CC BY
7
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 80 ББК 81.2 -3
МАЦОМИ КАЛИМАУОИ Х,ИНДЙ ДАР ТАШАККУЛИ КОМПОЗИТУОИ НАВЪИ ТАТПУРУША ДАР НАЗМИ
БЕДИЛ
РОЛЬ ИНДИЙСКИХ ЗАИМСТВОВАНИЙ В ОБРАЗОВАНИИ КОМПОЗИТОВ ТИПА ТАТПУРУША В
ПОЭЗИИ БЕДИЛЯ
THE ROLE OF INDIAN BORROWINGS IN THE FORMATION OF "TATPURUSHA" TYPE COMPOSITES IN BEDIL'S POETRY
Калидвожа^о: ицтибосот, таркиби лугавй, татпуруша, компонент, цолаб
Мацолаи мазкур ба тауцици мацоми калимауои ицтибосии уинди дар ташаккули композитуои навъи татпуруша ихтисос дорад. Аули тауциц бар ин боваранд, ки забон чун уодисаи ицтимой уамеша дар уолати тауаввулот царор дорад. Ин аст, ки ба забо-ни тоцикй аз забонуои гуногуни олам калимауои зиёд ицтибос шудаанд. Мирзо Бедил, ки дар сарзамини Х,инд эцод мекард, аз корбурди калимауои уинди гурез карда наметаво-нист. Ин аст, ки калимауои ицтибосии уинди дар ташаккули композитуои навъи татпуруша низ иштирок намудаанд. Дар натицаи омузиши маводи гирдоварда муаллиф ба бардоште мерасад, ки татпурушауои бо калимауои уинди ташаккулёфтаро ба ду даста цудо намудан мумкин аст: 1) композитуои навъи «калимаи уиндй+калимаи тоцики»; 2) композитуои навъи «калимаи тоцикй+калимаи уинди». Муоинаи маводи ин ду дастаи композитуо муаллифро ба бардоште расонидааст, ки дар цолаби аввал калимауои мураккаб бештар ташаккул ёфтаанд, вале цолаби дувум каммаусул аст.
Ключевые слова: лексический состав языка, заимствованные слова, слова из хинди, Мирзо Бедиль, композит, татпуруша, словообразовательные модели
Изучаются индийские заимствования в образовании композитов типа татпуруша в поэзии Мирзо Бедиля. Обычное явление во взаимоотношениях языков - обогащение их лексического состава, и в таджикском языке выявляются лексические единицы из языка хинди. Мирзо Бедиль, живший и творивший в Индии, использовал слова из хинди для
Олимцонов Мусо Обидович, дотсенти кафедраи забони тоцикии МДТ-и «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Олимджонов Мусо Обидович, доцент кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Olimjonov Muso Obidovich, Associate Professor of the Department of Tajik Language under the SEI "KSUnamed after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: Olimi73@mail.ru
калимауои уиндй, Бедил, композит,
образования композитов типа татпуруша. После изучения фактического материала сделан вывод, что композиты типа татпуруша, которые образованы со словами из хинди, можно разделить на две группы: 1) композиты, которые образованы по модели "индийское слово + таджикское слово "; 2) композиты, которые образованы по модели "таджикское слово + индийское слово". Утверждается, что первая модель продуктивна и по ней образовано множество композитов, а вторая модель непродуктивна.
Key-words: lexical stock of the language, borrowed words, words from Hindu, Mirzo Bedil, composite, tatpurusha, word-building models
The article dwells on Indian borrowings in the formation of tatpurusha type composites in Mirzo Bedil's poetry. Enrichment of lexical stock of languages is a usual phenomenon in their interrelationships; so, in the Tajik language lexical units from Hindu are elicited. Mirzo Bedil who lived and created in India used words from Hindu for the formation of tatpurusha type composites. After studying the factual materials the conclusion is made that the latters may be divided into two groups: 1) composites formed according to the pattern "Indian word+Tajik word; 2) composites following the model "Tajik word+Indian word". It is asserted that the first model is more productive and multitude of composites are based on it, but the second one is nonproductive.
Забон чун падидаи ичтимой дамеша дар долати тадаввулоту такомул карор дорад ва бидуни ин равобиту тагйирёбй забонро наметавон тасаввур намуд. Аз чумла, забони точикй дар дарозои мавчудияти беш аз седазорсолаи худ бо забондои гуногун дар робита ва годо дар ракобат дам карор доштааст. Дар чараёни ин бархурд аз файзи забондои дигар захираи лугавии худро гановати тоза бахшида, бар илова ба забондои дигар калимаву таъбироти зиёдеро вом додааст [ниг. 10, 425-445; 1, ч.1, 251282; 12, ч.1, 95-106; 9, 30-32; 13, 26-33]. Ба ин маънй Эмомалй Радмон менависанд: «Агар ин робита катъ гардад ва забон дар як мудити танг карор дода шавад, бешак, вай бо гузашти замон ба як забони маддуд ва нотавон табдил ёфта, мисли оби барчоймонда аз мачрои дарё фосид мешавад» [10, 425].
Забони точикй бо забони диндй дар муносибати дучонибаи дасана карор дорад ва решаи ин муносибатдо ба дазорсоладои дур мерасад, зеро ин забондо дар гузаштаи дури таърихй аз як сарчашма сероб шудаанд. Хучуми султон Мадмуди Еазнавй ба Хинд (а.Х1) мардилаи тозаи файзбардории забондои точикиву диндй гардид, ки самараи он ташаккули фарданги диндй-мусалмонй ва, ба таъбири В.А.Капранов, «диндй-осиёимиёнагй» гардид [7, 22].
Дар ин бархурд калимадои зиёди диндй вориди забони точикй гардиданд, ки вожадои коло, чатр, карбос, нил, нилуфар, царанфул, шакар ва г. аз чумлаи ондоянд. Адли тадкик мукаррар намудаанд, ки гуруди калимадои иктибосии диндиро дар «Лугати фурс»-и Асадии Тусй низ дучор шудан мумкин аст [6, 88]. Мудаккик В.А.Капранов вуруди калимадои диндиро ба забони точикй ба се мардила ва ё давра чудо мекунад, ки иборатанд аз: 1. Вуруди таърихии калимадои диндй дар огози ташаккули забони адабии точикй (давраи асри VIII ва пештар аз он); 2. Асри XI, баъд аз дучуми мутааддиди султон Мадмуди Еазнавй ба Хинд. Ин давраро то асри XVI медонанд; 3. Аз асри XVI, баъд аз забти Бобур то асри XIX [ниг. 6, 95-96].
Яке аз омилдои вуруди калимадои диндиро ба забони точикй метавон ашъори шоирони форсизабони Хинд донист, ки дар осори ондо мавриди корбурд карор
гирифта бyданд. Ин аст, ки гуруди калимадои мазкур на факат дар алодидагй мав-риди истифодаи шоирон карор гирифтанд, балки тавассути истеъдоди ондо дар калимасозй низ иштирок намуданд.
Маводи мавчуда собит мекунад, ки як катор иктибосоти диндй дар ташаккули композитдо низ иштирок намудаанд. Бо вучуди он ки ин гуруди калимадои мураккаб зиёд нестанд, ондоро ба ду зергуруд чудо намудан мумкин аст: 1) композитдои навъи «калимаи диндй+калимаи точикй»; 2) композитдои навъи «калимаи точикй+калимаи диндй». Тадлили маводи ин ду дастаи композитдо нишон медидад, ки дар колаби ав-вал калимадои мураккаб бештар ташаккул ёфтаанд, вале колаби дувум каммадсул аст.
1. Татпурушахои навъи «калимаи хиндй+калимаи точикй». Аз гуруди мазкур беш аз ёздад калимаи мураккаб дар ихтиёр дорем. Дар ин навъи калимадо калимаи «доким» вожадои точикй буда, калимадои диндии дигар, аз чумла бира, нил, пон, шакар, шатранц (арабишудаи калимаи диндии шатранг) ва г. тобеи ондо гардидаанд, чунончи бирабанд, нилпарвард, шакарзо, шакаррез, шакарханд, шатранцбоз, понхурда ва г. Баррасии композитдо маълум мекунад, ки аз ин гуруди калимадои мураккаб колаби исм+асоси замони хозираи феъл зиёдтар аст.
Дар композити бирабанд компоненти аввал - бира (меваи дарахти унноб; < санскрит bädara) калимаи диндй буда, бо асоси замони дозираи феъли бастан композити нав ташаккул додааст:
Агар гунча аз бирабандони уст
В-агар гул ба х,ар ранг хандони уст. [3, ц.З, 7S9]
Дар колаби исм+асоси замони дозираи феъл дамчунин калимадои мураккаби шакарзо, шакаррез, шакарханд, шатранцбоз ва комдегу созмон ёфтаанд. Аз гуруди композитдое, ки бо чузъи шакар ташаккул ёфтаанд, бештар калимаи мураккаби шакарханд дар назми Бедил дучор меояд ва, аз руи дисоби мо, дар маснавидои «Тилисми дайрат», «Мудити аъзам» ва рубоиёти шоир ба кор рафтааст. Илова бар ин, аз композитдои мазкур калимадои шакарханд ва шакаррез дар «Лугатнома»-и Дедхудо дучор омаданд. Дедхудо калимаи шакаррезро ба ду маъно тафсир мекунад. Ба маънои аслй ин калима «шакаррезанда, (он) кй шакар бирезад; (он) кй аз y шакар бирезад, мисли найшакар» [5, ч.2, 1818] ва ба маънои мачозй «киноя аст аз ширин ва шаккарин; сахт ширин ва диловез; дар чизи ширин, чун ханда ва табассум ва г.» [5, ч.2, 1818] маънй шудааст. Дар «Фарданги забони точикй» маънои севуми калима -«канду шираворе, ки дар шаби арусй ба нияти нек аз болои сари арус ва домод мепошанд» [11, ч.2, 561] мастур аст. Мушодидаи байт собит мекунад, ки дар назми шоир ин калима ба маънои мачозй ба кор рафтааст. Ба назар мерасад, ки композити дигар - шакарзо низ барои ифодаи ин маънй аз чониби шоир сохта шудааст.
Калимаи дигар - шакарханд ба маънои хандаи ширин, табассуми ширину латифи беовоз [ниг. 5, ч.2, 1818; 11, ч.2, 561] ба кор рафтааст: Нушханди лаби шакарзояш
Мавчи сам рехт бар саропояш. [3, ч.3, 383]
***
Ки аз нанги вазъи кудураткамин
Нашуд остинаш шакаррези чин. [3, ч.3, 7G9]
***
Гаде аз шакарханди дурчи дадан
Шудй гулфуруши бадори сухан. [3, ч.3, 719]
Bo Ko^a6H MaBpugu oMy3um xaMHyHHH KoMno3HTxou wampau^6o3 Ba кoмдeгy Ta-maKKy^ e^TaaHg. flap MaBpugu Ba^xu TacMHau Bo^au wampan^ aKougu ryHoryH MaB^yg acT. MyxaMMag FuecygguHH PoMnypH goup 6a hh KaiHMa a^Kopu ^apxaHraaBucoHpo My^acca^ 3HKp MeKyHag. A3 htth.toh coxh6h «FHec-y^-^yroT» MamyM MemaBag, kh goup 6a Ba^xH TacMHaH Ka^HMau Ma3Kyp a^Kopu ryHoryH pou^ acT: 1) rypyxe hh Ka^HMapo Myappa6u Ka^HMau «caTpaHr»-H $opcH MegoHaHg; 2) rypyxe gurap Myappa6u Ka^HMau XHHguu «HHTpaHr» goHucraaHg; 3) rypyxe gurap apa6umygau «mygpaH^» MenHHgopaHg [Hur. 4, ^.1, 463]. Ba nuHgopu mo, a^Kopu rypyxu gyByM 6a xaKHKaT Ha3gHK acT, 3epo hh эxтнмo^н 6a aK,HH Ha3gHKpo mapxu Ma3Kypu MyxaMMag FuecygguH hh3 K,yBBaT Me6ax-mag: «Myappa6 a3 uamyp, kh 6a MatHHH agagu naxop acT Ba am, kh 6a MatHou y3B acT Ba 6a Ma^o3 6a MatHou pyKH HcretMo^ e$Ta. ^uxo3o uumparn $aB^epo ryaHg, kh naxop pyKH gopag, chboh moxy $ap3HH, kh ^ray acn Ba pyxy nuega acr...» [4, ^.1, 463].
A3 Ka^HMau MaBpugu Tax^u^ moup KoMno3HTH wampam,6o3po coxTaacT: Eedun, a3 apdodu dyne uawMu capca63u Madop, Kuwmu un MampaH^6o3onu dasan cepod necm. [3, M..1 (6.a.), 230] Mup3o Begra 6o hcmh KoMge KoMno3HTH кoмдeгypo TamaKKy^ gogaacT, kh aK Ma-poTu6a gap MacHaBHH «Hp^oH» 6a namM pacug: B-un mywpe, ku кoмдегyнnд, ffapcxononu MaKma6u ynnd. [3, ^3, 311] Tax^ra HumoH Meguxag, kh Ko^a6u ncM+acocH iaMOHii \03npan ^et^ gy6apa 6yga, hcm Ba cu^aT 6a 6op Meopag.
^k KoMno3HTH rypyxu Ma3Kyp - nunnapeapd gap Ko^a6u ucM+acocu 3aMoHH ry3amTau TamaKKy^ e^Taacr:
ffaMu eacfiaw a3 6aypu aMnu xamap Hafiac Hmrnpeapdu dydu цuгap. [3, ^3, 792] Bapxe a3 komto3htxoh HaBtu KaiiiMiaii xiHgn+Ka^HMai to^hkh gap Ko^a6u hcm+hcm TamaKKy^ e^TaaHg, mhc^h KoMdeoyam, MydannoM. Ka^HMaxou Ma3Kyp gap MacHaBHH «Hp^oH» 6a Kop pa^TaaHg: IUypu un co3u mMdeo^am 3ad 6a doMonu u3mupo6aw nam. [3, ^3, 311]
XaMHynon Mympu6u MydaHHOMe Capxywu nawbau mapa6^Me. [3, ц.3, 289] flap Ha3MH Mup3o Begra aK KoMno3HT gap Ko^a6u ucM+cu^aT (wocmapoгoy) Ba aK Ka^HMau MypaKKa6 gap Ko^a6u hcm+ch^th $et.ra (nonxypda) gynop rapgug: Eypd py3e ma3annyMu m-ohkox, Eap fia^uponu woстaрoгox^. [3, ^3, 271]
Eayopaw 6a yap ^ paye 6ypdaacm, ryn on ^ dayanyou noHxypda acm. [3, ц.3, 788] A3 MatHugogu 6egramHHocu homh B.PaxHMH Mat^yM MemaBag, kh wocmap Taxpu-$e$Tau Bo^au xuHguu wacmpu - 6axme a3 khto6xoh KaguMau xHHgH 6yga, KoMno3HTH MaBpugu Tax^H^ 6a MatHou mocTapgoH 6a Kop pa^TaacT [Hur. 2, 1025]. non homh ruexecT, kh oHpo xaM 6apou xypgaH Ba xaM 6apou cypx KapgaHH ^a6 6a Kop Me6apaHg [Hur. 8, 120]. Cu^aTH nonxypda gap 6aHTH 6o^o 6a MatHou gaxoHH xym6yn 6a Kop pa^TaacT.
2.Татпурушахои навъи «калимаи точикй+калимаи хиндй». Бо навъи тазаккурёфта аз назми Мирзо Бедил тандо як композит - найшакарро пайдо намудем. Калимаи маз-кур дар назми шоир фаровон ба кор рафта, дар лугатномадо ба маънои «навъе аз най аст, ки аз он шакар досил мешавад» [11, ч.1, 828; 5, ч.2, 3084] маънидод шудааст. Дар назми шоир ба ин маънй мустаъмал аст:
Бедил, чу банди найшакар аз фикри он дауан
Маънй фишори цофияи тангмекашад. [3, ц.1 (б.а.), 663]
***
Гар фалак беэътиборат кард, цои шиква нест, Бар уаловат бастай дил чун гиреу дар найшакар. [3, ц.1 (б.а.), 771] Ба ин тарик, дар ташаккули композитдо калимадои иктибосии диндй низ ишти-рок намудаанд. Абулмаонй, ки аз хоки Х,инд бархоста, дар мудити он макон тарбияву ба камол расид, имкон надошт, ки бидуни калимадои диндй растохези суханро ба вучуд биорад. Мисолдо собит мекунанд, ки дар аксари маврид (дар 11 композит) во-жадои диндй тобеи калимаи точикй ва дар як маврид калимаи точикй тобеи калимаи диндй гардидааст.
Аз гуруди композитдои мазкур калимаи мураккаби найшакар дар ашъори Бедил басомади бештар дорад.
Пайнавишт:
1. Бауор, М. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Ц.1-3. / М.Бауор. -Теурон: Амири Кабир, 1373. Ц.1. -467с.; Ц.2. -432с.; Ц.3. -448с.
2. Бедил, Абдулцодир. Осор. Ц.6. Ирфон (маснавй). Бо саъю кушиш ва муцаддимаву тавзеуоти Бобобек Азизмуродзода Рауимй. / Абдулцодири Бедил. -Душанбе: Адиб, 2005. -1052с.
3. Бедили Деулавй. Куллиёт. Ц.1-4. Тасуеуи Холмууаммади Хаста, Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифа Баноравонй. / Бедили Деулавй. -Теурон: Талоя, 1389. Ц.1 (бахши аввал). Газалиёт. -798с.; Ц.1 (бахши дувум). Газалиёт. -1600с.; Ц.2. Таркиббанд; Тарцеъбанд; Касоид; Китъаот; Рубоиёт -650с.; Ц.3. Маснавиуо. -812с.; Ц.4. Чауор унсур; Руцаот; Нукот. -582с.
4. Гиёсуддин, М. Гиёс-ул-лугот. Иборат аз 3 цилд. Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А.Нуров. / М.Гиёсуддин. -Душанбе: Адиб, 19871989. Ц.1. -480с.; Ц.2. -416с.; Ц.3. -304с.
5. Деухудо, А. Фаруанги мутавассити Деухудо. Дар ду муцаллад (зери назари дуктур Саъидцаъфари Шауидй). / А.Деухудо. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи До-нишгоуи Теурон, 1385. Ц.1-2. -3224с.
6. Капранов, В.А. Таджикско-персидская лексикография в Индии ХУ1-Х1Х вв. / В.А.Капранов. -Душанбе: Дониш, 1987. -225с.
7. Капранов, В.А. Язык фарси в Индии и его отношение к таджикскому языку. / В.А.Капранов. //Масъалауои забоншиносй. -Душанбе: Дониш, 1983. -С.22-38.
8. Одина, М. Шаруи бисту як газали Бедил. /М. Одина. -Душанбе, 2007. -160с.
9. Пейсиков, Л. С. Лексикология современного персидского языка. / Л. С.Пейсиков. -М.: Изд-во Московского ун-та, 1975. -203с.
10.Раумон, Э. Забони миллат - уастии миллат. / Э.Раумон. -Душанбе: Эр-граф, 2016. -516с.
11.Фаруанги забони тоцикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Дар 2 цилд (дар зери таурири М.Ш.Шукуров, В.А.Капранов, Р.Хошим, Н.А.Маъсумй). -М.: Советская энциклопедия, 1969. Ч..1. -951с.; Ц.2.-949с.
12.Хонларй, П.Н. Таърихи забони форси. Дар се муцаллад. / П.Н.Хонларй. -Теурон: Фаруанги нашри нав, 1387. Ц.1. -414с.; Ц.2. -408с.; Ц.3. -487с.
13.Хасанов, А. Вомвожауои тоцикй дар забонуои дигари цауон. / А.Хасанов. -Хуцанд: Нури маърифат, 2003. -52с.
Reference Literature:
1. Bahor, M. Stylistics or History of Persian Prose Evolution. - VV. 1 - 3 //M.Bahor. - Tehran: The Great Emir, 1373 hijra.
2. Bedil, Abdulkodir. Composition. "Cognition" (Masnavi). Under the editorship of Bobobek. Azizmurodzoda Rahimi //Abdulkodir Bedil. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2005. - 1052pp.
3. Bedyl, Dehlavi. Compositions. In 4 volumes. Under the editorship of Kholmukhammad Khast and Khalilullokh Halilo // Dehlavi Bedyl, - Tehran: Vanguard, 1389 hijra. V. 1. Book 1. Gazels. - 789 pp. p 1 (Book 2) 1600 - v.2 Tarkibbands, Tarjebands, Kasoits, Kytoots; Rubais. - 650pp; V 3 - Masnavies, 812 pp.; V.4. Four Elements. Rukaots; Ni-kots; - 582pp.
4. Ghyosuddin M. Ghiyos' Dictionary. In 3 volumes. Preparation of the text, preface, appendices, commentaries by A. Nurov.//M. Ghyosuddin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987 - 1989. V.1. - 480pp.; V.2. - 416pp.; V.3. - 304pp.
5. Dehhudo, Aliakbar - Dehhudo's Middle Dictionary. In two volumes. Under the Editorship of Dr. Saidjafar Shakhidi // Aliakbar Dehhudo. - Tehran; Printing-publicational outfit under Tehran University, 1385 hijra. vv. 1-2. - 3224 pp.
6. Kapranov V.A. Tajik-Persian Lexicography in India in the XVI-th - the XIX-th Centuries // V. A. Kapranov. - Dushanbe: Knowledge, 1987. - 225pp.
7. Kapranov V.A. Persian Language in India and its Relation to Tajik // V. A. Kapranov. Articles in Linguistics. - Dushanbe: Knowledge, 1983. - pp. 22 - 28.
8. Odina M. Commentaries to twenty one Gazels by Bedil.// M.Odina. - Dushanbe, 2007. - 160 pp.
9. Peysikov L.S. Lexicology of Modern Persian //L.S.Peysikov. - M. : Moscow University publishing-house, 1975. - 203 pp.
10. Rakhmon, Emomali. - Nation's Language as People's Being // Emomali Rakhmon. -Dushanbe: Er-Graph, 2016 - 516pp.
11. Tajik Language Dictionary. (Since the X-th up to the Beginning of the XX-th Centuries). In two volumes. Under the editorship of M. M. Shukuruv, V.A. Kapranov, R. Koshim, N.A. Masumi. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. V.1. - 951 pp. : V.2 - 949pp.
12.Khonlari P.N. The History of the Persian Language. In three volumes // P.N. Khonlari. -Tehran, 1387hijra. V.1. - 414pp.; V.2. - 408pp.; V.3. - 487pp.
13.Hasanov A. Tajik Borrowings in other World Languages // A. Hasanov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2003. - 52 pp.
