The place and role of T. Zekhni's bookь"from the History of Tajik Language Vocabulary in modern Tajik linguistics Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ

10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA

УДК 80/81 ББК 81.2 Т-3

ЧОИГО^И КИТОБИ «АЗ ТАЪРИХИ ЛЕКСИКАИ ЗАБОНИ ТОЧИКИ»-И Т.ЗЕ^НИДАР ЗАБОНШИНОСИИ МУОСИРИ

ТОЧИКИ

МЕСТО И РОЛЬ КНИГИ «ИЗ ИСТОРИИ ЛЕКСИКИ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА» Т. ЗЕХНИ В СОВРЕМЕННОМ ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ

Гиёсов Нурулло Исматович, н.и.филол., дотсенти кафедраи грамматикаи забони арабии ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров; Цодирова Фируза Рустамовна, докторанти ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Таджикистан, Худжанд)

Гиясов Нурулло Исматович, к.филол. н., доцент кафедры арабской грамматики ХГУ им. акад. Б. Гафурова; Кадырова Фируза Рустамовна, докторант ХГУ им. акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

THE PLACE AND ROLE OF T. ZEKHNI'S BOOK "FROM THE HISTORY OF TAJIK LANGUAGE VOCABULARY IN MODERN TAJIK LINGUISTICS

Ghiyosov Nurullo Ismatovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the grammar of the Arabic language under KhSU named after acad. B. Gafurov E-MAIL: [email protected]; Kadirova Firuza Rustamovna, Doctoral student of KhSU named after acad. B.Gafurov (Tajikistan Khujand) Е-MAIL: [email protected].

Калидвожа^о: лексика, лексикологияи муосири тоцикй, лексикологияи таърихй, Турацул Зеунй, забони дарй-тоцикй, «Аз таърихи лексикаи забони тоцикй».

Дар мацола роцеъ ба мацом ва нацши китоби «Аз таърихи лексикаи забони тоцикй»-и Турацул Зеунй - шогирди устод Айнй, олими машуури царни ХХ, фаруангнигор, лексиколог, адабиётшиноси маъруф ва муаллифи «Санъати сухан», ки аз бози чоп ба китоби руимизии чанд насли суханшиносон табдил гаштааст, баус меравад. Муаллифон ин асари Зеуниро мавриди таулили уамацониба царор дода, онро бо ду асари марбут ба лексикология ва лекикография навиштаи гурууи забоншиносони ДДТ ба номи В. И. Ленин (Душанбе, 1981, зери таурири проф. Д.Т.Тоциев) ва КТоуирова (Душанбе, 1967) циёс мекунанд. Муаллифон ба хулоса меоянд, ки бо вуцуди фарцияти ин осор аз якдигар аз лихози мацсад ва вазифауояшон, онуо тавонистанд то андозае он холигоуе-ро, ки дар лексикологияи тасвирй ва лексикологияи таърихии забоншиносии тоцикии нимаи дуюми царни ХХ мавцуд буд, пур кунанд.

Ключевые слова: лексика, современная таджикская лексикология, историческая лексикология, Туракул Зехни, язык дари-таджикский, «Из истории лексики таджикского языка»

Целью статьи является показ места и роли книги «Из истории лексики таджикского языка» Т.Зехни - ученика С. Айни, известного ученого ХХв., лексикографа, лексиколога, признанного литературоведа и автора книги «Искусство слова», посвященной поэтике и ставшей настольной книгой нескольких поколений филологов. Объект исследования подвергнут всестороннему анализу, дано его сравнение с двумя известными работами по таджикской лексикографии, изданными несколькими учеными-лексикологами из ТГУ им В.И. Ленина (Душанбе, 1981, под ред. проф. Д.Т.Таджиева),и работой К.Тахировой (Душанбе, 1967). Изложен вывод, что, несмотря на отличие этих исследований по охвату проблем лексикологии и своим функциям, они смогли в какой-то степени восполнить пробел в описательной и исторической лексикологии таджикского языкознания второй половины ХХ в.

Key words: lexics, modern Tajik lexicology, historic lexicologym, Turakul Zekhni, Dari-Tajik language, "From the History of Tajik Language Vocabulary"

The aim of the article is a demonstration of the place and role of T. Zekhni's book "From the History of Tajik Language Vocabulary"; the author of the book in question is S. Aini's pupil, renowned scientist of the XX-th century, lexicographer, lexicologist, recognized literary critic; he wrote also the book "The Art of Word" devoted to poetics, this work turned into a table-book for several generations of philologists at once. The object of research is subjected to versatile analysis, it is compared with two well-known scientific productions in Tajik lexicography published by the scientists-lexicologists from the Tajik State University named after V. I. Lenin (Dushanbe, 1981, under the editorship of Professor D. T. Tazhiyev) and the work by K. Tahirova (Dushanbe, 1967). The conclusion is made that in spite of being different from one another in the plane of comprised problems of lexicology and their functions these researches to some extent could have filled in the gaps of descriptive and historic lexicology referring to Tajik linguistics of the second half of the XX-th century.

Туракул Зеднй аз зумраи донишманди бисёрсода, олими пуркору бобаракат, меднаткарин, эчодкори асил, донандаи бедамтои забон ва адабиёти гузаштаву навин, лугатдону фардангнигори бедамто, алломаи замон ва инсони начиб аст. Дарвокеъ, фаъолияти илмию эчодии ин марди закй гуногунчабда буда, мероси илмиву адабии пурмудтаво далели пуркориаш мебошад, зеро мувофики ишораи С.Саъдиев у муаллифи зиёда аз 240 асари хурду калони илмй ва оммавист (7, 40).

Зеднй аз аввалин мудаккик ва муаррифгарони адабиёти классикии точику форс мебошад, ки дар дамкориву пайравй бо устод Айнй дар рушди илму адаб садми муассире гузоштааст. Аз чумла, маколадои «Шоири нахустини точикон - устод Абуабдуллоди Рудакй», «Нобигаи даврони Сомониён» (Сино), «Хоконии Шарвонй», «Анис-ул-ушшок», «Адабиёти халк» ва амсоли индо натичаи задматдои ин олим мебошанд. Дар китоби «Суханварони сайкали руи замин», ки бо даммуаллифии С.Саъдиев тадия гардидааст, дар мавриди зиндагй ва намунаи эчодиёти зиёда аз 180 суханварони шадри бостонии Самарканд маълумот оварда шудааст (3).

«Санъати сухан» маъруфтарин ва асоситарин таълифоти устод Зеднй ба дисоб рафта, натичаи задмату фаъолияти чандинсола аст. Бояд кайд намоем, ки китоби

H0M6ypga naHguH Map0Tu6a Hamp rapgugaacT (1960, 1967-1979, 2007) Ba TaBaccyTH TaKMH^y moBaxo a3 3aM0HH pyu non OMagaH to 6a HMpy3 khto6h pyHMH3HH x,ap Ha^apu x,aBacMaHgu cox,au aga6ueT Me6omag (2).

X,aMHyHHH, 3ex,HH TapTu6u 10 x,ap$H «Oapx,aHru 3a6oHH to^hkh»-po (8) 6o ^aMKopHH B.KanpaHOB 6a 3HMMa rupu^Ta, «gap Tat.m$H nyHHH acapu 6y3ypr, kh Ha TaHx,o ^a^MaH Ka^OH acT, 6&ikh gap Tatpuxu T03au 3a6oHH mhjjh Ba pymgu MabHaBHara MumaT puco^aTH Tatpuxn gomTaacT, cax,MH 6oca3O ry3omTa 6yg. Hh acap Max,cy.m 3ax,MaTH aK rypyxu Ka.roHH 3a6oHmHHocoH Ba agu6oHH to^hk 6yg Ba gap 6aHHH ohx,o xugMaTH 3ex,Hupo ^ygoroHa TatKHg KapgaH ,to3hm Meoag», 3epo «K,apu6 hhmh khto6h 6y3ypr (786 cax,.) naKHgau Ka^aMH 3ex,HucT» (7, 5-6).

TypaKy^ 3ex,HH metp x,aM э^оg MeKapg Ba aBBa^HH Ma^Myaam 6o homh «Tap0Hax,0H KygaKOH» corn 1927 Hamp rapgugaacT.

flap pymgu hjmh 3a6oHmHHocK hh3 hh Mapgu 3aKH HaKmu 6y3ypr gopag, 3epo «gap pox,H x,h$3h 3a6oHH mhjjh Ba nonoumu oh» xugMaTx,0H moeHe HaMygaacT. flap aKe a3 MaK0^ax,oam TatKHg MeKyHag, kh «Boag aKHyH 3a6oHH mo a3 6aHgaruu 3a6oHH 6eroHa 030g 6omag. X,aMHyH0He kh xygaMOH 030geM, 3a6oHH mo x,aM 030g 6omag» (7, 18) Ba xyg hh3 naHBacTa gap TaT6uKy TagBHHH hh ry$Tax,0 aMa^ HaMyga, MaxcycaH, gap cox,au ^eKcuKO^oruau 3a6oHH to^hkh naHguH MaKO^OT Tat.m$ Ba gap py3H0MaBy Ma^a.raax,0H 3aM0H 6a Hamp pacoHugaacT. HaMyHau hh MaK0^ax,o: «Ka^HMa^ou Ha3guKTa^a$$y3», «Fa^aT^ou Mamx,yp», «CyxaH 6oag 6a goHHm gap^ KapgaH», «X,ap cyxaH ^oeBy x,ap HyKTa MaKOMe gopag» Ba r. gap Ma^Myau «HaHg cyxaHH cygMaHg» rupgoBapn rapgugaaHg, kh oug 6a Ba3tu 3a6oHH aga6uBy ry^Tyryuu 3aM0HH Myx,aKKHK $HKpx,0H 6aeH

rapgugaaHg (4). X,aMHH TaBp, xugMaTx,0H ycTog 3ex,HH gap cox,au 3a6oHmuHocuu to^hkh 6ucep 6y3ypr 6yga, npo^eccop Е.Э. BepTe^c Macta^aBy MaBogu nemHHx,ogHaMygau hh Myx,aKKHKpo «nyH capnamMau My^HMH hjmh 6ax,0 gogaacT» (4, 4). Ba hh MOHaHg, aKuga^OH 3ex,Hupo aKcapu 0^HM0Hy x,aMnemaroH Ka6y^ Ba gacTrupn HaMyga, oug 6a Tat^H^OTam TaKpu3H Myc6aT Ba 6ax,0H 6a^aHg gogaaHg, kh ga^e^u hh cyxaHx,opo a3 Ma^Myau «3ex,HH gap gray gugau gycTOH» (7) gape^TaH MyMKHH acT.

3ex,HH aKe a3 aBBa^HH Mya.mH$0HH khto6x,oh gapcn, a3 ^yM^a rpaMMaTHKau 3a6oHH to^hkh Me6omag. «Co^h 1930 60 homh «Cap^H 3a6oHH to^hkh» KHTo6epo 6a Ta6t pacoHug, kh cap^H Ha3ap a3 HaBHmTa mygaHam 60 Tatcupu «Cap^y Hax,B»-H C. A^H3oga a3 6o6aTH to^hkh mygaHH 6ucep TepMHH^o, MyKaMMa^Tap ramTaHH TaB3e^H 6at3e a3 KOuga^o a3 oh $apKH HaMoeHe gopag. BoKeaH, 6ucepe a3 TepMHH^o, kh gap hh khto6 ucTH^oga myga 6ygaHg, MHH6atg co6ht Ba nongop MOHgaHg^: hcmh om - hcmh ^hhc, hcmh 3upyx, - hcmh ^OHgop, hcmh 6epyx, - hcmh 6e^0H, hcmh My^pag - hcmh TaHx,0^» (7, 21).

X,aMHH TaBp, «TagKHKH 3a6oH aK ^y3tu My^HMH э^оgнeтн ycT - Kang MeHaMoag ffl.Pa^MOHOB. - Ban capapo a3 caKaT ^ygo Kapga, MapBopugpo 3e6ge^H TaHy ^ohh cyxaH MerapgoHHg» (7, 86).

TagKHKH oxupuHH 3e^HH gap co^au 3a6oHmHHocK, kh gap chhhh 90 co^arn Tat^H^ KapgaacT, «A3 Tatpuxu ^eKcuKau 3a6oHH to^hkh» hom gomTa, a^aMHaTH ^aBKy^ogau hjmh gopag: «flap oh a3 pyu MaBogu $ap0B0HH ocopu aga6uu gaBpa^ou KaguM (acp^ou X-XI) gap acocu 3a6oHH MapgyMH to^hk 6a By^yg OMagaHH 3a6oHH ^opcn-gapn co6ht rapguga, MyH0cu6aTH oh 60 3a6oHH ^03upau to^hk HumoH goga mygaacT» (7, 40). My^aKKHK 60 gapKH KocTaru^ou 3a6oH 6a Ta^uau hh acap gacT 3aga, 6apou 6apoBapgaHH Hue3^0 Ba nyppa rapgoHHgaHH xo^uru^o Kymum HaMygaacT. A3 Mymo^uga Ba MyKOucau khto6 60 ocopu Tax,KHKHH nemHH nyHHH xy^oca6apopn HaMygaH MyMKHH acT, kh 3e^HH

аз мавзуъдои фарогирифтаи ондо огодй дошта, бевосита ба масъалаву мавзуъдои камтадкикшуда назар кардааст.

Лозим ба ёдоварист, ки аввалин тадкикот дар мавзуи лексикологияи муосири точикй ва лексикографияи он дар шакли китоб ба калами К.Тодирова - устоди Донишкадаи омузгории ба номи С.М.Киров, доло Донишгоди давлатии Хучанд ба номи акад. Б.Гафуров (5) ва чанд устодони Донишгоди давлатии Точикистон ба номи В.И.Ленин, доло Донишгоди милли Точикистон тааллук дорад (6). Китоби дуюмй соли 1981 дар зери назари проф. Д.Т. Точиев тадти унвони «Забони дозираи точик. Лексика» ба дайси дастури таълимй аз дасти чоп баромад. Ин асар аз мукаддима ва чор боб иборат буда, боби якуми он дар бораи мавзуъдои бадси илми лексикология, аз кабили калима, маънодои лексикии калима, инкишофи маънои лексикй, полисемия, метафора, метонимия, синекдоха, омонимия, паронимия, синонимия ва хелдои он, антонимия бадс мекунад (6, 7-39). Боби дуюми асар ба таркиби лугавии забони точикй ва кабатдои лексикии он бахшида шудааст (6, 40-59). Дар боби сеюм масъаладои марбут ба доираи истеъмоли таркиби лугавии забони точикй, яъне калимадои умумиистеъмол, лексикаи нутки гуфтугуй, калимадои китобй, вожадои шевагй, касбй, табу, вулгаризмдо, жаргон, варваризмдо ва гайрадо мавриди тадкику ташред карор гирифтааст (6, 60-78). Дар зерфасли алодидаи ин боб калимадои фаъол ва гайрифаъоли таркиби лугавии забони точикй, ба мисли вожадои куднашуда, арха-измдо, неологизмдо баррасй мешавад (6, 79-89). Боби чоруми дастур дар мавзуъдои лексикография бадс намуда, дар он навъдои фардангдои точикй - тафсирй, тарчу-мавй, имлой, синонимй, шевагй ва амсоли индо шарду тавзед ёфтаанд (6, 90-101).

Китоби забоншинос К.Тодирова «Лексикаи забони адабии дозираи точик» асосан фарогири масъаладои лексикаи забони точикй, хусусиятдои семантикй, мансубияти забонии лексикаи таркиби лугавии забони точикй, лугатдои забони адабии дозираи точик аз чидати таркиби ичтимой, хусусиятдои истеъмол, услубй, фразеологй, фонди асосии таркиби лугавии забон ва илми лугатнигорй мебошад (5).

Дар тадкики Т.Зеднй бошад, диккати асосй ба «таърихи лексикаи забони точикй» равона гардидааст. Устод Т.Зеднй бо дарки ин нукта, ки лексикологияи забони точикй ниёз ба омузиш аз руи принсипи дигар, яъне аз нигоди таърихй дам дорад, ба масоили марбут ба давраи муайяни таърихи инкишофи таркиби лугавии забон таваччуди бештар зодир кардааст. Аз ин ру, агар рисоладои устодони ДДТ ва К.Тодирова ба лексикологияи тасвирй тааллук дошта бошад, пас асари Т.Зеднй ба лексикологияи таърихй мансуб аст, дарчанд манзури устод Т.Зеднй аз таълифи ин асар омода намудани китоби дарсй ё рисолаи илмии ба назарияву амалияи лексикология дамчун кисмати забоншиносй алокаи бевосита дошта набуд.

Муаллиф мундаричаи китобро ба панч кисм гурудбандй намуда, лексика ва грамматикаи забони точикии дарй ва форсиро мавриди тадлилу баррасй карор додааст. Кисмати аввал фарогири се мавзуъ «Забони точикй - зодаи дарй», «Ташаккули забони точикй» ва «Баъзе фаркдои забондои ба дам хеш - точикй ва форсй» буда, бевосита аз пайдоишу ташаккулёбии забони точикй маълумот медидад. Зеднй тавассути омузишу тадлили маълумоти сарчашмадо («Адсан-ут-такосим фй маърифат-ил-аколим»-и ал-Макдисй, «Лугати фурс»-и Асадии Тусй, «Х,удуд-ул-олам»-и мачдулулмуаллиф, «Гаршоспнома» ва «Ачоиб-ул-булдон»-и Абулмуайяди Балхй, «Сафарнома»-и Носири Хусрав, «Сабкшиносй»-и Мудаммадтакии Бадор, «Ладчаи бухорой»-и Адмад Алии Рачой ва г.) ба хулосае меояд, ки то огози асри XIII забони дарй ба авчи камол расида, аз замони истилои мугулдо ва минбаъд «он содагй

Ba n0KH3aruu xygpo ryM Kapga, gynopu TyMTapoKH 30xupH, u6opaopouro ^yMia-6aHguxou MypaKKa6u nypTam6exy nypucTuopa Ba KHHoeTH gymBop^axM rapgug, KaiHMa Ba u6opaxou a3 xag a$3yHH apa6H 6a 3a60HaM0H hcthio Kapg...» (1, 13). Myx,aK,KHK, 6o 3HKpu 15 gaiei «MyB0$HK,aTH Mogap3a6oHH gapH Ba to^hkh, umyHHH, Ta^OByTH 6aHHH 3a6oHH 6a xaM xemu to^hkh Ba ^opcupo» Ta^accyM coxTaacT (1, 10-13).

flap KHCMaTH gyroM oug 6a «Eat3e xycycuaTxou 3a6oHH gapH» xap$ 3aga, maKixou ycTyBopy HoycTyBop (myTyp-ymTyp, KaHaHg-KaiaHg, 3y60H-3y$0H-3a60H, omKopa-omKopo, 6apMocHgaH-napMocHgaH-na^MocHgaH-napBocHgaH, TamHarH-^amHarH...), TarHupoTH ^oHeTHKH, Ta6gui, a$30um Ba KaMmaBHH xap^xo gap 6at3e KaiHMaxo (cyxyH-cyxaH, aHgap-aHgapo, KoM-KoMa, lOKHH-ieKHH, 3e6o-3e6H...), TaKpopu TatKugH (6ap-6ap: rupu^TaHgy 6ypgaHg 6acTa ny ro3, Eap y 6ap cap oBapg 3axx0KH py3...), Ba3H^a Ba MaxcycuaTxou 6at3e nemoaHg, naHBaHgaK Ba KaiHMaxo («xaMe-», «Me-», «-e»; naHBaHgaKH «Ba»; xuccanau hhkophh «Ma» 6a ^oh «Ha»; 6ap3ueg OMagaHH nemoaHgu «6a»; ucTetMOiu «60», «6a», «6e» 60 maKjH «a6o», «a6ap», «a6e»; KaiHMaxou «ugap», «ugyH»; «603»; «30cTap»; uxracopu MypaKKa6 gap Hacp: Ba a3 y - Ba-3-y, kh эmон - k-эmон Ba r.)-po 60 3HKpu gaieixo a3 ocopu HueroH Taxiui HaMygaacT. MacaiaH, KaiHMau «3ocTap»-po nyHHH mapx gogaacT: «.gap aBBaixou HHKumo^u gapH KaiHMau «3ocTap» gynop Meoag, kh 6oag aciaH a3 ^y3txou 3U oh cy map (a3 oh cyTap) TapKu6 e$Ta, atHe KyTOxu a3 oh cyTap 6omag: MOHaHgu эcmap, ycmap, kh a3 uh cymap, oh cymap KyTox mygaacT:

Ea Mape OHMy 30cmap нaгзapaм, HaxoyaM, ku pan^ OHd a3 nawKapaM» (1, 29). MatiyM acT, kh 3a6oHH 3HHga xaMema gap puBO^y TamaKKyi Kapop gomTa, gap xap Mapxaia aK MaxcycuaTy Ta^OByTepo Kac6 MeHaMoag. 3exHH hh3 «Eat3e TarHupoTH ieKcHKH Ba ceMaHTHKuu KaiHMaxo»-po HumoH goga, gap rypyxu aBBai KaiHMaxoepo ^oh gogaacT, kh «maKiaH TarHup e$Ta 6omaHg xaM, MatHaH co6ht MOHgaaHg» (nucTOKH/nucTarH - 6a paHru Mar3H nucra, 0TaHr/0BaHr/0BaHg - OBexTaH.), gap rypyxu gyroM «KaiHMaxoe, kh maKiaH co6ht MOHga, MatHaH TarHup e^TaaHg» (Manga -xypg/HOHH opgu MaxuHH 6axopH, narox - py3H oaHga/cy6xu 6apBaKT Koxum -cap3aHum/KaM mygaH...) Ba gap rypyxu ceByM KaiHMaxou «maKiaH Ba MatHaH TarHup e^Ta» («gacTapxoH - x03up 6a MatHOH cy^pau $opcH, MOugau apa6H Meoag, kh 6a pyam HOHy TaoM Ba gurap MeBa, mupaBy map6aT Mery30paHg. Ammo gap 3a6oHH gapH gacTapxoH 6a maKjiu TapKu6u H30$a - gacTopu xoh a3 gy ^y3t u6opaT 6ygaacT»)-po mapxy TacHH^ HaMygaacT (1, 29-31).

X,aMHyHHH, MyxaKKHK yMyMuaTH 3a6oHH gapH Ba to^hkhpo 60 iax3axou MymTapaKH BOxugxou jeKcuKH Ba rpaMMaTHKH, 6aHgaK^0HumuHxou Ma^tyiH Ba ^aKKH H30$aT HumoH goga, Tatcupu 3a6oHH apa6upo 6a 3a6oHH gapH, kh «gap aBBaixo gap э^оgн acap e Tap^yMaxo Ba e xaTTO gap metp» 6a Ha3ap MepacaHg, 60 OBapgaHH gaieixo mapx gogaacT. A3 ^yMia:

«Eatg a3 xa6apu $etiH OBapgaHH cu^aTxo: To a3 Muenu on K^aeM ce nup 6epyn oMadand, XupadMandmap ea $O3unmap eapyзгоpдидamap...» (1, 35); «flap 3a6oHH gapH Ba to^hkH acocaH $etiu xoi nem a3 xa6apu ^etiH Meoag, Baie gap «Tatpuxu EaHxaKH» 6a Tatcupu apa6H $etiu xoi 6atg a3 xa6apu $etiH OMagaacT: «HyH 6a floMroH pacug, Xo^a Eycaxiu 3aB3aHH oh ^o nem OMag rypexTa a3 Fa3HHH»(1, 36).

Дар кисмати сеюм «Лексикаи забондои дарй, точикй ва форсй» - исм, сифат ва феъл аз чидати сохт ва маънодои гуногуни дар осори ниёгон ба кор рафта мавриди тадлил карор гирифтаанд. Аз чумла: «Забон - аслан муарраби зубон ва зуфон аст. Дар ладчадои шимолй, гарбй ва чанубй аксаран ба сурати зувон вале дар Бухоро ба сурати зубон, дар ладчаи шаркй, монанди Дарвоз ва музофоти он шакли зууун низ талаффуз мегардад:

Он чист раванда, цун надорад, Дора (д) давану зууун надора (д) Дар дашт равад мисоли ваушй, Сад чуб занй, фигун надора (д).

Дар баъзе осори дарй зуфон кайд мешавад:

«Дар ки зуфони у хуштар, давоходон бештар» («Кобуснома»).

Аз руи кайди «Дидоят-ул-мутааллимин», «Кобуснома» ва ладчадои точикй садоноки нахустини калимаи забон ва зуфон аз «у» иборат аст» (1, 51).

Дар забоншиносй феъл боби калонтарину мураккабтарин ба шумор меравад ва Зеднй низ аз ин нуктаи назар дар мавриди феъл ва пайдоиши он низ чанд нуктаи чолиб баён намуда, мисолдоро нисбатан муфассалтар шард додааст. Аз чумла, дар мавриди сохти феълдо кайд менамояд, ки «дар забони дарй ва точикй микдори феълдои сода кам аст. Сарвати забони дарй ва точикй аз дисоби феълдои сохта, тар-кибй ва иборадо ба вучуд омадааст» (1, 155). Мудаккик дар идомаи суханаш таъкид кардааст, ки феълдои аз дигар диссадои нутк ва аз забондои гайр иктибосгардида сохташуда (чарх-чархидан, ланг - лангидан, дузд - дуздидан, ракс - раксидан, фадм-фадмидан...)-ро бо вучуди оне, ки дар ганчинаи сарвати забонамон дисса зам мекунанд, набояд аслй дисобид (1, 156). Ба ин васила, намунаи феълдои забони дарй ва точикиро бо кайди мисолдо овардааст. Масалан, феъли «задан» чунин шарду бар-расй ёфтааст: «Задан - ба чуз маънии аслй, дам дар забони дарй, дам дар забони точи-кй мачозан ба маънодои зерин меояд: задан - дамла, дучум, тохту тоз, зеру забар кардан.:

Зи Коран чу Афросиёб он бидид, Бизад аспу лашкар суи у кашид» (1, 166).

Дамчунин, боз маънодои дигари феъли задан, амсоли:

1. Гуфтан:

Пажууандаи номаи бостон,

Ки аз паулавонон занад достон (Шоднома ва дастур);

2. Хурдан: Шаб дар зиёфат палава хуб задед-а?;

3. Дуздидан, горат кардан:

«Пулдои аз андоз чамъшудаи амирро дуздида ва хонаи бойдоро зада, ба факирон таксим карда додани у.» («Ёддоштдо»);

4. Боридани башиддат: «Борон шаби дароз зад»;

5. Касеро дар мачлис ё газета танкид намудан:

6. Дамла кардан:

Битарсам, ки бояд бар у барзадан, Надонам, ки з-ин пас чй шояд шудан? ва тобишдои маъноии шаклдои таркибии он (хунук задан, чег задан, наъра задан, кадам задан, лоф задан, сар задан, гап задан, над задан, дуг задан, давр задан.) низ кайд шудааст:

Буте чун моу зону зад, мае чун лаъл пеш овард,

Магу, эй тоибам, %офиз, зи соцй шарм дар охир.

Дар идома мавкеи феъли мазкурро дар калимасозй: исм ва сифатуои мураккаб -задухурд, задугир, забонзад, обзада, майзада, аламзада...; аз асоси забони гузашта сифати феълй - зада; феъли «задан» дар ибора: буи кокул ба димог задан, муштро дар торикй задан, дил гум задан, кандата зан ва г.-ро бо зикри мисолдо нишон додааст: Хонда даруни ризвон райуону сунбулатро, Буе, ки кокули у зад бар димоги мардум (1, 165-168)

Дамин тавр, боби феъл бо тамоми вежагидои кулливу чузъй мавриди тадлил карор гирифтааст. Ба ин монанд, исмдои сода, сохта, мураккаб (зиёда аз 200 адад), сифатдои сода, сохта, мураккаб (зиёда аз 60 адад) ва феълдои сода, сохта, таркибй (зиёда аз 90 адад), амсоли: абра, атлас, райуон, тор, хат, модарандар, сафча, соуибй, уусайнй, боркаш, даумарда, корнома; борик, карахт, хунук, шух, сафолин, цангара, бадгумон, дастёр, кисабур, нимкора, яклухт; бехтан, гирфтан, дамидан, баркашидан, дармондан, восухтан, уай кардан, дода истодан, ранг паридан ва даддои дигар ба таври муфассал тадлили лексикиву семантикй ёфтаанд.

Дар кисмати чадорум «Долатдои истисной» зикр шудаанд: «Дар забони дарй ва годо дар забони гуфтугуй додисадои грамматикии мустасное мушодида мешавад, ки ба коидаи маъмули забони дарию точикй мухолиф аст» (1, 213). Дар долати аввала тарзи фоилй, мафъулй ва чонишини шахсй, дар долати дуюм зикри якчояи тарзи ма-фъули бевосита ва пасоянди «-ро», дар долати сеюм истеъмоли феъли монда ба чои феъли гузаранда ва нидоят дар долати чорум тарзи мафъулй аз феъли монда нишон дода шудаанд.

Кисмати панчум «Мавкеи чонишиндои шахсй дар одоби сухан» ном дошта, ин чо мудаккик ба таври мухтасар аз тарзи суханрониву истифодаи чонишиндо барои ифо-даи эдтирому хоксорй маълумот додааст (1, 219-221).

Зеднй аз тадлилу мукоисаи лексикй ба хулосае меояд, ки «забони точикй нисбат ба форсии дозираи Эрон ба забони дарй, дамчун зодаи он аз бисёр чидатдо наздик мебошад» (1, 221). Дамин тавр, муаллиф дар хотима аз сарчашмадои дарачаи аввал, дувум ва севуми назмиву насрии мавриди истифода карордодаи хеш маълумот дода таъкид менамояд, ки чадор асар: «Чадор макола»-и Низомии Арузии Самаркандй, «Таърихи Байдакй»-и Абулфазли Байдакй, «Тазкира»-и Маледо ва «Куллиёт»-и Сайидои Насафй «бисёр калима, таркиб, ифода ва таъбироти точикиро дар худ акс кунонидаанд» ва «дар бисёр ладзадои мудими лексикй ганчинаи гаронбадоеро таш-кил медиданд» (1, 221-223). Дамчунин, Зеднй аз рафикону олимоне, ки зимни таълиф ва баъд аз ба анчом расидани ин асар дасти ёрй расонида, маслидатдои судманд до-даанд («...Мудаммадчон Шукуров пешгуфтор ва анчом, «Долатдои истисной»-ро, В.А.Капранов аз чидати лексикология, ...А.Мирзоев аз тарафи истилодоти грамма-тикй ва ладчадои чанубй», дамчунин, К.Дисомов, Ф.Зеднй, А.Юнусов, Н.Кароматуллоева ва диг.), аз самими дил ташаккур баён карда, бо байти зерини Саъдй кори хешро анчом мебахшад: Як гули мацсуд дар ин бустон Чида нашуд бе мадади дустон (1, 224).

Бояд кайд намоем, ки дар китоби мавриди назар маълумот ва фикрдо бо да-лелдои мушаххас собит ёфта, хонандаро бо махсусиятдои лексикиву грамматикии за-бони точикиву дарй ошно месозад. Мудаккик Рузй Адмад дар хусуси мавкеи Зеднй дар илми забоншиносй ва адамияти ин асар кайд намудааст, ки: «Дар содаи вожагу-зинй ва вожашиносй устод беназир буданд. Натичаи пажудиши чандинсолаи эшон

дар бобати лексикаи забони точикй дар асари хеле чиддй ва муфиди устод Зеднй «Аз таърихи лексикаи забони точикй» чамъбаст гардида, баъди фавташон ба табъ раси-дааст, ки дар содаи калимасозй яке аз пажудишдои бедтарин мадсуб меёбад» (3, 95). Дарвокеъ, Зеднй аз таърих ва хусусиятдои чудогонаи лексикаи забони точикй маълу-моти муфассал ва асосноке дода, барои мудаккикони минбаъда заминаи хубе фа-родам овардааст. Хонандаи имруза тавассути мутолиаи ин асар аз вазъу мавкеи забо-ни дарй/точикй дар мардиладои гуногуни таърихи маълумоти муайяну дак,ик,еро пай-до намуда метавонад. Дар кисматдои баъдй мудаккик назарияро дар амалия татбик намуда, тавассути шарду баррасии калимадои чудогона гуфтадои хешро собит сохта-аст, ки ин амал мавкеи асарро боз дам кавитар мегардонад.

Пайнавишт:

1. Зеунй Турацул. Аз таърихи лексикаи забони тоцикй. -Душанбе: Дониш, 1987. -236 с.

2. Зеунй Турацул. Санъати сухан. -Душанбе: Адиб, 2007. -400 с.

3. Зеунй Турацул. Суханварони сайцалируи замин. -Душанбе: Ирфон, 1973. -248 с.

4. Зеунй Турацул. Чанд сухани судманд. Мацмуаи мацолауо. -Душанбе: Ирфон, 1984. -160 с.

5. Тоуирова К. Лексикаи забони адабии уозираи тоцик.- Душанбе, Маориф, 1967.

6. Забони уозираи тоцик. Лексика. Мууаррири масъул проф. Д. Т. Тоциев. - Душанбе: УДТ, 1981. - 103 с.

7. Фарруха Зеунй, Парвин Олимова. Зеунй дар дилу дидаи дустон. -Душанбе: Ирфон, 2007. -216 с.

8. Фаруанги забони тоцикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). Иборат аз ду цилд. - М.: Советская энциклопедия, 1969.

Reference:

1. Zehni Turaqul. From the History of Tajik Lexics. - Dushanbe: Knowledge, 1987. - 236pp.

2. Zehni Turaqul. Art of Speech. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400pp.

3. Zehni Turaqul. Talented Poet of all over the World. - Dushanbe: Cognition, 1973. - 248 pp.

4. Zehni Turaqul. Some Wise Words. Collection of Articles. - Dushanbe: Cognition, 1984. - 160 pp.

5. Tohirova K. Lexicology of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Enlightenment, 1967.

6. Modern Tajik Literary Language. Lexics. Editor-in-charge: Prof. D.T. Tojieyv. - Dushanbe, 1981. -103 pp.

7. Farrukha Zehni, Parvin Olimova. Zehni Is at the Bottom of Friends' Heart. - Dushanbe: Cognition, 2007. - 216pp.

8. Tajik Language Dictionary (from the X-th to the Beginning of the XX-th Centuries). In two volumes. - M. : Soviet Encyclopedia, 1969.