмирлар такдири масаласи хам гоят жиддий тус олди. Усмирлик даври таклидчанлиги, муким нуктаи назарнинг шаклланмаганлиги, хиссиётлилиги, мардлиги, тантилиги билан фаркланади. Шунинг учун ташки таъсирларга берилувчан усмир угил-кизларга алохида эътибор бериш зарур.

Усмирлар муаммосига эътиборни кучайтириш зарурлигининг асосий сабаблари: 1) фан ва техника ривожланиши натижасида маданият, санъат ва адабиёт, ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларнинг узгараётгани; 2) оммавий ахборот тизимининг кенгайиши туфайли усмирлар онглилиги даражасининг кутарилгани; 3) угил ва кизларнинг дунё вокеаларидан, табиат ва жамият конунларидан, тарихдан етарли даражада хабардорлиги; 4) уларнинг жисмоний ва аклий камолоти жадаллашгани; 5) усмирлар билан ишлашда гоявий-сиёсий, ватанпарварлик ва байналмилал тарбияга алохида ёндашиш зарурлиги; 6) ошкоралик, ижтимоий адолат, демократия муаммоларининг ижтимоий хаётга чукур кириб бораётгани; 7) укувчилар учун мустакил билим олиш, ижодий фикр юритиш, узини узи бошкариш, англаш, бахолаш ва назорат килишга кенг имконият яратилгани.

Усмирлик ёшида болаликдан катталик холатига кучиш жараёни содир булади. Усмирда психик жараёнлар кескин узгариши билан аклий фаолиятида хам бурилишлар сезилади. Шунинг учун шахслараро муносабатда укувчи билан укитувчининг мулокотида, катталар билан усмирларнинг муомаласида катъий узгаришлар вужудга келади. Бу узгаришлар жараёнида кийинчиликлар тугилади. Булар аввало таълим жараёнида руй беради: янги ахборот, маълумотларни баён килиш шакли, услуби ва усуллари усмирни кониктирмай куяди. Укитувчининг янги мавзуни батафсил тушунтириши, дарслар маъруза шаклида олиб борилиши укувчиларни зериктиради, уларда укишга локайдлик тугилади. Илгари укув материалини маъносига тушунмай ёдлаб олишга одатланган усмир энди зарур уринларни мантикий хотира ва тафаккурга суянган холда узлаштиришга харакат килади, узлаштирилган билимларни талаб килинганда укувчи билан укитувчи уртасида англашилмовчилик пайдо булади, тахсил олувчи унга каршилик курсата бошлайди. Одобли, дилкаш усмир кутилмаганда кайсар, интизомсиз, купол, серзарда булиб колади. Катталарнинг йул-йурикларига, талабларига мулойимлик билан жавоб кайтариб юрган усмир уларга танкидий муносабатда булади. Унинг фикрича, катталарнинг талаблари,

Ташметова Гулфура Шаировна - старший преподаватель, кафедра "Языки", Ташкентская медицинская академия, Республика Узбекистан.

Педагогические науки

курсатмалари мантикан ихчам, далилларга асосланган, етарли объектив ва субъектив омилларга эга булиши керак. Усмирда шахсий нуктаи назарнинг вужудга келиши сабабли у катталарнинг, укитувчининг кайгуриши, койишига карамай, узининг фикрини утказишга харакат килади. Унинг уз кадр-киммати хакидаги тасаввури, нарса ва ходисаларга муносабати окилоналикдан узоклаша бошлайди, у айрим маълумотларни тушунтириб беришни ёктирмайдиган булиб колади. Серзардалик кундалик хатти-харакатнинг ажралмас кисмига айланади. Усмир хулкидаги бундай узгаришлар тажрибасиз укитувчи ёки ота-онани каттик ташвишга солади, асабийлаштиради ва уларнинг укувчига муносабатини узгартиради. Натижада келишмовчиликлар,

англашилмовчиликлар, низолар келиб чикади.

Айрим педагоглар усмирлик даври инкирози тугрисида куйиниб гапирадилар, баъзи иллатларни танкид киладилар ва уларнинг ижтимоий-психологик илдизини топишга интиладилар. Аслида эса усмирларга ёндашишда методологик камчиликка йул куядилар. Мазкур иллатларнинг олдини олиш чора ва тадбирлари тизимини ишлаб чика олмайдилар. Бу масалага тугри ёндашиш айрим илмий тадкикотларда асослаб берилган ва усмирлик даври инкирози хакида мулохаза юритишдан кура, катталар билан усмирлар муомаласининг инкирози хакида гапириш тугрирок булади, деб хулоса чикарилган.

Хуш, усмирнинг психик усишини харакатга келтирувчи куч нима? Усмирнинг психик усишини харакатга келтирувчи куч - унинг фаолиятини вужудга келтирганлиги эхтиёжлар билан уларни кондириш имкониятлари уртасидаги карама-каршиликлар тизимининг намоён булишидир. Мана шу диалектик карама-каршиликлар ортиб бораётган жисмоний, аклий хамда ахлокий имкониятлар билан баркарорлашган стереотипга айланган ташки оламни акс эттиришнинг шакллари уртасида содир булади. Вужудга келган зиддиятлар ва карама-каршиликларни, психологик камолотни таъминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш оркали усмир шахсида янги психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йукотиш мумкин. Бу давр инсоннинг камолоти юкорирок боскичига кутарилиши билан якунланади. Камол топиш усмирдан умумлаштириш, хукм ва хулоса чикариш, мавхумлаштириш, объектлар уртасидаги ички муносабатларни урнатиш, мухим конун, конуният, хосса, хусусият, механизм ва тушунчаларни англаш, ихтиёрий диккат, баркарор кизикиш, онгли мотив ва мантикий эслаб колишни талаб килади. Буларнинг барчаси фанларга доир билимлар тизимини вужудга келтиради, амалий куникмаларни шакллантиради, узини узи назорат килиш, бахолаш, англаш сингари хусусиятларни таркиб топтиради.

Мактаб ва билим юртида оилада мустакил фаолиятга кенг имкониятлар булса, укувчи муайян вазифа ва топширикларни, бажара бошлайди. Натижада усмирнинг ижтимоий мавкеи ортиб, фаолияти такомиллашиб, психикаси хар томонлама ривожланиб боради.

Дозирги усмирлар утмишдошларига нисбатан жисмоний, аклий ва сиёсий жихатдан бирмунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, ижтимоийлашув жараёни, психик усиш олдинрок намоён булмокда. Шу сабабли бизда угил ва кизларни 10-11 дан 14-15 ёшигача усмирлик ёшида деб хисобланади.

Веналик психолог З.Фрейд ва унинг шогирдлари усмирлик даврини бахолашда инсонга азалдан берилган кандайдир илк майл нишонаси сифатида вужудга келадиган уз мавкеини белгилашга онгсиз интилишни энг мухим асос деб хисоблайдилар. Бу интилиш гуёки худбинлик, бошка кишиларни менсимаслик, пайдо булишга, атроф-мухит билан келиша олмасликка, хатто низоларга олиб келар, онгсизлик эхтиёжлари ва майллари шахснинг фаоллигини белгилар эмиш. Собик совет психологлари З.Фрейд назариясининг мутлако асоссизлигини таъкидлаб, усмирда имконият билан талабчанлик уртасидаги келишмовчилик, узини курсатишга мойиллик ва уз ички дунёсига кизикишнинг намоён булиши билан тавсифланишини асослаб бердилар.

Айрим психологлар биогенетик усишнинг биологик омилларига, яъни жинсий етилишга алохида ахамият берадилар. Уларнинг фикрича, усмирнинг психик жихатдан инкирозга етакловчи, хаяжонга солувчи субъектив ички

кечинмалари угил ва кизларни танхолик психологиясига тортар эмиш. Усмир учун характерли норозилик, куполлик, кайсарлик, шафкатсизлик, тажанглик, гинахонлик, тажовузкорлик каби иллатлар жинсий етилишнинг махсули янги туйгулар, майллар, кечинмалар усмир хатти-харакатида хукмрон булиб, унинг хулк-атворини бошкаради деб тушунтирилмокда. Усмирликнинг психологик киёфаси, холати, имконияти ягона соф биологик омилга боглик эмаслиги хаммага аёндир.

Америкалик психолог Р.Кулен усмирлик даври хакидаги биогенегик назарияни каттик танкид килиб, усмирлик даври ижтимоий-ахлокий категориядир, деган гояни илгари суради. Аммо нотугри нуктаи назардан усмирликни биологик ва психологик категориядан ташкари деб хисоблайди. Р.Куленнинг фикрича, усмирлик даврида учта асосий ижтимоий-ахлокий та-мойил мавжуд булиб, улар эмансипация (катталар таъсиридан кутулиш) ва мустакилликка эришиш, хаёт йули ва касб-хунар танлашга жиддий муносабатда булиш, зарур ижтимоий-ахлокий нормаларни узлаштиришдан иборатдир. Унинг фикрича, бола юкоридаги муаммоларга эътибор бермас экан, усмирлик даври канча булишидан катъи назар, у болалигича колаверади. Р.Кулен уз наза-риясида биологик омилларни хам, усмирлик давридаги усишнинг психологик хусусиятларини хам хисобга олмайди, аксинча, уларни батамом инкор килади.

Психологларнинг фикрича, усмирларга реал ижтимоий турмуш шарт-шароитлари ва шахс фаолиятининг махсули деб караш мумкин эмас, чунки усишнинг биологик ва психологик конуниятларини инкор килишга хаккимиз йук. Шунингдек, усмирлик даврининг муайян хеч узгармас хусусияти ва харак-теристикаси мавжуд эмас. Усмирлар уртасидаги узига хос типологик фаркларни ижтимоий омилларнинг таъсири билан, таълим ва тарбия шароитларининг ху-сусиятлари билан изохлаш мумкин.

Шу билан бирга, усмирнинг жисмоний усиши хусусиятлари, жинсий ети-лишининг иклим ва миллий-этнографик омиллари хам бор.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Пуни А.Ц. Психологические основы волевой подготовки в спорте. - М.: 1999.

176с.

2. Еозиев Э.Е. Умумий психология. Тошкент, 2010

© Г.Ш. Ташметова, 2016

УДК 15

РОЛЬ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ В СОЦИАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТИ

Г.Ш. Ташметова

Аннотация. В данной статье рассматривается проблема развития волевых свойств у юношей и его влияние на социализации личности.

Ключевые слова: воля, личность, смелость, терпимость, социализация.

© Г.Ш. Ташметова, 2016

UDC 15

THE ROLE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS IN THE SOCIALIZATION OF THE INDIVIDUAL

G.Sh. Tashmetova

Abstract. This article deals with a problem of development of volitional properties in youth and its influence on socialization of personality. The youth today try to determine who are they and how are they, their knowledge and their ability. It is considered one of the bases of socialization of their future life.

Keywords: volition, personality, courage, tolerance, socialization.

© G.Sh. Tashmetova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.