Научная статья на тему 'ЎСМИР ЎҚУВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА “РАҒБАТ ВА ЖАЗО” ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ РОЛИ'

ЎСМИР ЎҚУВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА “РАҒБАТ ВА ЖАЗО” ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

137
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎСМИР ЎҚУВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА “РАҒБАТ ВА ЖАЗО” ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ РОЛИ»

УСМИР УЦУВЧИЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ШАКЛЛАНИШИДА "РАГБАТ ВА ЖАЗО" ФЕНОМЕНЛАРИНИНГ

РОЛИ

Т. А. Худайназаров

Мирзо Улугбек номидаги УзбекистонМиллий университети "Педагогика ва умумий психология" кафедраси катта укитувчиси

Кириш. Инсоннинг рухий дунёсини тубдан кайта куриш, тарбияни инсонпарварлаштириш харакати бошланган хозирги кунда усмирлар такдири масаласи хам гоят жиддий тус олди. Усмирлик даври - узининг таклидчанлиги, муким нуктаи назарининг шаклланмаганлиги, хиссиётлилиги, мардлиги, тантилиги билан фаркланади. Шунинг учун ташки таъсирларга берилувчан усмир угил-кизларга алохида этибор бериш зарур.

Замонавий психологияда таълим жараёнида укувчиларда шахслараро муносабатлар шаклланишида рагбатлантириш ва жазолаш усулларини куллашнинг узига хослиги укувчилар томонидан амалга ошириладиган фаолиятнинг хусусиятларини хисобга олишни талаб килади. Маколада рагбатлантириш ва жазолаш феноменлари укувчилар шахслараро муносабатларини шаклланишида мухим омил эканлиги хакидаги савол куриб чикилади.

Рагбатлантириш ва жазолаш таълимнинг барча боскичларида педагогик жараёнда хар хил шаклларда кулланилган энг кадимги таълим усулларидан биридир. Ушбу усулларни куллаш муаммоси хозир хам долзарб булиб колмокда, чунки, биринчидан, замонавий таълим ушбу усулларсиз амалга оширилмайди, иккинчидан, замонавий хаёт шароитлари ушбу усулларни куллаш учун янги ёндашувларни талаб килади, учинчидан, бу усуллар доимо динамик равишда узгарувчан шароитларга мувофиклиги билан ажралиб туради. Дархакикат, ахир, таълим бу укувчининг мухим кучларини очиб беришга, шахснинг ижобий ижтимоий ва ахлокий фазилатларини шакллантиришга, утган авлодлар тажрибасини узлаштиришга ва у мавжуд булган жамиятнинг узига хос ижтимоий томонларини англашга каратилган мураккаб, куп киррали жараёндир.

Асосий кисм. Усмирлик ёшида болаликдан катталик холатига кучиш жараёни содир булади. Усмирда психик жараёнлар кескин узгариши билан аклий фаолиятида хам туб бурилишлар сезилади. Шунинг учун шахслараро

муносабатда, укувчи билан укитувчининг мулокотида, катталар билан усмирларнинг муомаласида катъий узгаришлар вужудга келади. Бу узгаришлар жараёнида кийинчиликлар тугилади. Булар аввало таълим жараёнида руй беради; Яъни:

-янги ахборот, маълумотларни баён килиш шакли, услуби ва услублари усмир укувчини кониктирмай куяди;

-укитувчининг янги мавзуни батафсил тушунтириши, дарслар маъруза шаклида олиб борилиши укувчиларни зериктиради, уларда локайдлик тугилади;

-илгари укув материалини маъносига тушунмай ёдлаб олишга одатланган усмир укувчи энди зарур уринларни мантиикий хотира ва тафаккурга суянган холда узлаштиришга харакат килади, узлаштирилган билимларни талаб килинганда укувчи ва укитувчи уртасида англашилмовчилик пайдо булади, укувчи унга каршилик курсата бошлайди ва х.к.

Бу каби кескин узгаришлар укувчи ва укитувчи уртасидаги шахслараро муносабатларда маълум конфликтларни - яъни узаро бир-бирларини тушунишдаги мураккабликларни юзага келтиради.

Купгина педогоглар усмирлик даврининг яъни урта синф укувчиларининг турли хил хатти-харакатларини бурттириб курсатиб улардан нолишади, мактаб амалиётчи психологи эса бу даврни инкирозлик (кризис) даври деб бахолаб, бу даврни айни психик усиш-харакат даври деб билиши лозимдир.

Усмир укувчилар билан ишлашнинг мураккаблиги шундаки, бу даврда укувчилар бир-бирларининг билимларига холисанилло бахо бера оладилар. Шу билан бирга энди улар узаро кичик микро гурухларга хам булиниб олишга улгуришган булади. Бу даврда синф жамоасида тан олинмаган рахбар (лидер) юзага келиб улгуради.

Киз болаларда алохида угил болаларда эса алохида мактаб амалиётчи психологи ва укитувчилар аксарият холларда узлари томонидан тайинланган синф бошлиги, «хашар» бошликларига эътиборларини каратишади. Аммо тан олинмаган, доимо четда колиб кетаверади. Биз юкоридагиларни келтиришимизга сабаб ана шу мухитда усмир (урта синф) укувчиларнинг психологик хусусиятлари хамда шахслараро муносабатларга булган интилишлари ижтимоий мухит таъсирида шаклланиб боради.

Бу ёш давридаги укувчиларда асосий эътибор узининг маълум бир хусусиятлари билан бошкалардан ажралиб туришга булган хатти-харакатнинг юкори даражада булишига каратилади. Бу даврнинг яна бир нозик томони

Google Scholar

National University of Uzbekistan

Scientific Library of Uzbekistan

www.ares.uz

физиологик узгаришларни юкори даражага кутарилишида булиб, айни шу узгаришлар хам уз аксини усмир психологиясида намоён этади.

Шунингдек, бу даврда усмир укувчининг касб-хунарга булган муносабати шаклланиб бораётганлиги учун хам уларнинг дунёкараши бирмунча узгарувчан, ва таклидчан булиши билан диккатга сазовордир. Биз бундай таклидчанликни усмирларнинг жамиятда фаолият олиб бораётган номдор шахсларнинг хатти-харакатлари ва хаттоки кийинишларига килаётган таклидларида, хамда жамиятда мавжуд факатгина юкори мавкега ва мул даромадга эга булган 3-4 касб сохаларини (масалан, юрист, дипломат, медицина, адвокат ва х.к) эгаллашга булган англанилмаган хохишларни юзага келишида кузатишимиз мумкин.

Мактаб амалиётчи психологи доимий равишда уз кузатувларини олиб борар экан, шуни унутмаслиги лозимки, бу давр укувчиларида тусатдан буладиган хатти-харакатлар тез-тез намоён булиб туради. Шу сабабдан хам бу даврда ижтимоий жамиятдаги ёзилган, ёзилмаган конунлардан огиш холлари тез-тез учраб туради. Ана шу даврда купгина усмир укувчилар тарбияси кийинлар сафига кириб колишлари нихоятда осон кечади. Бунга сабаб усмирлик даврининг узига хос хусусиятларини катталар кузида тартибсизлик ёки булмаса ноконуний хусусият сифатида бахоланишидир.

Юкоридаги каби холатлар жамланмаси мутахасислар олдига «усмирлар муаммоси» йусинидаги муаммони кундаланг куйиб, унга эътибор кучайтириш заруриятини юклайди. Усмирлар муаммосига эътиборни кучайтириш зарурлигининг асосий сабаблари:

1. Фан ва техника ривожланиши натижасида маданият, санъат ва адабиёт, ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларнинг узгараётганлиги;

2. Оммавий ахборот воситалари куламининг кенгайиши туфайли усмирлар онглилиги даражасининг кутарилганлиги;

3. Угил ва кизларнинг дунё вокеаларидан, табиат ва жамият конунларидан, тарихдан етарли даражада хабардорлиги;

4. Уларнинг жисмоний ва аклий камолотининг жадаллашгани;

5. Усмирлар билан ишлашда гоявий-сиёсий, ватанпарварлик ва байналминал тарбияга алохида ёндошиш зарурлиги;

6. Ошкоралик, ижтимоий адолат, демократия муаммоларининг ижтимоий хаётга чукур кириб бораётганлиги;

7. Укувчилар учун мустакил билим олиш, ижодий фикр юритиш, узини узи бошкариш, англаш, бахолаш ва назорат килишга кенг имконият яратилганлиги.

Хуш, усмирнинг психик усишини харакатга келтирувчи куч нима? Усмирнинг психик усишини харакатга келтирувчи куч- унинг фаолиятини вужудга келтирган янги эхтиёжлар билан уларни кондириш имкониятлари уртасидаги карама-каршиликлар тизимининг намоён булишидир. Мана шу деалектик карама- каршиликлар ортиб бораётган жисмоний, аклий хамда ахлокий имкониятлар билан баркарорлашган, стериотипга айланган ташки оламни акс эттиришнинг шакллари уртасида содир булади. Вужудга келган зиддиятлар ва карама-каршиликларни психологик камолотни таъминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш оркали усмир шахсида янги психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йукотиш мумкин.

Бу давр инсоннинг камолоти юкорирок боскичига кутарилиши билан якунланади. Камол топиш усмирдан умумлаштириш, хукм ва хулоса чикариш, мавхумлаштириш, объектлар уртасидаги ички муносабатларни урнатиш, мухим конун, конуният, хосса, хусусият, механизм ва тушунчаларни англаш, ихтиёрий диккат, баркарор кдзикдш, онгли мотив ва мантикий эслаб колишни талаб килади. Буларнинг барчаси фанларга доир билимлар тизимини вужудга келтиради, амалий куникмаларни шакллантиради, узини-узи назорат килиш, бахолаш, англаш сингари хусусиятларни таркиб топтиради.

Мактабда ва оилада мустакил фаолиятга кенг имкониятлар булса, усмир укувчи муайян вазифа ва топширикларни бажара бошлайди. Натижада усмирнинг ижтимоий мавкеи ортиб, фаолияти такомиллашиб, психикаси хар томонлама ривожланиб боради. Хрзирги усмирлар утмишдошларига нисбатан жисмоний, аклий ва сиёсий жихатдан бирмунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, ижтимоийлашув жараёни, психик усиш олидинрок намоён булмокда. Шу сабабли бизда угил ва кизларни 10-11 дан 14-15 ёшигача усмирлик ёшида деб хисобланади.

Хулоса. Юкорида таъкидланганидек, усмир укувчиларда вужудга келадиган хар кандай узгариш, уларда шахслараро муносабатларнинг шаклланишига хам уз таъсирини сезиларли даражада утказиши табиий холдир. Усмир укувчи шахсида шахслараро муносабатнинг юкори шаклланганлиги эса унинг камолотидаги мувафаккиётларининг гаровидир.

REFERENCES:

1. Гарина О.Г., Милехина И.А., Кадушина В.А. Социально-экономическая значимость занятий физической культурой и спортом// Наука и общество. 2018. № 3 (32). С. 125 - 129.

2. Милехина И.А., Милехин А.В. Здоровьесберегающая деятельность студенческой молодежи// В сборнике: Актуальные проблемы и перспективы развития физической культуры и спорта в высших учебных заведениях Минсельхоза России. Сборник статей Всероссийской научно-практической конференции. 2016. С.286-290.

3. Милехин А.В., Милехина И.А., Скосырева Е.Н., Тарасов В.А. Воспитание дисциплинированности на занятиях физической культурой как результат комплексного воздействия// В сборнике: Актуальные проблемы воспитания в образовательном процессе вуза. Сб. статей Межвузовской научно-практической конференции. 2017. С.15-19.

4. Коновалова М.П., Милехина И.А., Гарина О.Г., Кадушина В.А., Черевишник Н.Н., Ерохина Н.А., Васекин Ю.И., Калмыков И.С. Повышение физического статуса студенческой молодежи на основе Всероссийского комплекса ГТО. Саратов, 2018.

Google Scholar

National University of Uzbekistan

Scientific Library of Uzbekistan www.ares.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.