Научная статья на тему 'The role of noun in creation of copulatives (based on the poetry of Bedil)'

The role of noun in creation of copulatives (based on the poetry of Bedil) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
511
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИМЯ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОЕ / СЛОВООБРАЗОВАНИЕ / СЛОЖНЫЕ СЛОВА / КОПУЛЯТИВ (ДВАНДВА) / ИНТЕРФИКС / БЕДИЛЬ / COPULATIVE (DVANDVA) / NOUN / WORD-BUILDING / COMPOUND WORDS / INTERFIX / BEDIL

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Олимджонов Мусо Обидович

Бедиль считается одним из великих поэтов XVII начала XVIII вв., который своими произведениями обогатил персидско-таджикскую литературу. Однако язык и стиль этого гениального поэта не стали объектом исследований языковедов. Автор статьи на основании поэзии Бедиля раскрывает роль имен существительных в создании сложных слов типа копулятивов. Оказывается, с помощью имен существительных копулятивы создаются двумя способами: повтором одного слова и с помощью интерфиксов. Интерфиксы, используемые поэтом, автор статьи делит на два разряда: собственно интерфиксы (-уи -о-) и интерфиксы предложного происхождения (-ба-; дар-; -аз-; -бар-; и т.д.) и доказывает, что в произведениях поэта широко использованы интерфиксы предложного происхождения. Создавая новые модели копулятивов, Бедиль обогатил словарный фонд таджикского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Bedil is considered as one of the greatest poets of the XVII-th the beginning of the XVIII-th cc. who enriched the Persian-Tajik literature with his productions. However, language and style of this genial poet didn't become an object of linguistic researches. The author of the article discloses the role of nouns in a creation of compound words of the type of copulatives. By means of nouns the formers are created in two ways: reiteration of one and the same word, resorting to interfixes. The author divides the latters used by the poet into two kinds: interfixes proper (-y-; -o-) and those ones of prepositional origin (-ба-; -дар-; -аз-; -бар-; ets); the latters, as the researcher proves are broadly used in the poet's works. Creating new models of copulatives Bedil enriched the basic stock of words of the Tajik language.

Текст научной работы на тему «The role of noun in creation of copulatives (based on the poetry of Bedil)»

ФИЛОЛОГИЯ

Олимцонов Мусо Обидович,

докторанти ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров

НАКШИ ИСМ ДАР ТАШАККУЛИ КАЛИМА^ОИ МУРАККАБИ ПАЙВАСТ (дар заминаи маводи назми Мирзо Бедил)

Бедил, аз узлат каломам рутбаи маънй гирифт, Хумнишинй бодаамро ин цадар пурзур кард.

Дар забони точикй калимахои мураккаби пайваст, ки бо истилохи копулятив (composita copulativa) ё худ двандва (истилохи грамматистони Х,инди бостон) ёд шуда, дар онхо як калима такрор мешавад ва ё ду калимаи баробархукук маънои вохидеро ифода мекунад (4, 83), дар мукоиса бо калимахои мураккаби тобеъ (composita determinativa) рушд накардаанд (5, 224). Ба ин нукта маводи назми Бедил низ шохид буда метавонад: агар аз ду мучаллади осори шоир беш аз хазор (1140) калимаи мураккаби тобеи дучузъа гирд оварда бошем, пас дар хафт мучаллади осори Бедил хамагй 220 калимаи мураккаби навъи пайваст дучор гардид. Бо вучуди ин омузиши маводи забони адабиёти классикй собит месозад, ки забони точикй имкониятхои фаровони калимасозй дошта, метавонад, ки дар ин замина вожахои зиёдеро ташаккул дихад. Махсусан, дар ин самт омухтани осори Мирзо Бедил, ки бо лакаби ифтихории «Абулмаонй» ёд мешавад, шоистаи тахкик аст. Омузиш ва маводи гирдоварда собит месозад, ки, аз як тараф, дар осори шоир колабхои гуногуни калимахои мураккаб истифода шуда, аз дигар тараф, калимахои гуногун дар ташаккули вожахои мураккаб иштирок намудаанд. Х,амин имконияту иктидори калимасозии забони точикиро дар назар дошта, хануз ибтидои садаи гузашта профессор Е.Э.Бертелс нигошта буд, ки «имкониятхои он (забони форсии точикй - О.М.) бехудуд буда, бо гуногуншаклии колабхои калимасозй ягон забони аврупой дар мукоиса шуда наметавонад» (4, 83). Фаровонии мавод имкон намедихад, ки дар хачми маколае доир ба хама пахлуи калимахои мураккаби пайваст сухан ба миён орем. Аз ин чихат дар ин нигошта сухан танхо дар мавриди накши исм дар ташаккули калимахои мураккаби пайваст меравад.

Калимасозии калимахои мураккаб аз чониби мухаккикон тахкик гардида, сохтору колабхои калимасозии онхо дар забонхои точикиву форсй як андоза омухта шудааст (14, 78 ва баъд; 7, 146-173; 13, 53-77; 12, 6-8; 9, 57-67; 10, 140-175), лекин бояд икрор шуд, ки на хама пахлухои ин масъала баррасй шудааст. Ин бесабаб хам нест, зеро дар вакти таълифи осори илмй ва билхоса дастурхои забон (махсусан дар забони точикй) такя асосан ба маводи давраи дуюми инкишофи забони адабй, яъне давраи пасошуравй шуда, осори давраи аввал, ки хеле фаровону мукаммал аст, аз мадди назар дур монда буд. Аз ин ру, мухаккикон имкон надоштанд, ки хама колаб ва воситахои грамматикии ташаккули калимахои мураккабро дар дастурхо инъикос намоянд. Инак, дар замони сохибистиклолии Точикистон ин фурсат ва шароити мусоиди тахкик фарохам омадааст.

Макому накши исм дар ташаккули калимахои мураккаб, махсусан мураккаби пайваст, назаррас буда, колаби исм+исм аз «роххои маълуму маъмули ташаккули калимахои навъи двандва» (14, 79) ба шумор меравад. Маводи мо нишон медихад, ки сохтору воситахои ташаккули калимахои мураккаби пайваст гуногуну чолибанд.

I. Воси тахои ташаккули калимахои мураккаби пайваст

Калимахои мураккабе, ки асоси калимасозии онхоро исмхо ташкил мекунанд, тавассути ду рох созмон ёфтаанд:

1. Як гурух калимахои мураккаби пайваст бо ёрии воситаи грамматикии такрор сохта шудаанд. Тавассути такрори калимахо ташаккул ёфтани калимахои мураккаби пайваст барои забони точикй маъмул буда, хатто «дар забони форсии миёна мисли забони авастой дар гурухе аз вожахо маълум аст» (11, 145). Дар давраи нави инкишофи забони точикй ин шакли зухури калимахои мураккаби пайваст зиёд гардиданд, ки назми Мирзо Бедил шохиди ин иддаост, чун кох-кох, кул-кул, ках-ках, сар-сар, тор-тор, узв-узв ва г.:

Бинол аз дасти гафлат он цадар, к-аз худ бурун ой,

Ба цадри кул-кул аст аз хеш доман чидани мино (3, ч. 1 (бахши аввал), 99);

Узв-узвам баски меболад ба савдои цунун,

Вусъати домони дог эцоди сауро мекунад (3, ч.1 (бахши аввал), 486);

Ба айш хосияти шишауои май дорем,

Ки ханда бар лаби мо ко%-ко% мегиряд (3, ч.1 (бахши аввал), 543) ва г.

2. Ташаккули калимахои мураккаби пайваст тавассути миёнванд (интер-фикс)-хо. Бо ёрии миёнванд ташаккул ёфтани калимахои мураккаб дар забони точикй маъмул буда, решахои амики таърихй дорад ва мухимтар аз хама давра ба давра рушд намудааст. Вобаста ба маводи гирдомада ин гурухро аз руи корбурди миёнвандхо ба ду гурух чудо намудан мумкин аст:

2.1. Калимахои мураккабе, ки ба воситаи миёнвандхои аслй, чун -у-, -о-ташаккул ёфтаанд: даступо, килукол, обугил, обутоб, саропо, рангоранг, рангубу, саросар, сарубарг, талотум, шабуруз ва г.:

Зи сайри обуранги ин чаман дил цамъ кун, Бедил,

Ки уар цо гунча гардидй гулат дар остин бошад (3, ч. 1 (бахши аввал), 475);

Бедил, зи бас саросари ин дашт кулфат аст,

Чуз гард барнахост ба уар цо задем по (3, ч.1 (бахши аввал), 5);

Даступое мезанад уар кас ба уммеди фано,

То губори ин биёбон орамидан орзуст

(3, ч.1 (бахши аввал), 327);

Эй он, ки бауори орзуи хешй,

Чун субу губорирангубуйи хешй (2, ч.7, 734) ва г.

2.2. Калимахои мураккабе, ки тавассути миёнвандхои нодир ва ё баромадашон пешоянди -дар-, -бар-, -ба-, -аз- (7, 15-16) ташаккул ёфтаанд: адаббатабак, минобачанг, боддаркафас, ганчдарбагал, гулбачанг, гоибазназар, оинабардаст, обилабардуш ва г.:

Бауоре, ки уар цо диуад арзи ранг,

Губораш диуад то абад гулбачанг (3, ч.3, 657);

Подшоуе, ки ганцдарбагал аст,

Фитрати шахси кимиё амал аст (3, ч.3, 324);

Омад он гоибазназар ба намуд,

Бенишонй шуд ин замон маудуд (3, ч.3, 48);

Чй бори кулфатй, эй зиндагй, ки уамчу уубоб

Тамом обилабардуш кардай моро (3, ч.1 (бахши аввал), 140).

II. Таркиби морфологии калимахои мураккаби пайваст. Таркиби морфологии калимахои мураккаби мавриди тахлил харчанд аз исмхо фарохам омадааст, лекин маълум мешавад, ки Бедил навъхои гуногуни исмхоро ба доираи калимасозй кашидааст. Аз ин чихат калимахои мураккаби назми Мирзо Бедилро ба чунин гуруххо чудо намудан мумкин аст:

2.1. Калимахои мураккаби пайвасте, ки тавассути исмхои сода сохта шуда-анд. Ин навъи калимахои мураккаб вобаста ба гуруххои лугавй-грамматикии исмхо, дар навбати худ, боз ба чунин дастахо чудо мешаванд:

2.1.1. Ташаккули исмхои мураккаб тавассути исмхои моддй бо моддй, чу-нончи ашкбадуш, гулбасар, гулбачанг, дастбадил, косадардаст, каламбарсар, махмилбардуш, тешабардуш, хонабардуш, чабинбаарак ва г.:

Омадурафти нафас сомони шавци цонканист,

Зиндагй то тешабардуш аст, Фаруодем мо (3, ч.1 (бахши аввал), 149); Чумла уасратнигоуи ашкбадуш,

Чун мижа гирди дида уалцафуруш (3, ч.3, 104);

Боз бе руи ту дар фасли цунунцуши бауор,

Сояи гулбасарам панцаи шоуин омад (3, ч.1 (бахши аввал), 699);

Тапиши об аз у цабинбаарац,

Хайрати хок аз у адаббатабац (3, ч.3, 246) ва г.

2.1.2. Исмхои мураккаби пайваст тавассути исмхои маънй бо моддй низ сохта шудаанд, чун ачзбачанг, вахшатбачанг, латофатбадуш, маънибачанг, ситамдаргардан, токатдароташ, химматдарогуш ва г.:

Одам оинаест ацзбачанг,

К-аз наме мекашад надомати занг (3, ч.3, 108);

Ба рацси нафасуои вахшатбачанг,

Ба парвози боли сабуксайри ранг (3, ч.3, 690);

Машав гофил аз лафзи маънибачанг,

Ки тауцици уусни камоуист ранг (3, ч.3, 668);

Аз ин су Сиууати xíиммaтдapoгÿш

В-аз он цониб Мараз бо Заъфи уамдуш (З, ч.З, 476) ва г.

2.1.З. ^лимахои мyраккаби пайвасте, ки тавассyти исмхои моддй бо маънй сохта шyдаанд, дар эчодиёти Мирзо Бедил ба назар мерасанд: ран^бу, сарба-хаво, сахардарканор:

Чун ниуол аз фусуни нашвунумо,

Хама подаргиланду cарбаxlавo (З, ч.З, 111);

Эй он, ки бауори орзуи хєшї,

Чун субу губорирангубуи хєшї (2, ч.7, 7З4);

Шаб ca^apdaprnHop баргардид,

Fунчарафту бауор баргардид (З, ч.З, З61).

Омузишу тахкики маводи гирдоварда шохиди он аст, ки дар ташаккули калимахои мyраккаб тавассyти исмхо асосан навъи якум - исми моддй + исми моддй дар эчодиёти Бедил серистифода аст.

2.2. Дар ташаккули калимахои мyраккаб исмхои сохта низ иштирок намyда, яке аз асосхои калимаи мyраккаби пайвастро ташкил додаанд, ки барои забони адабй аз ходисахои нодир ба шумор омада, хоси забони Мирзо Бедил аст. Дар мyкоиса бо гурухи боло ин навъи калимахо дар осори шоир нисбатан каманд, чун куридарогуш, софибачанг, ташнагибардуш, фарсyдагидарбагал, хамвори-бачанr ва г.:

Шиносой набуд оинаи ууш,

Зиуй биноии кÿpидapoгÿш (З, ч.З, 519);

Ба табъи гууаруои coфибачанг

Диуад хушкиам цуввати цазбиранг (З, ч.З, 801);

Зи дарё ташнагибардуш рафтан,

Зи гулшан бeнавоогÿшрафтан (З, ч.З, 519);

Хамчу ахгар фapcудaгидapбaгaлeм,

Хокистар магзи устухон аст ин цо (2, ч.7, 46);

Мапурс аз санги xlaмвopибaчaнгaш,

Магу аз хоки ёцутобурангаш (З, ч.З, 546).

Мисолхои фавк шохиди онанд, ки дар ташаккули калимахои мураккаб асосан исмхои сохтаи маънй иштирок намудаанд.

III. Мyродифшавии калимахои мyраккаби пайваст. Мирзо Бедил на факат бо истифода аз исмхо калимахои нав сохта, имконоту иктидори забони точикиро ба намоиш гузоштааст, балки бо осори худ муродифгардии калимахои мураккаберо, ки тавассути исмхо ташаккул ёфтаанд, ба миён овардааст. Аз ин чихат, яъне муродифгардии калимахои мураккаби пайваст дар доираи назми шоир ду рох ба мушохида мерасад:

З.1. Муродифгардии калимахои мураккаб тавассути ивази миёнванд ба амал омадааст, яъне асосхои калимасоз бе тагйир нигох дошта шуда, танхо унсурхои калимасоз иваз карда мешаванд. Ин ходиса - бе тагйири маънои калимаи мураккаб иваз намудани миёнванд хоси забони точикй мебошад (7, 16), чун нолабачанг - ноладарчанг; пайбапай - пайдарпай; пyнбабаrÿш - пyнбадарrÿш; хал^абагуш - хал^адаргуш; шуълабачанг - шуъладарчанг ва г:

Дил музтариби яъсу нафас шлабачанг аст,

Дарёб, ки хунираги сози ту чйранг аст (З, ч.1 (бахши аввал), 29З);

Бо чунин зулми нoлaдapчaнгe

Ин уамон дуздe асту саруангe (З, ч.З, 208);

Валe цуши адаб рухсат намeдод

Суцуди пайбапай фурсат намeдод (З, ч.З, 502);

Аз тапишуои шавци пайдарпай

Кард илмат уазор мартаба тай (З, ч.З, З5) ва г.

З.2. Дар мавриди дигар Бедил яке аз асосхои калимасозро бо калимаи хаммаъно иваз карда, дар натича ба муродифшавии калимахои мураккаби пайваст муваффак мегардад. Маводи мавчуда нишон медихад, ки шоир бештар асоси дуюми калимасоз ва ба нудрат асоси якуми калимасозро иваз намудааст, чун ишратбадоман - ишратбачанг; согарбадаст - согарбачанг - сyроxибадаст; шуъладарчанг - шÿъладармyшт - шуълабачанг ва г.:

Зи руи он гули ишmapбaдoмaн Чароги орзууо гаштравшан (З, ч.З, 429);

Заминро зи гулуои иштарбачанг Фитодастравнац ба гирдобиранг (З, ч.З, 657);

Адо масту ишорат шухиоуанг

Хаё coгapбaдacmи гардиширанг (З, ч.З, 487);

Дили шикаста хумистони ёди наргиси кист?

Ки ашкам аз мижа coгарбачанг мeборад (З, ч.1 (бахши аввал), 7З8);

Дар андeшааш бeхудй майпараст,

Чунун аз хаёлаш cуpox^ибaдacm (З, ч.З, 792);

Обру натвон ба тши нокасон чун шамъ рeхт,

Эй тамаъ, шармe, ки ин цо шуъладарчанг аст об

(З, ч.1 (бахши аввал), 162);

Оташ аз дасти шуъладармушташ Фундук баста бар уар ангушташ (З, ч.З, 276);

Эй уастият аз сози нафас шуълабачанг

В-эй кисаат аз дасти пуриуо дилтанг (2, ч.7, 561).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Омузишу пажухиши пахлухои гуногуни забони осори Мирзо Бедил кайду ишорахои донишмандонро дар мавриди кобилияту истеъдоди суханофарии шоир таъкид мекунад ва агар ба таъбири устод Айнй ифода намоем, Бедил «сохибиктидортарини замони худ буд» (1, ЗЗ5). Ин аст, ки дар осори у колабхои гуногуни калимасозй зухур намуда, бад-ин васила, аз як тараф, имкониятхои забони точикй дар калимасозй бозгуй шуда, аз дигар тараф, ба дороихои таркиби лугавй дороихои нав зам шудааст.

Кaлидвoжa%o: исм, калимасозй, калимауои мураккаб, калимауои мураккаби пайваст, миёнванд, Бeдил

Пайнавишт

1. Айнй, Садриддин. Мирзо Абдулцодири Бeдил. - Сталинобод: Нашрдавтоц, 1954. -340с.

2. Бeдил, Абдулцодир. Осор. Чилдуои 1-7. Чилдуои 1-4. Fазалиёт. Хозиркунандаи чоп Сауобиддин Сиддицов. Чилди 5. Маснавиуо; Чилди 6. Ирфон (маснавй). Чилди 7. Дeвони рубоиёт. Бо саъю кушиш ва муцаддимаву тавзeуоти Бо6о6єк Рауимй. -

Душанбe: Адиб, 1990-2007. Ч.1.-352с.; Ч2. -352с.; ЧЗ. -432с.; Ч.4. - 438с.; Ч.5. -672с.; Ч.6. -1052с.; Ч.7. -848с.;

3. Бeдили Дeулавй. Куллиёт. Чилдуои 1-4. Tасуeуи Xолмууаммади Xасmа, Xалилуллоуи Xалилй. Ба кушиши Бауман Xалифа Баноравонй. -T.Єурон: Tалоя, 1389. Чилди 1 (бахши аввал). Fазалиёm. -798с.; Чилди 1 (бахши дувум). Fазалиёm. -1600с.; Чилди 2. Tаркиббанд; Tарцeъбанд; Касоид; Китъаот; Рубоиёт -650с.; Чилди 3. Маснавиуо. -812с.; Чилди 4. Чауор унсур; Руцаот; Нукот. -582с.

4. Бeрmeльс Е.Э. Грамматика жрсидского языка. -Л., 1926. -126.

5. Ефимов В.А., Расmоргуeва В.С., Шарова Е.Н. Персидский, таджикский, дари. /В кн. «Основы иранского языкознания». T.3. Новоиранскж языки. -М: Наука, 1982. -С.5-231.

6. Залeман К.Г., Жуковский В.А. Краткая грамматика новожрсидского языка. -СПб, 1890.

7. Пeйсиков Л.С. Очерки по словообразованию трсидского языка. -М.: Изд-во Московского унивeрсиmemа, 1973. -198 с.

8. Расmоргуeва В.С., Молчанова Е.К. Cрeднeпeрсидский язык. /В кн. «Основы иранского языкознания» T.2. Cрeднeиранскиe языки. -М: Наука, 1981. -С.6-147.

9. Рустамов Ш. Калимасозии исм дар забони адабии уозираи тоцик. -Душанбe, 1972. -77с.

10. Рустамов Ш. Исм. -Душанбe: Дониш, 1981. -217 с.

11. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. -Душанбe: Пайванд, 2001. -310с.

12. Tурсунов М. Составные слова в соврeмeнном таджикском лиmeраmурном язьікє: Aвmорeф. дис... канд. филол. наук. - М., 1953. -16 с.

13. Xонларй, Парвиз Нотил. Tаърихи забони форсй. Чилди 3. -T.Єурон: Фаруанги нашри нав, 1387.- 490 с.

14. Чавчавадзе ^А. Именное словообразование в новоперсидском языке. Тбилиси: Мецниереба, 1981.-375 с.

15. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. -М.: Изд-во Московского ун-та, 1968. -310 с.

Олимджонов Мусо Обидович,

докторант ХГУ им. акад. Б.Гафурова

Роль имени существительного в создании копулятивов (на основании поэзии Бедиля)

Ключевые слова: имя существительное, словообразование, сложные слова, копулятив (двандва), интерфикс, Бедиль

Бедиль считается одним из великих поэтов XVII - начала XVIII вв., который своими произведениями обогатил персидско-таджикскую литературу. Однако язык и стиль этого гениального поэта не стали объектом исследований языковедов. Автор статьи на основании поэзии Бедиля раскрывает роль имен существительных в создании сложных слов типа копулятивов. Оказывается, с помощью имен существительных копулятивы создаются двумя способами: повтором одного слова и с помощью интерфиксов. Интерфиксы, используемые поэтом, автор статьи делит на два разряда: собственно интерфиксы (-у- и -о-) и интерфиксы предложного происхождения (-ба-; -

дар-; -аз-; -бар-; и т.д.) и доказывает, что в произведениях поэта широко использованы интерфиксы предложного происхождения. Создавая новые модели копулятивов, Бедиль обогатил словарный фонд таджикского языка.

M.O. Olimjahnov

The Role of Noun in Creation of Copulatives (based on the poetry of Bedil)

Key words: noun, word-building, compound words, copulative (dvandva), interfix, Bedil

Bedil is considered as one of the greatest poets of the XVII-th - the beginning of the XVIII-th cc. who enriched the Persian-Tajik literature with his productions. However, language and style of this genial poet didn't become an object of linguistic researches. The author of the article discloses the role of nouns in a creation of compound words of the type of copulatives. By means of nouns the formers are created in two ways: reiteration of one and the same word, resorting to interfixes. The author divides the latters used by the poet into two kinds: interfixes proper (-y-; -o-) and those ones of prepositional origin (-ба-; -дар-; -аз-; -бар-; ets); the latters, as the researcher proves are broadly used in the poet's works. Creating new models of copulatives Bedil enriched the basic stock of words of the Tajik language.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.