Научная статья на тему 'The Role of Belles Lettres in the Development of Professionalism of Modern Psychologists'

The Role of Belles Lettres in the Development of Professionalism of Modern Psychologists Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
209
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
PSYCHOLOGY / BELLES LETTRES / PROFESSIONAL FORMATION / PROFESSIONAL QUALITIES OF PSYCHOLOGIST

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зайтметов X.

Статья посвящена одной из важнейших проблем психологии проблеме профессиональной подготовки будущих психологов. В ней автор рассматривает огромную роль литературы, в частности, таджикско-персидской литературы, при развитии профессиональных качеств и способностей будущих специалистов в образовательном процессе. Автор справедливо отмечает, что развитие профессионально значимых качеств в основном принадлежит художественной литературе.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article is devoted to one of the most important problems of psychology, that of professional training of future psychologists. The author considers an immense role of literature, in particular, Tajik-Persian literature, for a development of professional qualities and abilities of future experts in teaching-learning process. The author notes justly that this development belongs principally to belles letters.

Текст научной работы на тему «The Role of Belles Lettres in the Development of Professionalism of Modern Psychologists»

136 -i НОМАИ ДОНИШГОХ

Д. Зайтметов

НАКШИ АДАБИЁТИ БАДЕЙ ДАР ТАШАККУЛИ ТАХАССУСМАНДИИ РАВОНШИНОСИИ МУОСИР

Вожатой калидй: равоншиносй, адабиёти бадей, та факкур, сифа т^ои а сосии рав оншинос Пешрафту ташаккули чамъият, гузариш ба муносибатх,ои бозоргонй, ба вучудоии ма^муи арзишх,ои маънавй так,озо мекунад, ки системаи маориф бояд дар мазмун ва мухдавои таълиму тарбия ва раванди он таваччух,и бештаре зох,ир карда, дар ин замина чорах,ои мушаххасро амалй гардонад. Барон амалнсозни ин х,адафх,о ва ин гуна талабот лозим меояд, ки донишх,ои равоишиносиро дар чараёни таълиму тадрис мавриди ом^зиш iyipop бидих,ем. Зеро тайёр иамудаии мутахассиси ояида бидуии маърифати равоншиносй нишонрас нахох,ад шуд. Чомеаи '(агонии имруза собит сохтааст, ки омузиши равоншносй низ дар ташаккули фитриву фикрии наели наврас ва пешрафти маънавии Чомеа пих,оя1 муассир ва муфид мебошад. Х,арчанд омузиши илми равоншиносй дар мамлакатх,ои Fap6 то ба дарачаи муайян расида бошад х,ам, аммо дар доирах,ои илмии мо ин раванд ба таври шоиста ба рох монда нашудааст. Дар ичрои чунин вазифаи пурмасъул иайваста гад к, и к, кардани хусусиятх,ои равонию фардии шахе, х,олатх,ои эмотсионалию иродавй ва равандх,ои маърифатии f-щавцеи мух,имро ишгол менамояд.

Ч,их,ати омода намудани равоншиносони касбй омузишу тадриси адабиёти бадей, бахусус таърихи афкори ахлоциву ирфонии классикии форсу то^ик чойгох,и хос дорад. Адабиёти бадей барои такмили дониши психологй ва ташаккули сифатх,ои мех,вари и касби равоншиносй имконият мед их, ад. Омузиши амици адабиёти бадей дар кашфи масоили марбут ба мафох,ими хештаншиноей, арзишх,ои миллию умумибашарй ва тарбияи

УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ V 137 ~

инсон добили мулох,иза аст. Дар иртибот ба масъалаи мазкур мух,авдщи рус Б.М. Теплов гуфтааст: «Дар адабиёти бадей маълумоти хеле зиёд зикр карда шудааст, ки илми психология бе назардошти онх,о пеш рафта наметавонд» (9, 306-307).

Муп[ох,идах,<) шах,одатгари ин нуктаанд, ки равоншиносони машхур барои шинохтаии асрору рози олами ботинии инсон ру ба адабиётиёти бадей овардаанд. Ч,их,ати далел метавон аз тадцицоти зиёдеро шуд, ки нуктах,ои марказии <шх,о бо такя ба осори суханвароне чун Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев, Р. Краули, А. Маслау, И. П. Павлов, 3. Фрейд, К. Юнг, В.И Гете, В.Гюго, А.П. Чехов, Ф.М. Достоевский, Л.Н. Толстой, И.С. Тургенев, В. Шекспир ва дигарон андом ёфтааст.

Аз ин ру, х,ар як равоншинос ба омузиш ва шинохти адабиёти бадей набояд беэътибор бошад, зеро шинохти чавх,ари он барои ташаккул ва инкишофи захираи лугавию '(ях.опбипй шароити мусоид фарох,ам меорад, барои фах,мидани асрори рух,ия, хусусиятх,ои инфиродй, равандх,ои маърифатй ва х,олатх,ои эмотсионалии шахе кумак мерасонад. Х,амин гари к,, адабиёти бадей сарчашмаи шинохти олами ботинии инсон мах,суб меёбад.

Бо таваччух, ба масоили болой нависанда М.Горкий адабиёти бадеиро «инсоншиносй» цаламдод кардааст. Адабиёти бадей барои дарки хислати х,яр як шахе заминаи мусоидеро фарох,ам меоварад ва бино ба ацидаи суханвари мазбур: «Китоби бадей дорой арзише мебошад, ки хонандаи он дар хусуси шинохти шахсиятхои махчул маълумоти муайянеро пайдо мекунад»(5,484).

Муи[ох,идях,() баёнгари ин нуктаанд, ки дар замоин муосир \[ух,як,к,икопи давон '(их.яш ташаккул додани шахсият ва сифатх,ои мех,варии тахассусии равоншинос гяняддух,!! бештар медих,анд. Сифатх,ои тахассусии равоншиноей, аз цабили эмпатия (х,амдардй ё ин кн дарк карда тавонистани х,оля1х,ои эмотеннални шахе), мехрубонй, бодивдатй, му[иох,идакорй, ма^саднокй, сабр, борнкбинй ё ин ки нуктасанчй, суботкорй, бодуръатй, кобилияги худмушох^вдакуий, ростг^й, кобилияги шунавой, бомасъулиятй, устувории эх,сосот ва гайра мебошад, ки х,амаи онхоро ба воситаи адабиёти бадей хосса бо адабиёти хело бою гании форсу-тодик ташаккул додан мумкнн аст.

Т. Олпорт ба донишдуёни-равоншинос хнтоб карда гуфтааст, ки «Агар шумо донишдуи равоншинос бошед, роман, драма, асарх,ои шарх,их,олй бештар хонед» (6, 98).

— 138 ~ НОМАИ донишгох J

Дар х,як,и1уП равоншиносон дар натидаи хондани асарх,ои бадей аз нависандагон нозукбинии психологиро меом^занд. Адабиёти бадеиро х,ар як равоншинос барои амицтар фах,мидани олами ботинии инсони воцей истифода бурданаш зарур аст. Аз ин ру, ба дошилд^ёни равоншинос адабиёти бадеиро бо илми равоншиносй алоцаманд намуда, ом^зонем ба манфиати кор аст.

Дар адабиёти то^ик солх,ои 60-70-уми асри бист мабдаи тахдили исихологй нурцувват гардида, тава^^ух, ба шахе ба ч<ш аввал гузошта шуда буд. Дар съезди V нависандагони Тодикистон (1966) М. Турсунзода аз пайдо шудани асарх,ои психологй дар насри го^ик и !х,ори цаноатмандй карда буд: «Ба ман кдид кардани он шодиовар аст- и !х,ор карда буд вай,-ки насрнависони мо дар солх,ои охир ба романи психологй бештар ах,амият медодагй шуданд, <шх,о олами ботинии ь;ах,рамони худро чу кур ва х,аматарафа меом^занд. Дар насри охири солх,ои 50-ум ва аввали 60-ум ман аз чумлаи ин асарх,о повести Толис «Тобистон», романи Икромй «Ман гунох,корам» ва романи эпопеяи охириии х,а\шп нависанда «Духтари оташ»-ро иомбар карда метавонам» (8, 13-14).

Тахдили психологиро адабиётшиноси тодик А.Набиев чунин ифода намуда навиштааст, ки «.. .Дар ин маврид психологизм ба масъалах,ои асоспн адабпёт, ки шииохтани инсон ва офаридаии характери у мебошад, иртиботи цавй дорад. Аз ин 40, тасвири дих,атх,ои психологй, рух,ия, савияи фпкру х,ис, ва умуман тадассуми сифатх,ои хосн ннсонй, он х,олатх,ое, ки дар дили у мустацилона дараён доранд, нишон додани цудрату тавоной, х,и\r\iaiy сустих,ои одам, дар шахсияти як кас зох,ир кардани чандин сифатх,о ва нозуктарин дунбшш,ои цалбй, cap фуру бурдан ба олами мураккабу пурзиддият бо мацеади амик; бурдани гадцици масъалах,он пдтимой, асосиок кардани амалиёти инсон ва муайян кардни заминах,ои кирдору рафтори вай, бо мафхуми тахдили психологй дохпл мешавад» (1, 11)

Бояд х,ар як равоншинос усулхои тахдили психологии асари бадеиро хуб аз худ кунад, чунки агар f олами ботинии персонаж-х,оро муайян карда натавонад дар фаъолияти каебнаш олами ботинии инсони воцеиро чи гуна муайян хох,ад кард? Барои муайян намудани муносибатх,ои донишдуён ба хониши адабиёти бадей, таъсири он ба рух,ияи онх,о, то чи андоза фахмида

С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ" 139~

тавонистани олами ботинии ках,рамоихои асархои бадей, анкета ташкил намудем. Анкетаро бо чунин саволх,о омода кардем.

Саволи як: « Шумо хондани адабиёти бадеиро дуст медо-ред?»

Барон озмоиш 70 нафар аз курской аввал то паи чу ми до-нишдуёни факултаи педагогика, ки тахассусмандии онхо педагог-равоншинос мебошад, интихоб карда шуданд.

Тах,лилу гах,к,и к,и натидаи озмоиш (эксперимент) нишон медих,ад, ки дар байни 70 нафари донишдуён 58.5% онх,о ба адабиёти бадей муносибати мусбат доранд ва 27.3% <шх,о дар накдм зарурат адабиёти бадей мехоианд. Дигар 14.2% донишдуён ба хондани адабиёти бадей рагбат надоранд.

Ч,адвали №1

КУРС 1 2 3 4 5 Хамагй Фонз

Шумо рай доншщу-равоншинос 22 18 6 9 15 70 100%

Ба хондани адабиёти бадей муносибати мусбат доранд 14 11 3 4 9 41 58.5%

Дар вак;ти зарурат адабиёти бадей мехонанд 6 4 1 4 4 19 213%

Ба хондани адабиёти бадей муносибати манфй доранд 2 3 2 1 2 10 14.2%

I [осу\х,ои донишдуён ба саволи дар боло зикр шуда: Т.З. Албатта д$ст медорам. Бе асари адабиёти бадей май х,аётн худро тасаввур карда иаметавоиам. Мутолиа кардапп асари бадей бароям неруи тозае мебахшад. Дар натицан хондани асари бадей тамоман худро дар дигар дунё тасаввур карда, ба ъди хотимаи асар ба зиндагй, ба худ бо чашмони дигар назар мекунам. Орзух,о, мацсадх,о ва муборизах,ои персонажх1оп асар, ки бо як азобу рапц онро ба даст меоранд, ба май хеле иисанд аст. Зеро пи муборизаю шпкащах1оп ощо маро водор месозад, ки ба худ мацсад гузорам ва барои амалй гардонидани орзуву мацсадх1оп худ мубориза барам.

Т.С. Хондани асари бадеиро хело дрст медорам. Чункп дар патщап хондани нснр\<ш бадей худро ором хде карда, нстирох1ат мекунам. Вацтх1оемешавад, кикасемаро асабонй мекунад, вале май ба воситаи хондани адабиёти бадей ором мешавам ва асабуоямро ором мекунам. Хондани ненруш бадей цах1онбннпро васеъ карда, нутцн инсонро буррова захираи лексикии моро бои мегардонад

— ,4°- НОМАИ донишгох )

Д. У. Ба ман адабиёти бадей хело иисанд аст. Хат оаш хонданн асари бадей илх,оми тозае мегнрам. Чунки х,ар як муаллиф, ?(одисах;ова образеро, ки меофарад, бевосита аз заиндагй интихоб кардааст. Хар он чизе, ки дар х)аёти мо руй медщад, муаллпфон ба воситаи тахайюли эцодй худ онро рун когаз меоранд..

Ч,авоби донишчуёне, ки ба адабиёти бадей муносибати манфй доранд, чунин аст:

Р. Г. Хонданн адабиёти бадей барон ман на он цадар иисанд аст. Нисбат ба хонданн кнтобх1ои бадей ман филм тамошо карданро дрст медорам.

Т.К.. Барон равоншиносх,о хонданн асар^он бадей чй суде дорад? Дар Донишгох, х;ам мислн мактаб шеър аз ёд кунпву байтбаракхонй мекунем?

Д.П. Хуб мешуд, вацтн цимати худро на ба хонданн адабиёти бадей, балки ба омухтани мавзух,ои касбии худ чудо мекардем. Мусаллам аст, ки асари бадей ба рух,<шияти инсон ва х,олату шахсияти х,ар як допшпчуй таъсири бештар дорад. Хамчупип ах,амияти адабиёти бадей барои ташаккули фикрии равоншинос них,оят иазаррас буда, дар шинохти инсон, хислату х,()лягх,ои у, \ох,ии[у хотирот, рафтору кирдор ва сифатх,ои мусбат ва манфии он кумак хох,ад кард. Саволи дуюм: «Хондани асари бадей ба р^^ияи Шумо чй гуна таъсир мерасонад?»

Тахлили гахкики пятичях,ои озмоиш нишон медихад, ки 48.5 %-и донишчуён таъсири адабиёти бадеиро дар холати худ ва 28.3%-и онхо дар чахонбинй ва пугки хеш мушохида мекунанд. Инчунин 21.2% онхо таъсири адабиёти бадеиро дар тарбия ва ташаккули сифатхои тахассусмандй бозгу мекунанд.

Ч,адвали №2

КУРС 1 2 3 4 5 Хамагй Фоиз

Шумораи донишчу-равошшшос 22 18 6 9 15 70 100%

Таъсири адабиёти бадей ба 14 10 3 2 5 34 48.5%

Холати донишчуён

Таъсири адабиёти бадей ба 5 4 2 3 6 20 28.5%

Чахонбинй ва нутци донишчуён

Таъсири адабиёг бадей барои тарбия ва ташаккули сифатхо 2 4 1 4 4 15 21.5%

Чунончи аз суолу чавоби донишчуён мисол меорем:

Т.С. Таъсири адабиёти бадеиро дар зиндагй эх,сос мекунам. Асарх,о ба х;олати ман сахт таъсир мерасонад. Дар натицан

С ученые записки" V 141 -

хондани асари бадей гамгин ё баръакс хурсанд мешавам. Лах1зах1ое шудааст, ки ман х1амрох1н цах1рамонони асар гиря кардаам. Мушкилии х,аётии онх,оро дида, шукри Худо кардам, ки пи рУзх,оро надидам ва илоуо набинам гуфта, тавба кардагй х,ам кастам.

Ш.А. Ман таъсири адабпётп бадеиро дар х,аётп рфзмарраи худ эх,сос мекунам. Масалан: дар адабпётп бадей чунин маводе цои доранд, ки баъди хондани ягон асари бадей, хислат, тарзи муомила, ширинсуханй, ки тацассумгарицахрамони асари бадей аст, дониста мегирам. Дар на тицан хондани асари бадей мехоуам хусусиятх1он мусбате, ки дар цах1рамонх1ои асосй дида мешав ад, дар худ цилва дих,ам. Хондани асари бадей б а ман сахт таъсир карда, муносибати маро бах;аётва атрофиён дигаргун месозад.

С. 3. Ман дар на тицаи хондани асари бадей гох;е гамгин ва гох;е хурсанд мешавам. Мисол: вацте хондани «Шох,нома»-и хаким Фирдавсй, дар он цое, ки Рустам писари худро бодастони худ мекушад, хело гамгин шуда, ашк аз чашмонам беихтиёр мерехт. Ва ман баъди хондани ин асари бузург цариб як х;афта дар гами Рустам мес^хтам. Хар боре, ки ни асари цовидони ба ёдаммераснд, р^Щфтода ва дар олати стресс будам.

Д.Р. Х1ангомп хондани асари бадей, махсусан шеър, гох;е гамгин мешавам, аз чашмонам ашк мерезад, гох;е хурсанд мешаваму дар лабонам табассум хувандо мегардад. Барон ман дар баини нснруш мутафакирон форсу-тоцик эцодиёти Саъдй хело иисанд аст. Асарх,ои Саъдй барон ман бисёр таъсири сахт расонидааст. Барон он кндар нснруш Саъдй бисёрвоцеах1ое, ки х;афтсад сол иеш гузаштааст, дар х,аёти имррзаи мо х;ам мушощда карданмумкин аст. Асарх,оимутаффакири бузург «Гулистон» ва «Бустон» тарбиятгар ва рахдамон ман мебошад.

Ба саволи сеюм: «Оё шумо дар нати^аи хондани асари бадей олами ботинии персонаж^оро фах,мида метавонед?» К, и с ми зиёди донишчуён ба ин савол чавоб надоданд. Танх,о 11.4%-и оих,о дар иатидаи хондани асари бадей олами ботинии персонажх,оро муайян мекунанд, 61.2% <шх,о бошанд, мафхуми асосии саволи додашударо дарк накарда, бештар ба корномах,ои цахрамони марказии асар диктат доштани худро бозгу мекунанд, 28.4%-и бок,имонда дар баъзе х,оля1х,о олами ботинии асари бадеиро дарк карда метавонанд. Ин гуфтах,о ба он шах,одат

— НО МАИ ДОНИШГОХ J

медих,анд, ки доншн^ён дар някдм хондани асари бадей на ба олами ботинии цах,рамонх,о, балки ба х,одисах,ое, ки дар асари бадей тасвир карда шудааст, таваччух,и бештар ¡ох,ир мекунанд.

Чадвали 3

КУРС 1 2 3 4 5 Х,амагИ Фоиз

Шумораи донишцу- 22 18 6 9 15 70 100%

равоншинос

Олами ботинии персонажхоро 2 1 2 1 2 8 11.4%

фахмида метавонанд

Бештар ба ходисахои асар 15 11 3 5 9 43 612%

тавачч?Х зохир мекунанд

Дар баъзе холатхо олами 5 7 1 3 4 20 28.4%

ботинии персонажхоро муайян

карда метавонанд

Ч,авоби донишдуён:

Ш.А. Хпспатп yap яки ощоро, уолатуон аз cap гузаронии оиуоро дарк мекунам. Рафтору кирдори yap як персонаж ва уолатуон ощоро ба монандиFahiyшодп, р^уафтодагй, тарсугазаб, изтироб, маъюсйва f. мушоупда карданмумкин аст. Аз уолатуоп манфие, ки ощо аз cap мегузаронад азоби pyxfl мекашам.

М.Ф. Хрнгош! хондани асари бадей могоуе олами иерсонажуоро бевосита аз худи муаллиф мефаумем ва гоуе барондаркндунё ботинии персонажно муддатуон дароз фикр мекунем. Man на \ама вацт ба пуррагп олами ботинии персонажхоро мефаумам.

Чи кор бояд кард, ки донишчуён тахдили психологии асарро ёд гиранд? Ба пи саволи гузошта шуда чунини посух додан мумкин аст:

1. Тасвири чихатхои психологи, рухия, хислат, мизоч, кобилият, савияи фикру хис, эхсосот, хиссиёт, он холатхое, ки дар дили персонаж мустакилона чараён дорад, табъ, таре, хохиш, рухафтодагй, максад, орзу, тасаввурот, заминахои кирдору рафтор, хотирот ва f. мафхуми тахдили психологй хисоб меёбанд. Аз ин чо, мо бояд дар вакти тахдили асари бадей дикка ги донишчуёиро на ба ходисахои асар, балки барои муайян кардани олами ботинии иерсонажхо, яъне барои тахдили психологй равоиа кунем.

2. Дар тахдили психологии асари бадей, мо барои донишчуён чунин саволхоеро пешкаш намоем, ки таваччухи онхоро барои муайян кардан ва шинохтани олами ботинии иерсонажхо бедор ва равоиа кунанд. Faiip аз он хохиши донишчуёиро ба хондани

С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ >" 143 ~

адабиёти бадей зинда намоем, чунки дар натичаи бештар хондан ва тахдили психо.^гй, дар асоси дарк кардани асар ва тачрибаи зиндагй, инчунин дониши илми психология дар фаъолитяти доиишчуёи махоратхо, малакахо ва к,обилиятхоро ташаккул медихад. Х,амчунин доиишчуёи он махорату малака ва кобилиягхоеро, ки дар натичаи хондан ва тахдили асари бадей ба даст оварданд, барон муайян ва шинохти олами ботинии инсони вокей метавон истифода кард.

Ба таври хулоса метавон афзуд, ки пакдпи адабиёти бадей дар ташаккули сифат, ирода ва тафаккури инсон ки он бидуни тардид як чуз ьи чудоноиазири илми равоншиносй махсуб меёбад, 40Й1 ох,и вижаеро дорад. Мутолиаи бештари адабиёти бадей дар шинохти олами ботинии шахсиятхр пак;ни бориз дорад, кидарку эх,соси рух,и шахе, бешак, ба илми равоншиносй пайванди кавй дорад.

ПАЙНАВИШТ

1. Абдухолщ Набиев. Тасвири олами ботинии инсон, нависанда ва замон.- Душанбе: Адиб, 1987

2. Алиев С.Н. Равоншиносии синну сол ва омузгорй.- Душанбе, 1994

3. Аниснмов С.Ф. Мораль и поведение. - М., 1979

4. Выготский J1.C. Психология искусства / J1.C. Выготский. - М.: Высшая школа, 1987

5. Горький А. М. О том, как я учился писать / А.М Горький. Собр. Соч. в 30 т. - Т.24. -М.: Высшая шкла, 1978

6. Карандашев В.Н. Психология: введение в профессию психолога / В.Н. Карандашев- 2-е изд.- М.: Смысл, 2003

7. Левидов A.M. От непосредственного восприятия литературного произведения к глубокому пониманию прочитанного / A.M. Левидов. // Библиотеки СССР. - 1972. - Выпуск 55

8. Турсунзода М. Адабиёти то^ик дар мубориза барон ндеал^ои коммунизм // Масъала^ои адабиёти муосири то^ик ( Ма^муаи мак;олах,о). - Душанбе: Ирфон, 1970

9. Теплов Б.М. Заметки психолога при чтении художественной литературы / Б.М. Теплов. Избранные труды: в 2 т. -М.: Учпедгиз, 1950

— 144П НО МАИ ДОНИШГОХ )

Роль художественной литературы в развитии профессионализма современных психологов

X. Зайтметов Ключевые слова: психология, художественная литература, профессиональное становление, профессиональные качества психолога

Статья посвящена одной из важнейших проблем психологии -проблеме профессиональной подготовки будущих психологов. В ней автор рассматривает огромную роль литературы, в частности, таджикско-персидской литературы, при развитии профессиональных качеств и способностей будущих специалистов в образовательном прогрессе. Автор справедливо отмечает, что развитие профессионально значимых качеств в основном принадлежит художественной литературе.

The Role of Belles Lettres in the Development of Professionalism of Modern Psychologists Kh. Zaytmetov

Key words: psychology, belles lettres, professional formation, professional qualities of psychologist

The article is devoted to one ofthe most importantproblems of psychology, that of profession a J training of future psychologists. The author considers an immense role of literature, in particular, Tajik-Persian literature, for a development of professional qualities and abilities of future experts in teaching-learning process. The author notes justly that this development belongs principally to belles letters.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.