Научная статья на тему 'Classification of compound words on the ground of the type «Tatpurusha» in the poetry of Mirzo Abdulkadir Bedil(on the basis of the materials of the letter «а»)'

Classification of compound words on the ground of the type «Tatpurusha» in the poetry of Mirzo Abdulkadir Bedil(on the basis of the materials of the letter «а») Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
629
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЛОВООБРАЗОВАНИЕ / СЛОЖНЫЕ СЛОВА / ТАТПУРУША / КЛАССИФИКАЦИЯ / КОМПОНЕНТ / ЭТИМОЛОГИЯ КОМПОНЕНТОВ / МОДЕЛЬ / БЕДИЛЬ / WORD-COMBINATION / COMPOUND WORD / TATPURUSHA / CLASSIFICATION / COMPONENT / ETYMOLOGY OF COMPONENTS / MODEL / BEDIL / КАЛИМАСОЗї / КАЛИМАњОИ МУРАККАБ / ТАСНИФ / БАРОМАДИ КОМПОНЕНТњО / ќОЛАБ / БЕДИЛ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Олимджонов М.О.

В статье речь идѐт о классификации сложных слов типа ‚татпуруша‛, которые являются наиболее обширным классом составных слов в таджикском языке и довольно часто встречаются в поэзии Бедиля. Автор статьи, опираясь на исследования Т.А.Чавчавадзе и на основе материалов буквы «А» поэзии Бедиля, составляющих более 100 композитов типа татпуруша, классифицирует эти слова с трѐх позиций: 1) генезис компонентов сложных слов; 2) отношение компонентов к частям речи и 3) степень употребления сложных слов.Изучив материалы поэзии Бедиля, автор статьи приходит к выводу, что многие композиты типа татпуруша были созданы самим поэтом. Основой такого вывода, по мнению автора, послужило то обстоятельство что они не встречаются в сводных толковых словарях, таких как«Лугатнома» Деххуда и «Фарханги форси» доктора Муина.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Классификация сложных слов типа «татпуруша» в поэзии Бедиля(на основе материалов буквы «А»)

The article dwells on the classification of compound words on the ground of the type «tatpurusha». Compound words of the type «tatpurusha» belong to the mostly enormous class of derived ones in the Tajik language and therefore, these types of words are frequently used in Bedil`s poetry. Proceeding from the exploration done by T.A.Chavchavadze and the materials of the letter «А» out of Bedil`s poetry which consists of more than 100 components of the type called «tatpurusha», the author of the article classifies the relevant words from three positions: 1) genesis of components of compound words; 2) relation of components with the parts of speech and 3) degree of compound words usage.After studying the materials out of Bedil`s poetry the author of the article comes to the conclusion that many composites of the type «tatpurusha» were formed by the poet himself. In conformity with the author`s opinion the ground of this conclusion lies in the fact that they don`t occur in entire interpretation dictionaries such as «Lughat-Name» by Dehkhudo and «Persian Dictionary» by Dr. Muin at all.

Текст научной работы на тему «Classification of compound words on the ground of the type «Tatpurusha» in the poetry of Mirzo Abdulkadir Bedil(on the basis of the materials of the letter «а»)»

Ш.02.22.ЗАБОНХ,ОИ МАРДУМИ КИШВАРХ,ОИ ХОРИ^ИИ АВРУПО,

ОСИЁДФРИКР, БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ 10.02.22.ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ,

АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10.02.22.LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA

УДК 4.06 М.О.ОЛИМЧОНОВ

ББК 81.2

ТАСНИФОТИ КАЛИМА^ОИ МУРАККАБИ НАВЪИ «ТАТПУРУША» ДАР НАЗМИ БЕДИЛ

Калимахои мураккаби забони точикй (форсй) мавриди омузиши мухаккикони зиёди ватаниву хоричй карор ёфта, пажухишхо то хануз дар ин маврид идома доранд. Алокамандони соха метавонанд, ки доир ба андешаву орои ахли тахкик аз адабиёти зиёди илмй, ки дар ин замина ба миён омадаанд, ошноии хар чй бештар пайдо намоянд (1, 3; 7, 9; 12, 13; 16,18). Дар ин миёни ин пажухишхо тахкикоти мухаккики гурчй Т.А.Чавчавадзе имтиёз дорад (18), зеро ин пажухишгар дар вакти таснифоти калимахои мураккаби забони форсй таълимоти мухаккикони Х,инди бостонро ба асос гирифт, зеро, аз руи таълимоти ин пажухишгар, хиндухо таснифоти калимахои мураккабро аз руи принсипи маъной гузаронидаанд ва дар ин системаи таснифот имкониятхои бахамоии ду асос ба таври мувофик инъикос шудааст ва, мухимтар аз хама, ин таснифот хусусияти универсалй дошта, дар забонхои гуногун метавонад татбик шавад (18,69; 73-74). Т.А.Чавчавадзе калимахои мураккабро ба чахор даста тасниф мекунад: 1) двандва (копулятив); 2) татпуруша (детерминатив); 3) бахуврихй (поссесив) ва 4) авъяйибхава.

Таснифоти донишманди гурчй минбаъд аз чониби дигар забоншиносон истикболи гарм пайдо намуд ва дар вакти омузиши калимахои мураккаб хамин таснифотро ба асос гирифтанд (11,76-77; 5, 102; 6, 223-230; 14,143-148; 15,107-121).

Калимахои мураккаби навъи татпуруша чунин калимахои мураккабеанд, ки дар байни компонентхо муносибати вобастагй мавчуд буда, аксар «хокимй»-и чузъи дуюм аз болои чузъи аввал ба мушохида мерасад. Дар ин навъи калимахои мураккаб чузъи аввал барои шарху эзохи чузъи дувум истифода мешавад (18,61). Чунончи, адаммушток, амалпаймо, ё^утрез, самарфишон, гухарпардоз, зархез, тадбиргудоз, ситамшарик, хуршедсозй ва г. Хдмчунин ин гурухи калимахо метавонанд, дар асоси калимасозии факки изофат низ ташаккул ёбанд, ки дар ин навъи калимахо «хоким» чузъи аввали калимаи мураккаб аст, чун сохибнафас, сохибдил, сохибхаё, сохибхусн, сохибчавхар, сохибчалол ва г.

Дар забони точикй калимахои мураккаби навъи татпуруша хеле рушд намудаанд(6, 227) ва фаровонии ин навъи калимахо дар назми Мирзо Абдулкодири Бедил низ ин акидаро собит месозад. Аз руи маводи зери даст, ки аз хафт мучаллади «Осор»-и ин шоир гирдоварй шудааст, маълум мешавад, ки композитхои навъи татпуруша беш аз се хазор вожаро ташкил мекунад. Бинобар зиёд будани маводи мавчуда ва дар хачми як макола имкони баррасй надоштани онхо дар ин нигошта танхо дар заминаи маводи харфи «А» бархе аз фикрхои худро дар мавриди таснифоти ин гурухи калимахо баён хохем кард. Вакти интихоби байти шохид ба хотири сахехии матн аз нусхаи «Куллиёт»-и Бедил, ки Холмухаммади Хаста ва Халилуллохи Халилй ба нашр омода намудаанд ( 2), истифода бурдем.

Ба пиндори ин чониб, таснифоти калимахои мураккаби навъи татпурушаро аз се чихат гузаронидан ба максад мувофик аст: 1) тахлили компонентхо аз руи баромад; 2) колабхои ташаккули композит ва 3) дарачаи истифодаи калимахои мураккаб. Ин таснифот имкон медихад, ки макоми калимахои гуногунзот дар ташаккули калимахои навъи татпуруша муайян, хамчунин гуруххои лугавй-грамматикии калимахо дар созмонёбии калимахои мураккаб мукаррар ва дар нихоят дарачаи корбурди чузъхо таъин шаванд.

I. Калимахои мураккаби назми Бедил аз руи баромади компонентхо гуногун буда, онхо дар заминаи колабхои зерин ташаккул ёфтаанд:

1. ^олаби калимаи точикй + калимаи точикй. Бо ин колаби калимасозй 23 калимаи мураккаб дарёфт намудем, чун аброфарин, андешанамо, андешасуз, анчуманпардоз, анчумансоз, аррадандона, афсоанапардоз, ашкбор, ашкфишон ва г.:

Дар гулистоне, ки хонад ашки ман сатри намй, Сояи гул то абад аброфарин пайдо шавад

(2, ч.1 (бахши аввал), 690). Дар содадилй арзи таманнои ту додем, Бематлабй андешанамо шуд, чй бачо шуд!

(2, ч.1 (бахши аввал), 591)

Ту ба ин дуди беасартимсол, Анчумансози сад хазор хаёл

(2, ч.3, 26).

Баски гардид аррадандона, Тег мезад ба мавчи хун шона.

(2, ч.3, 315).

Бедил, аз афсонапардозони ин махфил мабош, Шамъро гайр аз забони чарби худ чонкох нест.

(2, ч.1 (бахши аввал),380).

2. ^олаби калимаи точикй + калимаи арабй, чун абрмеъроч, андешатасхир. Ин колаби калимасозй калимахои зиёде ба бор наовардааст, аз ин ру, мо танхо бо ду калимаи фавк дучор шудем:

Лаби бом аз рутубат абрмеъроч, Хдсири сахн туфонбофи амвоч

(2, ч.3, 548). Намуд аз хайрати андешатасхир, Видои хобу хур монанди тасвир.

(2, ч.3, 496).

3. ^олаби калимаи араби + калимаи араби, чун абадинтизор, адамнашъа, адлтавсиф, азалкисмат, айштасхир, аксшомил, андухкудурат, асармоя, аршасос, ачзнисбат, ачзфах,м ва г. :

Нафас риштаву лоф анкошикор, Шарар умру чуръат абадинтизор

(2, ч.3, 773).

Адамнашъаи чоми хасти туи, Хумор аз ту гул карду мастй туй

(2, ч.3, 762).

Х,ар кучо оина мукобил нест, Х,усн бо вахм аксшомил нест.

(2, ч.3,35). Саводи факр асармояи сафои дил аст, Чу субх пок намо чехрае ба домани шаб

(2, ч.1 (бахши аввал), 178).

Пеши ин касрхои аршасос Махв гашт он харобаи каннос.

(2, ч.3, 374).

Дар мукоисаи колаби поён ин колаб низ сермахсул нест ва хамаги 32 калимаи мураккаб дучор гардид. Аз гурухи калимахои иктибосии арабй дар назми Бедил дар калимасозй вожахои «адаб, адам, алам, арак, асар, ачз» ба касрат ба кор гирифта шудаанд.

4. ^олаби калимаи арабй + калимаи точикй, чун абчадниюш, аввалгом, авчнишон, адабнишон, адабхез, адампиро, аёрафзо, айбпуш, айбчу, акрабгазида, алх,амдхон, амалпаймо, анбарфишон, анчомкор, аракборон, аршпарвоз, атрбез, ачзандеш ва г.: Гуё афафтарошу хамушон тапишталош, Хурду бузург як саги акрабгазидаанд

(2, ч.1 (бахши аввал), 456).

Лаби чомхо чумла алх,амдхон, Сурохй хамон кулхуваллахбаён

(2, ч.3, 694). Ру шуд тунуку рафт сиёхи аз му, Эй абри сапед, як аракбороне.

(2, ч.2, 580). Гарди ин арса шашчихаттоз аст, Дуди ин хона арзпарвоз аст.

(2, ч.3, 165). 189

Гар лола ранги раз шуду гул гашт атрбез, Оинадори анчумани рангу бу нашуд.

(2, ч.1 (бахши аввал), 630).

Чунонки болотар ба кайд омад, дар калимахои навъи татпуруша асосан калимаи дувум «хоким» буда, чузъи якум дар шарху эзохи калимаи асосй меояд. Аз ин нуктаи назар мисолхо ва маводи мо нишон медихад, ки колаби чахорум, ки дар он калимахои точикй «хоким»-анд, дар ташаккули калимахои мураккаб сермахсул буда, бо ин колаб калимахои зиёд созмон ёфтаанд. Аз руи хисоби мо, танхо дар калимахои мансуби харфи «А» беш аз сад (107) композити навъи татпуруша ташаккул ёфтааст. Дар сурате ки бо колаби «калимаи точикй + калимаи арабй» танхо ду калима сохта шудааст. Маълум мегардад, ки калимахои точикй имкони бештари калимаваслкунй дошта, метавонанд, калимахои зиёди арабиро ба худ тобеъ намуда, композитхои навъи татпурушаро ташаккул диханд. Имкони калимасозии вожахои точикй дар ин колаб бештар ба зухур меояд.

П.Таснифи калимахои мураккаби навъи татпуруша аз руи таркиби лугавй-грамматикии компонентхо низ нишон медихад, ки калимахои мураккаб дар асоси колабхои гуногун ба миён омадаанд. Маводи зери даст имкон медихад, ки онхоро чунин дастабандй намоем:

1. ^олаби исм + исм. Аз колабхои сермахсули калимасозии навъи татпуруша махсуб ёфта (18, 97), дар маводи мо 57 калимаи мураккаб мушохида мешавад, ки махсули ин колабанд, чун авчиктидор, адабофарин, адамтарона, азалкисмат, аракборон, аршпарвоз, ачзмансуб ва г.:

Сафохо аз у чумла авчиктидор, Кудурат хам аз вай хазизэътибор

(2, ч.3, 635).

Самояш адабофарин асту бас, Навохои таслим ин асту бас

(2, ч.3, 759). Бедил, адамтаронаи номуси хастиям, Беруни парда он чй наёбй, навои мост

(2, ч.1 (бахши аввал), 201).

Х,амон кулкули ачзмансуби у Чу бисмил шавад сатри мактуби у

(2, ч.3, 710).

^олаби мазкур якмахрача буда (18, 110), асосан барои ташаккули исм мусоидат менамояд.

2. ^олаби исм + сифат. Ин колабро хам дар ташаккули калимахои мураккаби навъи татпуруша метавон аз сермахсултарин арзёбй намуд (18,112), вале дар маводи мо нисбатан каманд, чун адабмаст, адабфарсуда, аламфарсуда, амалфарсуда ва г.:

Аз у гул ба домон бихишти адаб, Чдхими хавас хам адабмасти таб

(2, ч.3, 635).

Адабфарсудаем, аз мо абас таъзим мехохи, Нахезад нолаи бемор хам ин чо зи бистархо

(2, ч.1 (бахши аввал), 90). Умед аз бас аламфарсуда гардид, Губори дасти бархамсуда гардид

(2, ч.3, 477).

Ин амалфарсудагон магрури ороманд, лек, Зери сарчанги хавас як ришу чандин шонаанд

(2, ч.1 (бахши аввал), 508).

Дар мачмуъ, аз маводи харфи «А» мо шаш калимаи мураккаб пайдо намудем. Мисолхо ва абёти шохид собит месозанд, ки дар ин колаб калима (сифат)-хои муайян, чун «фарсуда» дар калимасозй иштирок намудаанд. ^олаби мазкур думахрача буда, тавассути он асосан исм ва гохо сифат ташаккул меёбад.

3. ^олаби исм + сифати феълй. ^олаби мазкур метавонад, ки ба ду гурух тасниф шавад: а) исм + сифати феълии замони хозира; б) исм + сифати феълии замони гузашта. Дар маводи мо, ки мутааллики харфи «А» аст, вожахои татпуруша (10 калимаи мурраккаб, чун адабафрухта, адамзода, адампарварда, акрабгазида, араккарда, араколуда, асарбохта, ашкбаста ва г.) асосан бо колаби дувум ташаккул ёфтаанд. Ин колаб семахрача махсуб ёфта, асосан сифат ва гохо исму зарф месозад(18,117).Аз назми Мирзо Бедил низ маълум мешавад, ки ба истиснои вожаи «адамзода» калимахои дигар сифатанд:

Эй адамзодаи вучудтироз, Нестинакши хастиоинасоз

(2, ч.3, 105). Бедил, сухани мунхарифе гуш макун, Шамъи адабафрухта хомуш макун

(2, ч.2, 540). Гуё афафтарошу хамушон тапишталош, Хурду бузург як саги ацрабгазидаанд

(2, ч.1 (бахши аввал),.456). Арацолуда чамоле зи назар мегузарад, К-аз хаё чун аракам об зи сар мегузарад

(2, ч.1 (бахши аввал), 662).

Чу мижгони хучуми ашкбаста, ^адах дар даст минои шикаста

(2, ч.3,550).

4. ^олаби исм + феъл. Аз сермахсултарин колабхои калимасози навъи татпуруша ба шумор меравад. ^олаби мазкурро, вобаста ба он ки исм бо кадом асоси феъл омадааст, ба ду гурух чудо намудан мумкин аст:

4.1. ^олаби исм + асоси замони хозираи феъл. Аз колабхои маъмул ва сермахсул махсуб меёбад. Аз 91 калимаи мураккабе, ки дар асоси колаби исм + феъл созмон ёфтаанд, 79 калимаи татпуруша бо колаби мазкур, яъне исм + асоси замони хозираи феъл ташаккул ёфтаанд, чун авчоро, адабгустар, адабпарвар, адабсанч, аёнсоз, айбпуш, айшпазир, ацидаткуш, андешасоз, андешасуз, арацрез, асаркаш, асрорчуш, афсонасоз, ашкбор, ашкфишон ва г.:

Гар вонигарй ба чохи авчороён, Моил ёбй кулохи авчороён

(2, ч.2, 553).

Адабсанчи баён харфе аз он лаб хар кучо дорад, Хироми мавчи гавхар по ба домони хаё дорад

(2, ч.1 (бахши аввал), 441). На шаб гардад ин шамъ хомуш, на руз, Чароги хаёлест андешасуз

(2, ч.3, 789). Нест, Бедил, вазъи ман афсонасози дарди сар, Х,амчу хомушй шароби бехуморам кардаанд

(2, ч.1 (бахши аввал), 427).

Хори дашти талаб з-обилаам Мижаи ашкборро монад

(2, ч.1 (бахши аввал), 655). ^олаби мазкур семахрача буда, асосан исму сифат ва дар баъзе маврид зарф месозад. Тахлили маводи Мирзо Бедил хам собит месозад, ки колаб дар ташаккули сифату исм фаъол аст.

4.2. ^олаби исм + асоси замони гузаштаи феъл. Чунонки болотар ишора гардид, дар маводи дасти мо калимахои навъи татпуруша асосан дар колаби исм + асоси замони хозираи феъл сохта шудаанд. Бо вучуди ин колаби мазкур низ серистифода буда, дар маводи мо хашт калимаи мураккаб бор додааст, чун адабпарвард, андешафарсуд, арацолуд, асарандуд, асарпарвард, ачамзод ва г.:

Адампарварди хилватгохи лохут, Бисоторои хулдистони чабрут

(2, ч.3,426).

Арзи камоли мо арацолуди хичлат аст, Абр аст, агар баланд шавад, осмони мо

(2, ч.1 (бахши аввал), 76). Захми моро асарандуди табассум мапсанд, Ки дар ин мавчи гухар гарди намакзоре хаст

(2, ч.1 (бахши аввал), 237). Зи икболи араб гофил мабошед, эй ачамзодон, Сарири иктидори Балх хам шохи Начаф дорад

(2, ч.1 (бахши аввал), 564). Тахлилу мушохида ва омузиш собит месозад, ки дар назми Бедил аз колабхои зикршуда калимахои мураккаби навъи татпуруша асосан бо колаби исм + феъл ташаккул ёфтаанд. Бо ин

колаб танхо дар харфи «А» беш аз 90 калимаи навъи татпурша дар даст дорем. Дар чои дувум колаби аввал (исм + исм) карор дорад, зеро ин колаб беш аз 50 калимаи навро ташаккул додааст. Дар асоси маводи мо колаби нисбатан каммахсул дувум (исм + сифат) мебошад, ки танхо шаш калима додааст.

III. Таснифи калимахои мураккаб аз руи дарачаи истифодаи компонентхо маълум менамояд, ки аксари калимахои мураккаб хусусияти адабии китобй дошта, дар забони назм истифода мешаванд. Вале дар баробари ин калимахои мураккабе мавчуданд, ки яке аз чузъи онхо архаистй ва ё камистифода гардида, ин гурухи калимахои мураккабро камистифода намудааст, чун абчадниюш, алаташзан, авхомфарсуд, адамсаббох, афафтарош. Чунонки мисолхо маълум менамоянд, яке аз компонентхои калимаи мураккаб дар истифода махдуданд, ки дар натича боиси архаистй гардидани калимаи мураккаб гардидаанд. Вобаста ба он ки кадом компонент калимаи архаистист, композитхои мазкурро ба ду гурух чудо намудан мумкин аст:

1. Калимахои мураккабе, ки чузъи аввали онхо архаистист, чун алаташзан, афафтарош, авхомфарсуд. Вожаи «алаташзан» дар фархангхои дастрас (4,8;10,17) дучор наомад. Дар «Лугатнома»-и Деххудо танхо калимаи «алаташ» дучор мешавад ва он «ташнагй ва ташна шудан. Бисёр ташнаам. Маро ташнагй аст» маънидод шудааст (4, ч.1, 217). Аз мазмуни абёт маълум мешавад, ки вожаи «задан» ба маънои «шикастан» истифода шудааст:

Ч,игар шуд мичмаре оташ ба доман, Нафас мавчи саробе алаташзан

(2, ч.3, 471).

Дар фархангхои мавчуда калимаи мураккаби «афафтарош»-ро умуман пайдо накардем ( 4,8; 10, 17), чузъи аввали он - «афаф» низ ба мушохида нарасид. Дар байти Абулмаонй мехонем: Гуё афафтарошу хамушон тапишталош, Хурду бузург як саги акрабгазидаанд

(2, ч.1 (бахши аввал), 456).

Дар композити «авхомфарсуд» чузъи аввал - «авхом» чамъи калимаи «вахм» (17, ч.1, с.37) буда, боис шудааст, ки калимаи «авхомфарсуд» низ архаистй бошад: Бигу аз гафлати авхомфарсуд, Ки хеч ин хонаи дарбаста нагшуд

(2, ч.3, 558).

2. Калимахое, ки чузъи дувуми онхо архаистист, чун абчадниюш, адамсаббох. Калимаи «абчадниюш» дар фархангхо (4; 8; 10; 17) ба назар нарасид, вале чун калимаи «ниюшидан» ба маънихои «шунидан, гуш кардан, гуш фаро додан, гуш фаро доштан» тафсир шудааст (17, ч.1, с.858), пас калимаи мураккаби фавк маънои «абчадшунав»-ро дорад:

Чашмхо навнигохи хайрат монд, Гуш абчадниюши гафлат монд

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(2, ч.3, 77).

Дар калимаи мураккаби «адамсаббох» чузъи дувуми калима - «саббох», ки маънои «шинокунанда, шиновар»-ро дорад (17, ч.2, с.163), калимаи мураккабро ба гурухи калимахои архаистй мансуб кардааст:

Охир он киштии адамсаббох Вожгун шуд ба гардани маллох

(2, ч.3, 388).

Дар мачмуъ, метавон гуфт, ки калимахои мураккаби навъи татпуруша аз сермахсултарин навъи калимахои мураккаб махсуб ёфта, дар забони точикй хеле рушд намудаанд. Ин аст, ки аз назми Мирзо Бедил, дар мачмуъ, беш аз се хазор ва танхо аз харфи «А» беш аз сад калимаи мураккаби навъи татпурушаро пайдо намудем. Ин гурухи калимахои мураккаби тобеъ дар муносибати вобастагй карор дошта, чузъи дувум бештар ба сифати компоненти «хоким» баромад мекунад. Назми Бедил собит месозад, ки онхоро аз чихатхои гуногун тасниф намудан мумкин аст. Таснифи ин гурухи калимахо, махсусан, аз руи баромади компонентхо собит намуд, ки калимахои зиёди точикй вожахои иктибосии арабиро ба худ тобеъ намуда, композитхои нав созмон додаанд. Ин аз иктидор ва имконияти забони точикй шаходат медихад. Таснифи ин навъи калимахо аз чихати мансубияти компонентхо ба хиссахои нутк нишон дод, ки колаби исм+феъл аз сермахсултарин колабхо махсуб меёбад.

Ба истиснои чанд калимаи маъмул, чун адабомуз, адабпарвар, адабхона, адамхона, айнаксоз, алампарвар, ангуштнамо, андешасуз калимахои дигар дар фархангхои мавчуда, махсусан «Лугатнома»-и Деххудо ва «Фарханги форсй»-и Муин, ба назар нарасиданд ва метавон хадс зад, ки аз сохтахои Абулмаонй бошанд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Амонова, Ф.Р. Проблемы деривационной ономасиологии современного персидского языка / Ф.Р.Амонова. -Душанбе: Дониш, 1990. -103 с.

2. Бедили, Дехлавй. Куллиёт. Чилдхои 1-4. Тасхехи Холмухаммади Хаста, Халилуллохи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифа Баноравонй / Бедили Дехлавй. -Техрон: Талоя, 1389. Ч,илди 1 (бахши аввал). Газалиёт. -798с.; Ч,илди 1 (бахши дувум). Газалиёт. -1600с.; Чилди 2. Таркиббанд; Тарчеъбанд; ^асоид; ^итъаот; Рубоиёт -650с.; Ч,илди 3. Маснавихо. -812с.; Ч,илди 4. Чахор унсур; Рукаот; Нукот. -582с.

3. Ганиева,С.А.Словообразовательное значение сложных слов таджикского языка (на материале литературных памятников Х-Х11 вв.). Автореф. дис... канд. филол. наук/С.А.Ганиева.-Душанбе, 1990. -24 с.

4. Деххудо, Алиакбар. Фарханги мутавассити Деххудо. Дар ду мучаллад. (зери назари дуктур Саъидчаъфари Шахидй)/ Алиакбар Деххудо. -Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, 1385. 4,1-2. -3224с.

5. Додихудоев, Р.Х.Таърихи забони точикй/Р.Х.Додихудоев, Л.Г.Герценберг.-Душанбе: Маориф, 1988. -200 с.

6. Ефимов, В.А.Персидский, таджикский, дари. В кн. Основы иранского языкознания. Т.3. Новоиранские языки/В.А.Ефимов,В.С.Расторгуева,Е.Н.Шарова.-М: Наука, 1982. -С.5-231.

7. Касимов, О.Лексика «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси. Автореф. дис. докт. филол. наук /О. Касимов. -Душанбе, 2011. -54с.

8. Муин, Мухаммад. Фарханги форсй. Дар шаш мучаллад/Мухаммад Муин. - Техрон: Амири Кабир, 1375.

9. Пейсиков, Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка/ Л.С.Пейсиков. -М.: Изд-во Московского университета, 1973. -198с.

10. Персидско-русский словарь. В двух томах, под редакцией Ю.А.Рубинчика. -М.: Русский язык, 1985. Т.1. -800с. Т.2.-864с.

11.Расторгуева, В.С.Среднеперсидский язык. В кн. Основы иранского языкознания. Т.2. Среднеиранские языки/В.С.Расторгуева, Е.К.Молчанова. -М.: Наука, 1981. -С.6-233.

12.Рустамов, Ш. Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик / Ш. Рустамов. -Душанбе, 1972. -77 с.

13.Рустамов, Ш. Исм/Ш.Рустамов. -Душанбе: Дониш, 1981.-220 с.

14.Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна/Д.Саймиддинов.-Душанбе: Пайванд, 2001.-310 с.

15.Султон, Мирзо Х,асан. Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форсй-точикй/ Мирзо Х,асан Султон.-Душанбе: Дониш, 2008. -334с.

16.Турсунов, М. Составные слова в современном таджикском литературном языке. Автореф. дис.канд. филол. наук/М.Турсунов.-М.,1953. -16 с.

17.Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Дар 2 чилд (дар зери тахрири М.Ш.Шукуров, В.А.Капранов, Р.Х,ошим, Н.А.Маъсумй). -М.: Советская энциклопедия, 1969. 4.1. -951с.; 4.2.-949с.

18.Чавчавадзе, Т.А. Именное словообразование в новоперсидском языке/Т.А.Чавчавадзе. -Тбилиси: Мецниереба, 1981.-375 с.

REFERENCES:

1. Amonova,F.R.Problems Dealing with Derivational Onomasiology of Modern Persian Language/F.P.Amonova. - Dushanbe: Knowledge, 1990. - 103 p.

2. Bedili, Dehlavi. Collection of Compositions. - V.V. 1 - 4. Under the editorship of Kholmuhammadi Khasta, Khalilullohi Khalili. With participation of Bahman Khalifa Banoravoni/Bedili Dehlavi. -Tehran: Taloya, 1389 hijra. - V.1. (the first part). Collection of Gazals. -798 p.; -V. 1 (the second part). Collaction of Gazals. -1600 p.; Volume 2. Tarkibband (poetic from with repeated refren); Tarjeband; Qasoid; Qitaot; Ruboiot. -650 p.; Volume 3. Masnavis. -812 p.; Volume 4. Four Elements; Ruqaot; Points. -582 p.

3. Ghanyeva, S.A. Word-Building Meaning of Compound Words of the Tajik Language (on the material of literary monuments referring to the X-th - the XII-th centuries). Synopsis of candidate of dissertation in philology/S.A. Ghanyeva. - Dushanbe, 1990. - 24 p.

4. Dehkhudo, Aliakbar. Dehkhudo Dictionary. In two volumes. Under the editorship of Dr. Saidjafari Shahidi/Aliakbar Dehkhudo. - Tehran: Tehran State University publishing-house, 1385. - V.V. 1-2. -3224 p.

5. Dodikhudoev, R.Kh. The History of the Tajik Language/R.Kh.Dodikhudoev, L.G.Gertsenberg. -Dushanbe: Enlightenment, 1988. - 200 p.

6. Yefimov,V.A.Persian, Tajik, Dari//Grounds of Iranian Linguistics.-V.3.New-Iranian Languages/V.A. Yefimov, V.S. Rastorgueva, Ye.N. Sharova. - M.: Science, 1982. - Р. 5 - 231.

7. Qosimov, O. Lexics of «Shah-Name» by Abulqosim Firdawsi. Synopsis of candidate dissertation in philology/O.Qosimov. - Dushanbe, 2011. - 54 p.

8. Muin, Mukhammad. Persian Language Dictionary. In 6 volumes/Muhammad Muin. - Tehran: Amiri Kabir, 1375 hijra

9. Peysikov L.S. Essays on Persian Language Word-Building. -M.: Moscow University publishing-house, 1973. - 198 p.

10.Persian-Russian Dictionary. In two volumes, under the editorship of Yu.A. Rubinchik. - M.: Russian Language, 1985. - V.1. - 800 pp. - V.2. - 864 p.

11.Rastorgueva, V.S. Middle-Persian Language//Grounds of Iranian Linguistics. - V.2. Middle-Iranian Language/V.S.Rastorgueva, Ye.K.Molchanova. - M.: Science, 1981. - Р. 6-233.

12.Rustamov Sh. Word-Building of Nouns in the Tajik Literary Language. -Dushanbe: Knowledge, 1972. - 77 pp.

13.Rustamov, Sh. Noun/Sh.Rustamov.-Dushanbe: Knowledge, 1981. - 220 p.

14.Saymiddinov,D.Glossary of the Middle-Persian Language/D.Saymiddinov.-Dushanbe: Association, 2001. - 310 p.

15.Sulton, Mirzo Hasan. Development and Elevation of Persian-Tajik Scientific Terms/Mirzo Hasan Sulton. - Dushanbe: Knowledge, 2008. - 334 p.

16.Tursunov,M.Compound Words in Modern Tajik Literary Language. Synopsis of candidate dissertation in philology/M.Tursunov. - M., 1953. - 16 p.

17.Dictionary of the Tajik Language (from the X-th up to the beginning of the XX-th centuries). In two volumes. Under the general editorship of M.Sh.Shukurov, V.A.Kapranov, R.Hoshim, N.A.Masumi. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. - V. - 951 pp.; - V.2. - 949 p.

18.Chavchavadze,T.A.Nominal Word-Building in New-Persian Language/T.A.Chavchavadze. - Tbilisi: Metsniereba, 1981. - 375 p.

Таснифоти калимщои мураккаби навъи "татпуруша" дар назми Бедил (дар асоси маводи х,арфи "А ")

Калима^ои калиди: калимасозй, калимауои мураккаб, татпуруша, тасниф, компонент, баромади компонентно, цолаб, Бедил

Дар мацолаи сухан аз таснифоти калимауои мураккаби навъи татпуруша меравад. Цайд мегарад, ки калимауои мураккаби навъи татпуруша аз навъуои рушднамудаи калимауои мураккаб маусуб ёфта, дар назми Бедил низ фаровон истифода шудааст. Муаллифи мацола дар асоси тауцицоти Т.А.Чавчавадзе ва дар заминаи маводи уарфи «А»-и назми Бедил, ки беш аз 100 калимаи мураккабро ташкил мекунад, таснифоти онуоро аз се циуат гузаронидааст: 1) баромади компонентуои калимауои мураккаб; 2) мансубияти компонентуо ба уиссауои нутц; 3) дарацаи корбурди калимауои мураккаб.

Омузиши мавод муаллифро ба бардоште расонидаанд, ки аксари калимауои мураккаби навъи татпуруша аз офаридауои Бедиланд, зеро, ба андешаи муаллиф, дар цомеътарин фаруангномауо, чун «Лугатнома»-и Деухудо ва «Фаруанги форсй»-и Муин ба назар намерасанд.

Классификация сложных слов типа "татпуруша" в поэзии Бедиля (на основе материалов буквы «А»)

Ключевые слова: словообразование, сложные слова, татпуруша, классификация, компонент, этимология компонентов, модель, Бедиль

В статье речь идёт о классификации сложных слов типа "татпуруша", которые являются -наиболее обширным классом составных слов в таджикском языке и довольно часто встречаются в поэзии Бедиля. Автор статьи, опираясь на исследования Т.А.Чавчавадзе и на основе материалов буквы «А» поэзии Бедиля, составляющих более 100 композитов типа татпуруша, классифицирует эти слова с трёх позиций: 1) генезис компонентов сложных слов; 2) отношение компонентов к частям речи и 3) степень употребления сложных слов.

Изучив материалы поэзии Бедиля, автор статьи приходит к выводу, что многие композиты типа татпуруша были созданы самим поэтом. Основой такого вывода, по мнению автора, послужило то обстоятельство что они не встречаются в сводных толковых словарях, таких как «Лугатнома» Деххуда и «Фарханги форси» доктора Муина.

Classification of Compound Words on the Ground of the Type «Tatpurusha» in the Poetry of Mirzo Abdulkadir Bedil (on the basis of the materials of the letter «А»)

Key words: word-combination, compound word, tatpurusha, classification, component, etymology of components, model, Bedil

The article dwells on the classification of compound words on the ground of the type «tatpurusha». Compound words of the type «tatpurusha» belong to the mostly enormous class of derived ones in the Tajik language and therefore, these types of words are frequently used in BediVs poetry. Proceeding from the exploration done by T.A.Chavchavadze and the materials of the letter «А» out of BediVs poetry which consists of more than 100 components of the type called «tatpurusha», the author of the article classifies the relevant words from three positions: 1) genesis of components of compound words; 2) relation of components with the parts of speech and 3) degree of compound words usage.

After studying the materials out of BediVs poetry the author of the article comes to the conclusion that many composites of the type «tatpurusha» were formed by the poet himself. In conformity with the author's opinion the ground of this conclusion lies in the fact that they don "t occur in entire interpretation dictionaries such as «Lughat-Name» by Dehkhudo and «Persian Dictionary» by Dr. Muin at all.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Олимцонов Мусо Обидович, номзади илм^ои филология, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: оlimi73@mail.ru

Сведения об авторе:

Олимджонов Мусо Обидович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: оlimi73@mail.ru

Information about the author:

Olimjonov Muso Obidovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: оlimi73@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.