Научная статья на тему 'ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ТАРБИЯСИ “ҚИЙИН” БОЛАЛАР ВА УЛАР БИЛАН ИНДИВИДУАЛ МУНОСАБАТДА БЎЛИШ ПСИХОЛОГИЯСИ'

ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ТАРБИЯСИ “ҚИЙИН” БОЛАЛАР ВА УЛАР БИЛАН ИНДИВИДУАЛ МУНОСАБАТДА БЎЛИШ ПСИХОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2435
190
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психик тараққиёт / ўсмирлик даври / тарбиявий иш / оила тарбияси / тарбия воситаси / тарбия усули / ўз-ўзини тарбиялаш / тарбия шаклари / тарбияси “қийин” болалар / низоли ҳолатлар / тарбиявий ҳамкорлик / индивидуал ёндашув. / психологическое развитие / подростковый возраст / воспитательная работа / семейное воспитание / средства воспитания / метод воспитания / самообразование / формы воспитания / воспитание «труднoвоспитуемых» детей / спорные ситуации / воспитательное сотрудничество / индивидуальный подход.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шоназаров Жамол Умирзоқович

Мақолада ёшлар психик тараққиётида ҳал этиш зарур бўлган миллий психологик муаммолар, ўсмирлик даврига хос хусусиятлар, педагогик вазиятлар ва уларни бартараф этиш механизмлари ҳамда тарбиявий ишга оид вазифалар келтирилган. Мактаб, оила ва жамоатчилик ҳамкорлиги болалар тарбиясида асосий ҳал этувчи омил сифатида асослаб берилган. Шунингдек тарбия тизимидаги мавжуд камчиликлар, тарбияси “қийин” болалар психологияси, улар билан индивидуал муносабатда бўлишнинг ўзига хос хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЯ ВОСПИТАНИЯ ПРИСУЩИХ ПОДРОСТКОВОМУ ВОЗРАСТУ «ТРУДНOВОСПИТУЕМЫХ» ДЕТЕЙ И ИНДИВИДУАЛЬНЫЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ С НИМИ

В статье представлены общегосударственные психологические проблемы, которые необходимо решать в процессе развития психики молодежи, особенности подросткового возраста, педагогические ситуации и цели их устранения, а также задачи, связанные с воспитательной работой. Автором обосновывается, что в воспитании детей основным, решающим фактором является сотрудничество школы, семьи и общественности. Также раскрыты существующие недостатки в системе воспитания, специфические особенности психологии «труднoвоспитуемых» детей; отмечается необходимость индивидуального отношения к ним.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ТАРБИЯСИ “ҚИЙИН” БОЛАЛАР ВА УЛАР БИЛАН ИНДИВИДУАЛ МУНОСАБАТДА БЎЛИШ ПСИХОЛОГИЯСИ»

Шоназаров Жамол Умирзок,ович,

Карши мух,андислик-ик,тисодиёт институти "Касб таълими" кафедраси катта укитувчиси

УСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ТАРБИЯСИ "КИЙИН" БОЛАЛАР ВА УЛАР БИЛАН ИНДИВИДУАЛ МУНОСАБАТДА БУЛИШ ПСИХОЛОГИЯСИ

УДК: 37.015.3

ШОНАЗАРОВ Ж.У. УСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ТАРБИЯСИ "ЦИЙИН" БОЛАЛАР ВА УЛАР БИЛАН ИНДИВИДУАЛ МУНОСАБАТДА БУЛИШ ПСИХОЛОГИЯСИ

Мак,олада ёшлар психик тарак,к,иётида х,ал этиш зарур булган миллий психологик муаммо-лар, усмирлик даврига хос хусусиятлар, педагогик вазиятлар ва уларни бартараф этиш меха-низмлари х,амда тарбиявий ишга оид вазифалар келтирилган. Мактаб, оила ва жамоатчилик х,амкорлиги болалар тарбиясида асосий х,ал этувчи омил сифатида асослаб берилган. Шунинг-дек тарбия тизимидаги мавжуд камчиликлар, тарбияси "к,ийин" болалар психологияси, улар билан индивидуал муносабатда булишнинг узига хос хусусиятлари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: психик тарак,к,иёт, усмирлик даври, тарбиявий иш, оила тарбияси, тарбия воситаси, тарбия усули, уз-узини тарбиялаш, тарбия шаклари, тарбияси "к,ийин" болалар, низоли х,олатлар, тарбиявий х,амкорлик, индивидуал ёндашув.

ШОНАЗАРОВ Ж.У. ПСИХОЛОГИЯ ВОСПИТАНИЯ ПРИСУЩИХ ПОДРОСТКОВОМУ ВОЗРАСТУ «ТРУДНОВОСПИТУЕМЫХ»» ДЕТЕЙ И ИНДИВИДУАЛЬНЫЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ С НИМИ

В статье представлены общегосударственные психологические проблемы, которые необходимо решать в процессе развития психики молодежи, особенности подросткового возраста, педагогические ситуации и цели их устранения, а также задачи, связанные с воспитательной работой. Автором обосновывается, что в воспитании детей основным, решающим фактором является сотрудничество школы, семьи и общественности. Также раскрыты существующие недостатки в системе воспитания, специфические особенности психологии «трудновоспитуемых» детей; отмечается необходимость индивидуального отношения к ним.

Ключевые слова и понятия: психологическое развитие, подростковый возраст, воспитательная работа, семейное воспитание, средства воспитания, метод воспитания, самообразование, формы воспитания, воспитание «трудновоспитуемых» детей, спорные ситуации, воспитательное сотрудничество, индивидуальный подход.

SHONAZAROV J.U. SPECIAL EDUCATION IN ADOLESCENCE «DIFFICULT» CHILDREN'S PSYCHOLOGY AND THE PRIORITY DIRECTIONS OF THEIR UPBRINGING

The article presents the National psychological problems that need to be solved in the development of youth psychics, the characteristics of adolescence, pedagogical situations and their elimination goals, as well as tasks related to educational work. In education system, school, family and community cooperation are grounded as the main determinant the upbringing of children. Also, the existing shortcomings in the system of upbringing are reflected in the psychology of «difficult» children, the peculiarities of constraction an individual relationship with them.

Key words and concepts: psychological development, adolescence, educational work, family education, means of upbringing, method of upbringing, self-education, forms of upbringing, upbringing of «difficult» children, controversial situations, educational cooperation, individual approach.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

Кириш.

Инсоният мавжудлигининг мух,им шартла-ридан бири - бола тарбияси х,исобланганлиги боис, у дунёга келмасданок тарбиявий тад-бирлар бошлаб юборилади. Бу борада ота-оналарнинг болаларга нисбатан булган муно-сабати икки асосий хусусият, яъни ота-оналик мух,аббати ва ижтимоий бурч нуктаи назари-дан белгиланади. Инсонпарвар жамиятда бу хусусиятлар бир-бирига зид келмайди.

Оилада соFлом мух,итни юксалтириш, аждодларимизнинг оила масаласидаги кадриятларини тарFиб килиш максадида юртимизда ёш авлод таълим-тарбияси, улар-нинг маънавий оламига эътибор каратилиб, келажакда яхши мутахассис булиши, буш вактини мазмунли утказиши кабилар юза-сидан жамият х,аётида ёшларга оид ижобий ишлар амалга оширилмокда.

Мавзунинг долзарблиги.

Жамиятимизда ёшлар психик тараккиётида х,ал этиш зарур булган миллий психологик муаммолар мавжудки, мазмунан уларни бартараф этишга эътибор берилсада, ёшлар тарбиясига оид салбий х,олатлар, камчи-ликлар, ижтимоий муносабатлар тизимида низоли вазиятлар учраб турибди. Таъкидлаш жоизки, барча мамлакатларда булгани каби ёшларимиз орасида х,ам тарбияси 0Fир ва нокобил фарзандлар мавжуд булиб, жамиятимизда уларнинг тарбиясига алох,ида эътибор каратиш, улар билан ишлаш азалдан долзарб муаммолардан бири х,исобланган.

Маълумки, болаларнинг психик жих,атдан усиши ва ривожланиши, х,аётнинг х,амма боскичларида бир хил булмай, балки уларнинг ёши хусусиятлари ва х,аёт тажриба-ларига караб х,ар хил узгариб боради. Хар бир ота-она, укитувчи-тарбиячилар болага таълим-тарбия бериш жараёнида бола-нинг психик хусусиятларини билган х,олда амалий х,аётда бу ишга туFри ёндашиш-лари максадга мувофикдир. Аксинча, тарбиявий ишдаги эътиборсизлик, салбий мух,ит, зиддиятлар, тарбия коида ва усулларига туFри амал килмаслик, ёх,уд яхши билмаслик, ота-оналарнинг уз фарзандларига доимий равишда курслик муносабатда булишлари ёшлар орасида тарбияси "кийин" болаларнинг ортиб боришига сабаб булмокда.

Мавзунинг урганилганлиги.

Психология фанида тарбияси кийин усмирлар билан ишлаш утган даврларда х,ам муаммоларга бой булган ва х,озирги кунда бу муаммоларнинг барчасига ечим топил-ганича йук. Тарбияси «кийин»лик ва у билан боFлик хулк бузилишларининг вужудга келиш жараёни психолог олимлар Э.Фромм, Г.Кайзер, Б.Холист, Г.Шнайдер, Н.П.Дубинин, В.Н.Кудрявцев, М.И.Буянов, П.Б.Ганушкин,

A.И.Захаров, И.И.Ковалев, З.Ф.Камалетдинова, М.А.Алемаскин, Г.Г.Бочкарева, А.И.Долгова,

B.М.Каримов, Д.И.Фельдштейн, Э.F.Fозиев, А.С.Белкин, Л.С.Виготский, М.Г.Давлетшинларнинг илмий ишларида х,ам тадкик этилган.

Шунингдек, бир катор психоло-глар М.А.Алемаскин, В.А.Сухомлинский, Л.М.Зюбинлар томонидан салбий хулк саба-бларини тах,лил килар эканлар, унинг олдини олиш ва тарбиявий чора-тадбирларни ташкил килишда психологик омилларнинг ах,амиятига алох,ида эътибор каратганлар1.

Муаммонинг назарий тах,лили

курсатишича, кайд этилган хулк бузилишларининг асосини ижтимоий ва психологик дезадаптацияга олиб келувчи оFишлар ташкил этади. Бу, биринчидан, усмир шахси-нинг мотивацион, эмоционал, иродавий ва ахлокий жабх,аларидаги узгаришларга боFлик эканлиги (Г.Г.Бочкарева, В.В.Лебединский, Л.С.Славина, А.С.Спиваковская); иккин-чидан, носоFлом оилавий тарбия таъ-сири эканлиги (А.А.Аладьин, П.Ф.Лестгафт, А.Е.Личко, Э.Г.Эйдемиллер, В.В.Юстицкий, Д.Мух,аммедова) лар караш ва изланишла-рида уз исботини топди.

Усмирлик ёшига хос ёркин психологик кон-цепциялардан бири ХХ асрнинг бошларида Л.С.Виготский (1930) томонидан яратилган маданий-тарихий назария булиб, унда мазкур ёш симптоматикаси усмир психологиясидаги баркарор ва тарихий узгарувчанлик, унинг феноменларига оид илмий концепсияларнинг интерпретацияси берилган. Л.С.Виготгкий фикрича, «к,ийин» усмир х,аёти муносабатлар характерининг натижасидир. Булар аввало

1 Умаров Б.М. Узбекистонда вояга етмаганлар жиноят-чилигининг ижтимоий-психологик муаммолари. Монография. - Тошкент: "Фан" нашриёти, 2008. 52 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

кайсар, инжик болалар, уларни к,изик,арли фаолият турига тортиш уларни тарбиялаш-нинг асосий усулларидан биридир1.

Бугунги кунгача тарбияси кийин усмирларнинг салбий хусусиятлари, уларни бартараф этиш, улар билан индивидуал муно-сабатда булиш йул-усуллари купгина олимлар (Н.П.Дубинин, Б.Ф.Сергейев, Л.С.Виготский ва бошкалар) томонидан урганиб келинган.

Тадцицотнинг мацсади.

Усмирлик психологиясига хос булган тарбияси "кийин" болаларнинг келиб чикишининг педагогик омилларини урганиш, уларнинг пайдо булиш сабабларини аниклаш хамда тарбияси "кийин" усмирларнинг педагогик хусусиятларини тахлил килишдан ибо-ратдир. Тадкикот предмети умумий урта таъ-лим мактабларида тарбияси кийин усмирлар ва улар билан ишлаш.

Ёшлар билан олиб бориладиган таълим-тарбия ишларининг муваффакияти уларнинг ёш ва психологик хусусиятларини билиш хамда хисобга олишга боFликдир. Бу муаммо туFридан-туFри таълим-тарбия асосида хал этилар экан, биз бугун тадкикотимиз оркали тарбияси кийин усмирлар билан ишлаш даво-мида уларнинг характери, кизикишларига хос хусусиятларни эътиборга олиш, муомалада нихоятда эхтиёткорлик, уларнинг рухиятидаги узгаришлар натижасида келиб чикадиган муаммоларни кандай усуллар билан бартараф этиш, ёш ва психик хусусиятларини билиш, аввало, болада айни иллатларнинг пайдо булишига йул куймаслик хакида фикр-мулохазаларимизни баён этамиз.

Тадцицотнинг объекти сифатида Карши шахридаги 15-, 19-, 25- ва 34-сон умумий урта таълим мактабларининг усмир ёшли болалар жамоалари белгиланди. Мактабнинг маънавий-ахлокий тарбиявий ишлар мазму-нини урганиш жараёнида усмир болалар пси-хологияси педагогик кузатув, киёсий тахлил, сухбат, суровнома, анкета, тест усуллари асосида тахлил килиб урганилди.

Тадцицотнинг асосий вазифаси.

Тадкикотимиз жараёнида болалар жамоа-сидаги тарбиясида кусури бор, хулк-атворида

1 Давлетшин М.Г., Дустмухамедова Ш., Мавлонов М. Ёш ва педагогик психология. - Т.: "Ук,итувчи", 2007 йил. 120 бет.

салбий иллатларга мойил, ижтимоий меъёр-ларни кабул килолмаслик хох,иши, хатти-харакатларини назорат кила олмайди-ган болаларни учратдик. Уларни табиа-тан шундай хулк-атворга эга деб, эътибор-дан четда колдириш ёки чора-тадбирлар ишлаб чикмаслик жамият учун каттадан-катта йукотишларга олиб келишига амин булдик. Шу боисдан тарбияси ва хулк-атворида узгариши булган болаларга ёрдам курсатиш, аввало бу холатларнинг олдини олиш маса-ласи тадкикотимизнинг долзарб вазифаси этиб белгиланди.

Асосий цисм.

Бизнинг бугунги вазифамиз ва асосий эъти-боримиз тарбияси кийин болаларда бир катор узига хос типик иллатларни урганиш оркали бундай усмирларни тарбиялашда улар билан индивидуал муносабатда булиш мухим ахамиятга эга эканлиги боис хар бир ёшни индивидуаллигининг физологик-психологик асосини урганиш ва билиш оркали психолог, социолог, тарбиячи, педагог, колаверса барча ота-оналар томонидан таълим-тарбиявий ишларни интизомли хал этиш масаласига оид психологик маслахатлар, усулларни тавсия этиш ва жорий этишдир. Буни амалда куллаш учун хар бир киши хох укитувчи-мураббий, ёхуд ота-она булмасин тарбияда инсон шах-сини олий ижтимоий кадрият деб тан олиши, хар бир бола, усмирларнинг бетакрор ва узига хослигини хурматлаш, унинг ижтимоий хукуки ва эркинлигини хисобга олиш лозим булади. Шунингдек ёшларни инсоний фази-латлар рухида тарбиялашда мукаддас китоб Куръони Карим, Хадиси шариф, миллий ва умуминсоний кадриятлардан фойдаланиш жуда мухим хисобланади.

Оилада болаларни тарбиялаш жара-ёни уз-узини тарбиялаш билан мустахкам боFлик холда олиб борилиши керак. Шунда-гина уз-узини тарбиялаш туFри тарбия бериш билан бирга уЙFунлашади ва ижобий натижа бера олади, аксинча бола тарбиясидаги айрим камчиликлар яккол сезила бошлайди. Уз-узини тарбиялашнинг муваффакиятли булиши учун бола уз-узини туFри бахолай билишга урганиши, хаётда узи интилиши

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

лозим булган идеални аник тушунган х,олда узидаги ижобий сифатларни ва мавжуд кам-чиликларни кура олиши мух,им ах,амиятга эга1.

Хар бир кишининг узига хос, маълум конун-коидалари булганидек, бола тарбияси-нинг х,ам узига хос мух,им конун-коидалари борки, уларга амал килиш тарбия ишининг самарали булишини таъминлайди. Чунки тар-бияда бу коида ва усулларни амалда туFри куллай олишимиз, тарбия шакл (тур)лари оркали х,ар томонлама маънавий ривож-ланган баркамол шахсни шакллантириш максадига эриша оламиз.

Маънавий, инсоний сифатларнинг шак-лланишида оиладаги, атрофдаги, жамиятдаги мух,ит ва болаларга булган муносабат мух,им роль уйнайди. Ота-оналаримиз ва атроф-дагиларнинг бир-бирларига булган муно-сабатларини курган бола шунга караб шак-ллана боради. Улар аввал катталарга таклид киладилар. Сунг аста-секин килаётган ишлар-нинг мох,иятини англайдилар. Бу борада тар-биячилар, шунингдек ота-оналар болаларни кичик ёшдан бошлаб узини узи эплаш, тута билиш, одамлар билан кай йусинда муомала килиш, рост сузлаш, катталарга хурматда булиш, узидан кичикларга мех,рибонлик курсатиш кабиларга ургатиб, одатлантириб боришлари лозим.

Усмирлик даври тарбия учун анча кийин давр х,исобланади. Чунки боланинг катта одамга айланиши жараёнининг узи кийин, бу жараён психиканинг, одамлар билан булган муносабат шаклларининг жиддий равишда кайта узгариши х,амда х,аёт шароити ва фао-лиятининг узгариши билан боFликдир2. Аввал болалар ота-оналари, тарбиячиларининг ах,лок-одоб х,акидаги гапларини бажонидил эшитган булсалар, усмирликда бундай таъсир болани зериктиради ёки ёкмай колади.

БалоFатга етиш усмирларда узига хос психологик х,олатни вужудга келтиради, яъни кишиларнинг ички дунёсига, уларнинг узаро муносабатларига кизикиш, уларни х,ис килиш ва х,али аник тасаввур килинмаган сев-гига эх,тиёж пайдо була бошлайди. Бу эса шу

1 Мунавваров А.К,. Оила психологияси. - Т.: "Укитувчи", 1997 йил. 65 бет.

2 Давлетшин М.Г. ва бошкалар. Ёш даврлари ва педаго-гик психология: укув методик кулланма. - Т.: "Укитувчи", 2004 йил. 43 бет.

даврга хос булган "кийинчилик"ларни келиб чикишига сабаб булади. Бизда усмирнинг ^аёт шароити, унга бериладиган таълим-тарбия ва унинг фаолиятини туFри ташкил килиш, уларни ижтимоий фойдали мех,натга жалб килиш оркали кийинчиликлар бартараф килинади. Лекин, афсуски, баъзан ёшларимиз орасида тарбияси "кийин" булган, "кийин тар-бияланувчи" ёшлар х,ам учраб туради.

Болани "тарбияси кийин" х,олатга олиб келувчи ягона сабаб йук. Тадкикотларимиз ва ^аётий кузатув тажрибаларимизга асос-лансак, тарбияси кийин, инжик, х,улки салбий болаларнинг келиб чикишининг ижтимоий сабабларидан ташкари педагогик ва психологик сабаблари х,ам мавжуд. Шахснинг биологик усишидаги нуксонлар, сезги органла-рининг камчиликлари, ироданинг бушлиги, укишга салбий таъсир этувчи олий асаб фао-лияти ва темпераментдаги кусурлар тарбияси кийинларни келтириб чикаради.

Мактабдан ташкари мух,итнинг таъсири-даги нуксонлар, чунончи оилада педагогик-психологик билимларнинг етишмаслиги, оилавий низолар, ажралиш, ота-онанинг ичкиликка ва шах,воний х,аётга берилиши, балоFатга етмаган тенгкурларининг таъсири ^амда жамоатчилик куршовидаги камчили-клар тарбияси кийин усмирлар купайишига сабаб булади. Купинча тартиббузарлар килмишларига тавба килиб, синф жамоа-сини ишонтирадилар, лекин маълум фурсат утгандан сунг берган ваъдаларини бутунлай унутадилар.

Тарбияси кийин булишига яна бир сабаб -бу боланинг оилавий, жамоатчилик тарбияси-нинг яхши йулга куйилмаганлигидир. Оилада бола тарбиясини яхши йулга куймаслик, тарбияда оила ва мактаб х,амкорлигининг йуклиги, мех,нат тарбиясини яхши йулга куймаслик, таълим-тарбия жараёнини боланинг ёшига мос, индивидуал хусусиятларга караб ташкил этмаслик, таълим жараёнига болани кизиктирмаслик, уларда фикр юритиш жараёнларини фаоллаштиришга эътибор бер-маслик кабилар окибатида келиб чикадиган кийинчиликлардир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

Оилавий шароит, мухитнинг салбий таъ-сири яъни оиладаги жанжаллар, эр-хотин орасидаги низоли холатлар, ичкиликбозлик, оилавий турмушга, бола тарбиясига эътибор-сизлик, ёки болани хаддан ташкари эркалатиб юбориш, айтганини килиш, инжикликларини "кутариш", боланинг хатти-харакатларини назорат килмаслик, керагидан ортик пул билан таъминлаш хам болани инжик, кайсар, ужар, интизомсиз, ахлоксиз булиб колиши учун имкон беради. Усмир ёшда уларга ота-она хам, укитувчи хам, хатто махалла, куни-кушнилар хам жуда эътиборли булишлари керак1.

Тарбияси "кийин" болалар билан индивидуал муносабатда булишда эхтиёткорлик мухим. Бундай ёшларни тарбиялаш (жамоа орасида тарбияланганда хам) да факат уларга яккама-якка ёндашиш лозим. Чунки улар жамоа ёки купчилик орасида узларини айбларини ошкор булишини ёки тарбия, танбех бераётган кишининг насихат ёки курсатмаларига буйсунишни ёктирмайдилар. Улар билан муомалада нихоятда эхтиёткорлик, самимийлик, дустона муносабатда булишгина талаб килинади.

Фикримизча, тарбияси кийин болаларни тарбиялашда куйидагиларга эътибор бериш лозим:

• укитувчилар, айникса усмир ёшлар-нинг хар кандай таъсирларига берилувчанли-гини назарда тутиб, укувчилар шахсидаги салбий хислатларни йукотиш мумкинлигига катта ишонч хосил килишлари;

• ёшларни эмоционал-иродавий хусу-сиятларини билиш, улар билан индивидуал муносабатда булишда боланинг канчалик тинч ёки эмоционаллиги, хиссиётчанлигини, аффектга мойил ёки мойил эмаслигини, уз хиссиётини тута олиш-олмаслигини ва шунингдек, унда кандай хислар устун эканли-гини билиш;

• ёшларнинг ахлокий хислатини хисобга олиш хам мухимдир, чунки ёшларнинг Fоявиймаслаги унинг ахлокий хисла-тида куринади. аммо, баъзан, ахлокий мас-лак билан ёшларнинг хулки тулик равишда муносиб келмай колади. катталар улар билан

1 Каримова В.М. Муроса килиш маданияти. - Т.: "Фан ва технологиялар", 2008 йил, 24 бет.

самимий хамкорлик муносабатларида хар бир боланинг рухиятини кузатиш оркали психик холати ва кайфиятини англаши, билиши ва туFри хис килмоFи лозим.

• болалар ва усмирларда хулк оFишининг олдини олишнинг мухим шарт-ларидан яна бири тарбиявий жараёнда мак-таб ва оила хамкорлигини туFри йулга куйиш максадга мувофик. афсуски, бу масалани бугунги кунда талаб даражасида дея олмай-миз. шунингдек, бундай пайтларда купинча оила ва мактаб хамкорлиги, ота-она ва укитувчи уртасидаги узаро алоканинг узи-лиши туфайли болалар ва усмирлар тарбия-сини, айникса улар хулкидаги узгаришларни тузатиш анча кийин кечади2.

Карши шахридаги 15-умумий урта таъ-лим мактаби Педагогик Кенгашида алохида эътибор каратилган бир масалани урганиб чикканимизда куйидаги ташвишли холатга гувох булдик. Жумладан мактабнинг 9а синфи бир укувчисининг хатти-харакати синф рахбари томонидан танкидга оли-ниб, унинг дарсларни мунтазам колдириши, кечикиб келиш, хар хил бахоналар килиб дарслардан чикиб кетиш холатлари тахлил килинди. Бу каби холатлар факат узи билан боFлик булмасдан секин-аста уртокларини хам якинига ола бошлаганлиги ва дуст сифа-тида якин муносабатда булиб уларни дар-сдан кейин янги кизикарли дунёга, катталар даврасига киритиш максадида "чилимхона" ва "компьютер уйин"ларига олиб кирганлиги аникланди. Ана шундай муносабатларнинг назоратсиз колиши окибатида бошка бола-ларнинг хам укиши, ахлокий хулк-атворига салбий таъсир утказа бошлаганлигини синф рахбари хабар топгач бу холат урганиб чикилган. Болаларнинг ота-оналари огох-лантирилди, лекин танкид килинган "кийин" боланинг онаси бу холатга жиддий муноса-бат билдирмади ва фарзандининг бу хатти-харакатини тан олмасдан уни химоя килди. Бу вазиятнинг хакикатга якинлигини она уз кузи билан курмагани ва фарзандининг ёлFон гапига ишонгани учун уни оклашдан нарига утмади. Айнан бола тарбиясидаги ушбу муам-

2 Шоумаров F., Умаров Б.М. Ёшларда хулк оFиши ва тарбия бузилишининг олдини олиш буйича психологик маслахатлар. - Тошкент: "Фан", 2015 йил. 38 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

монинг юзага келиши оиладаги муносабат яхши эмаслиги, угай отанинг бола тарбиясига эътиборсизлиги ва бефарклиги, фарзанди-даги салбий хатти-харакатларнинг окибатини англамаганлигида куришимиз мумкин. Ота-оналар йиFилишида болаларнинг хатти-харакати мактаб, оила ва жамоатчилик томо-нидан эътиборга олингач бошка болалар тар-биясида ижобий хусусиятлар акс эта бошлади.

Оилада ота ёки онадан бирининг ёки уларни иккаласининг хам йуклиги болага кучли эмоционал йукотиш сифатида таъ-сир курсатади. Айнан болалар хулк-атворига кучли таъсир курсатувчи омил бу ота-она ва оила аъзоларининг таъсири экан, усмир учун ота-онанинг урни бекиёсдир. Шу боис-дан, болалар ва усмирларнинг ота-оналари баFрида булишини таъминлаш, уларнинг тар-биявий таъсир курсатиш даражасини ошириш вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишда мухим омил булиб хисобланади1.

Кузатишлар шуни курсатадики, тинч-тотув яшайдиганларнинг оилаларидаги болалар хам шу оилада мавжуд булган ахлокий хислат-лар - хушмуоамалалик, одоблилик, катталарга хурмат, кичикларга Fамxlурлик килиш, оила аъзолари уртасидаги узаро хурмат каби ижобий фазилатлардан намуна оладилар.

Хулоса.

Болани тарбиясидаги содир булаётган салбий узгаришларни урганиб чикиш ва тарбияси "кийин" болаларнинг психологик ривожланишини меъёрлаштиришга

йуналтирилган махсус тадбирларни ишлаб чикиш максадга мувофик. Шунингдек тарбия тизимида ёшларни салбий одатлардан халос этиш, ахлокий фазилатли булиб камол топи-шида оилавий тарбиядаги асосий кумакчи, шахсий урнак ва намуна була олиш укитувчи-тарбиячиларнинг педагогик муносабат ва махоратларига бевосита боFликдир.

Айнан ёшлар тарбиясида характерли томонлардан бири сифатида тарбиявий ишлар самарадорлигини таъминловчи мухим омиллардан бири хам педагогик махоратдир. Бунинг учун тарбиячининг педагогик

1 Умаров Б.М. Узбекистонда вояга етмаганлар жиноятчилигининг ижтимоий-психологик муаммолари. Монография. - Тошкент: "Фан" нашриёти, 2008 йил. 181 бет.

махорати мехрибон болалар хамкорлигида, укув-тарбия жараёнидаги фаол хамкорлиги, болаларнинг каЙFу-хасрати, Fами ва омад-сизлигига хамдард булишда, муомала мада-ниятида, укитувчининг рухий холатида (сами-мийлик, хайрихохлиги, олийжаноблиги) хамда жамоа билан ишлашда вазиятни ижобий томонга санъаткорона йуналтиришда намоён булади.

Демак, тарбия инсон учун кураш демакдир. Боланинг кандай булиши - бу шахсий иш бумай, балки жамоатчиликни кизиктирган муаммодир. Шу боисдан, мактаб, оила ва жамоатчилик хамкорлиги болалар тарбиясида асосий хал килувчи буFин булиб, бунда тарби-ячиларнинг бир максадга йуналтирилган тарбиявий ишлари муаммони ижобий хал этувчи омил хисобланади.

Оилавий тарбияга доир ишлар куйидаги шароитларда бажарилса, бола тарбиясидаги бузулишларнинг олди олинади хамда тарбия самарадорлиги янада ошади:

1. Аввало оиладаги соFлом мухит, тарбия бирдамлиги, соф миллий тарбия анъанала-рига таяниш зарур.

2. Мактаб узининг барча таъсирлари мажмуини оилавий тарбия жараёнига изчил йуналтириш керак.

2. Укитувчилар жамоаси оила билан узаро хамкорлиги даврида узларининг ахлокий-педагогик тарбиявий талабларини туFри ташкил этиш.

3. Тарбияси кийин болага алохида муносабат, эътибор ва индивидуал ёнда-шув зарур. Айникса унинг якинлари томони-дан уларга нисбатан кулланилаётган каттикул, купол ва адолатсиз муносабатларига бархам бериш.

Тавсиялар. Олиб борилган тадкикотнинг натижа ва хулосаларига асосан куйидаги тавсиялар ишлаб чикилди ва такдим этилмокда:

1. Болалар ва усмирларнинг мактабдан кейинги буш вактларини назорат килиш ва улардан унумли фойдаланишни ташкил этиш.

2. Психолог, социолог, педагог, психиатр ва хукукшуносларнинг оммавий ахборот воситаларида вояга етмаганлар конунбузарликлари ва уларнинг олдини олиш, жиноятчилик хулки психологияси, болалар ва усмирлар психологияси каби мавзуларда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

эшиттиpишлap, кypcaтyвлap вa мaкoлaлap билaн чикишлapини тaшкил этиш.

2. Taълим мacкaнлapидaги тapбиявий жapaëнгa тaшкилoтчи oтa-oнaлap, жaмиятдaги илFop вa eтyк шaхcлap (шoиp, ëзyвчи, ap6o6, cпopт фaхpийлapи) билaн yчpaшyвлapни уюш-тириш.

3. Бoлaлap вa ycмиpлapни фaнгa, кacбгa бyлгaн кизикишлapини oшиpиш x1aмдa yлap-нинг oлдигa кУйил^н вaзифaлapни бaжa-pишдa эpишгaн юту^рини paFбaтлaнтиpиб бopиш.

4. Оилa вa мaктaбгaчa тapбия мyaccacaлa-pидa ëшлapни тapбиялaшдa, aйникca мex1нaт

тapбияcигa acocий эътибop кapaтиш вa ижти-мoий фoйдaли мex1нaт (yйин-тoпшиpиклap)гa йyнaлтиpиш.

5. Tapбияcи кийин ycмиpлap билaн ишлoвчи хoдимлapнинг пcихoлoгик билимлa-рини вa мaлaкaлapини oшиpиш.

6. Tapбияcи кийин ycмиpлap билaн ишлoвчи хoдимлap учун мaхcyc aдaбиëтлap вa ycyллap ишлaб чикиш.

7. Бу colara пeдaгoгик мoйиллиги мaв-жуд вa бoлaлap билaн ишлaшни ëктиpaдигaн хoдимлapни иш^ кaбyл килиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Умapoв Б.М. Узбeкиcтoндa вoягa eтмaгaнлap жинoятчилигининг ижтимoий-пcихoлoгик мyaммoлapи. Moнoгpaфия. - Toшкeнт, '^a^" нaшpиëти - 2008, 52 6e^

2. Дaвлeтшин М.Г., Дycтмyx1aмeдoвa Ш., Maвлoнoв М. Ëш вa пeдaгoгик пcихoлoгия. -T.: "Укитувчи", 2007. 120 6e^

3. Myнaввapoв А.К,. Оилa пcихoлoгияcи. - T.: "Укитувчи", 1997. 65 6e^

4. Дaвлeтшин М.Г. вa бoшкaлap. Ëш дaвpлapи вa пeдaгoгик пcихoлoгия: УКУВ мeтo-дик кУллaнмa. - T.: "Укитувчи", 2004. 43 6e^

5. Kapимoвa В.М. Mypoca килиш мaдaнияти. T.: '^н вa тeхнoлoгиялap", 2008, 24

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Шoyмapoв F., Умapoв Б.М. Ëшлapдa хулк oFиши вa тapбия бузилишининг oлдини oлиш бyйичa пcихoлoгик мacлax1aтлap. - T.: '^a^', 2015. 38 6e^

7. Умapoв Б.М. Узбeкиcтoндa вoягa eтмaгaнлap жинoятчилигининг ижтимoий-пcихoлoгик мyaммoлapи. Moнoгpaфия. - T.: '^a^" нaшpиëти, 2008. 181 бeт.

ЗAMOHABИЙ ТAЪЛИM I СOBРЕMЕHHOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.