CC BY
11W: 82.512.19 (091): 070
"Azat Qirim" yayini I Qurultaynin devamcisi sifatinda
Tair Kirimov
(Qirim mühendislik ve pedagoji üniversiteti)
Tarifleme. Qirimtatar edebiyati ve gazetaciligi tarihinde "Qurultay devri" özgünligi ve haqiqiyliginen zemaneviy oquyicilar kütlesinin meragini daima qozgalagan bir zamandir. Mevzumiz üzerinde yazilgan ilmiy, tenqidiy falijmalarnin sirasini izleyerek, farqli kontseptsiyalarni, arajtirma metodlarini rastketiremiz. Ki, bular evvelki muhitni afiqlamaqnen beraber fazla suallernin peydalanmasina yol afa. Qurultay ve qurultay yazicilarinin moral, estetik printsiplerini, meyillerini anlamaq niyetinen falijmamizda zaman ferfivelerini qisqartip biribirile tenejtiremiz. Böyleliknen, edebiyat klassiklerimiznin dünyabaqijlari nasil denijmelerge ograganini ögrenmek ifün 1917'den itibaren 1944 senesine qadar Qirimda fiqqan qirimtatar gazetalarini, mecmualarini, kitaplarini incelemege, bularda devir ve oquyicilar talabinen yazilgan eserler sayesinde qirimtatar halqinda milliy, edebiy juurnin uyanma protsesslerini seyretmege muvaffaq olamiz. ij sirasinda qalem ustalarinin faaliyetleri üzerinde yapilgan neticeler gayet meraqli körüne. Vesilesiyle, Qirimda matbu sözünin jekillenme tendentsiyasini ifadelegen eki gazetasindan bahs etmeli. Bu eki kutup yildizi kibi zaman mesafelerine baqmadan milliy mefkürelerini aks ettirgen "Millet" (1917-1944) ve "Azat Qirim" (1942-1944) gazetalaridir. Az ögrenilgenlerinden ötrü, üzerinde peydalangan yanlij tüjüncelerinin ardini kesmek niyetile büyük arajtirma ijini kefirdik ve ciddiy neticelerni elde ettik. Böyleliknen, mezkür yayinlarinin malümatlarini ayrica bir tertip ve tasnifke fekip, bular milletnin birlejip öz vatanini qorumaga; I. Qurultayinin demokratik gayelerini devamlamaga; eski konservativ baqijlarini Avrupa yajayij tarzina avujtirmaga fagirganlarini afiqtan köremiz. Noman Qelebicihan, Cafer Seydahmet, Bekir Qobanzade, Habibullah Odabaj, Hasan Qergey, Ebadullah Grabov, Noman Baybörü kibi edebiyat erbaplarinin misalge ketirdigimiz bediy ve publitsistik eserleri yuqaridaki fikirlerimizni tasdiqlayabileler.
Anahtar kelimeler: milli yayin, edebiyat, tarih, Azat Kirim, vatan.
Birinci Qirimtatar Qurultayi devrinin gayelerini canlandirmaq ve öz abunecilerinin milliy ruhuni beslemek arzusi ile "Vaazlarimiz", "Mekteplilerge yardim", "Hocalarga yardim", "Teatr", "Edebiyat" kibi rubrikalarni devamli surette sütunlarinda basqan "Azat Qirim" gazetasi bugün milletimiz ifün altin hazine misalinde sayilabile.
Nejirimiz, muharebe jaraitlerinin mürekkepligine baqmadan, mündericesini
zenginle§tirmek ifün kefmi§ke ait malümatlarm, qiymetli manzum ve nesir parfalarni ara§tirip meydanga fiqara. Tabiy ki, bu ara§tirma i§ini öz ba§ina degil, samimiy oquyicilar ile birlikte yapa. Böyleliknen, etrafinda gönülli bir komanda toplap gazeta sahifelerini canli entsiklopediyaga fevire.
Misal ifün, bu yerde milliy teatrimiznin agir talihini incelegen Ebadullah Grabov; edebiyat ve ana-tilimiznin özelliklerinden bahs etken Abdullah Zihni, harbiy Qirimnm iftimaiy, siyasiy durumini aydinlatqan Necati Seydahmetlernen beraberlikte qurultaycilardan £elebicihan, Aqfoqraqli, Özenba§li, Hilmiy, Latifzade ve digerlernin qalemi astindan fiqqan bediy eserler basilir.
Meraqli yeri §u ki, gazetada 1942-1944 seneleri zarfinda tab olungan fe§itli fotoresimlernin miqdari az olmasa bile, nedendir bularnin arasinda medeniyet erbaplarimiznin simalari yoqtur. Aksi taqdirde, bu qalemnen yazilgan ismail Gaspirali, Noman £elebicihan, ibrahim Velinin bir-eki portretidir. Sebebi, cenknin tehlükeli siyasiy §araiterinde ve hem materiyallarnin qitligindadir belki. Bunu gazeta hadimlerinin oquyicilarga yapqan fe§itli muracaatlardan ögrenmek mümkün.
i§te, 1942 senesi iyun 23'te basilgan bir "Muracaat"ni oquyiq:
"Elinde saglam qalemi olgan efendilernin "Azat Qirim" gazetasinin idaresinde fali§malari, yahut da öz maqalelerinen gazetaga i§tirak etmeleri, milletke büyük fayda ketirecegini nazarga alaraq Kemal Cemaleddinov, Hamit Latifzade1 efendilerinin "Azat Qirim" idaresinde daimiy surette fali§maq ifün kelmeleri istenile. Öz qalemine i§angan diger efendilerge de ayni ricada bulunamiz, fünki gazetada keni§ kütlelernin i§tiragi olmadan halqnin istegini qanaatlendirmeknin faresini bulmaq küftir"2.
Bugün, prof. R. Hayalinin qayd etkenine köre, ayni yilnin ba§larinda Qirim Müsülman Komitetinin yayin organi "Azat Qirim"da 14 (on dört) adam fali§a edi. Malümatnin tasdiqini "Azat Qirim"nm yil dönümi"degen maqalede tapamiz3. Her halda, bu soy muraacatlar ve tarihfinin bergen haberlerlerini qar§ila§tirip, gazetada fali§maq istegenlernin sayisi daima dem§kenini anlamaq mümkün [9; 18]. Bu yerde, "idareden" degen daha bir qisqa "Bildirüv" diqqatqa §ayandir. Muharririyet, oquyicilar ifün hazirlagan tesirli hitapnamede halq azatliq mücadelesinin mühimligini anlatirken, her kesni milliy gaye etrafinda toplanmaga; bol§evizm devrinde adlari anilmaga yasaq etilgen ediplerimiznin ömür ve faaliyetine dair bilgilerni genf nesilge tanitmaga fagira. Vesilesiyle, N. £elebicihannm dogum-ölüm tarihi; onun ile §ahsiy tani§ligi sayesindeki teessüratlar, hatirelerni yazmaq ifün anketlerni nümayi§ ete4.
1 i. Kerimnin bergen haberine köre, Hamit - Abdullah Latifzadenin dogmuj qarda^idir. 1930'nci seneleri Qirimda belli tercimeci ve matbaa hadimidir. Dogum-ölüm tarihleri: 1899 - 1955 ss. (Kerim i. Hafuz Osman Murasov ve ailesi // Krimskoye istoricheskoye obozreniye. - 2014. - № 1. - S. 223). - T.K.
2 idare. Muracaat // Azat Qirim. - 1942. - iyün 23.
3 Ayni malümatni "Azat Qirim"nin 1943 senesi, yanvar 12'de tapabilemiz. - T.K.
4 idareden // Azat Qirim. - 1942. - Sent. 4.
Gazetada edebiyat erbabi üzerinde yazilgan malümatlarm birge ketirip, bularni nesir, §iir, ithaf, nazire, hatire, haber, maqale olaraq tasnif etebilemiz. Qirimtatar halqinin hayatinda mühim yerini algan £elebicihannen aläqali hatireler de meraqli. Söz kelimi, H. Ta§finm "Esnaflar haqqinda" maqalesini hatirlamaq kafidir.
Müellif, Qirimnin Bagfasaray, Qarasubazar §eherlerinde 19'nci asirnin sonunda foqluqni te§kil etken sanaatkärlarnin hiyerarhiya sistemini afiqlayaraq, edipnin ömründen böyle levhani anip kefe:
"Bir foq sanaatkärlarimiz, pek foq münevverlerimiz genf ekende ifkicilik yüzünden gayip oldular. Söz sirasi, aqlimda qalgan §öyle bir hadiseni qayd etmeden kefemeycegim. Merhum £elebicihan efendinin yaqin dostu Türkiyeden mastika (?) yollamasini istey. Merhum, dostunin ricasini red etmeyip yollay ve §i§enin üzerine §u §iirini yaza:
"Ey, ecdadimin sever suyi, Kit dostumnin dimagini süsle. Qoq fenaliq ketirdin sen bu nesle, Qiq, kökte melekleri depisle" [15].
Noman £elebicihannm efsanelernen yogurla§ip, qari§ip ketken biografiyasini ögrengende, bu dörtlüknin özelligini tasdiqlamaq ifün ayrica ara§tirmalar kerek. Velhasil, qirimtatar edebiyatinin tarihinde buna benzer olayni Hasan £ergeynin icadinda da bulamiz. §air 1930'nci seneleri Sovyet mahbüsler kamplarinda bulundigi zaman, "Aqay" §iirini bir qazanfiq üstünde inenen oyup fiqa [10]. Dedesinden qalgan e§yani aile variyeti olaraq saqlagan torunlari arap yazilarini bilmegeninden ötrü, bularnin qiymetini anlamay edi. Yaliniz 2006 senesi "qazanfiq" prof. ismail Kerimnin eline tü§üp, mezkür esernin mündericesi oquyicilarnin keni§ dairesine tanitildi.
Qirimtatar cemiyetini sarsitqan §uur buhraninin ögüni kesmek maqsadini tü§üngen gazetamiz, £elebicihan §ahsiyetinde halqnin büyük ümüt ve emellerini tapa. Ve, mezkürnin teren manali eserleri vastasi ile oquyicilarda gayip ettirilgen milliy-ruhiy degerliklerini tiklemege intila. Örnek ifün, bu kirilce degil, mahsus latin elifbesi esasinda basilgan "Ant etkenmen", "Yolcu garip", "Sari tülpan", "Qarilgaglar duasi" kibi original §iirleri ve hikäyesidir [3; 4].
Millet lideri - Noman £elebicihannm §ehitlik obrazini qoyu renklerinen mükemmelle§tirgen Cafer Seydahmet, Noman Baybörü ve olarnin "Azat Qirimda" arap yazisile basilgan "Antli qurban" ve "Aguv (Qelebicihanga)" eserlerini közden qafirmaq haqsiz sayilir [2; 14]. Anca, bular N. £elebicihan ile istanbul tahsili devrinden yaqin tani§liginda bulunip, fikirde§lerinen beraberlikte "Qirim talebe cemiyeti", "Vatan" kibi te§kilätlarni meydanga ketireler. Qirimtatar devletfiliginin eskizlerini de minda sizmaga ba§laylar. ilk matbu mahsullarindan ise - 1912 senesi fiqqan "Ya§ tatar yazilari" adinda bediy eserler toplamidir. Yuqarida adi kefken Dobrucali Noman Baybörünin icadini -
içte bu kitapqa kirgen "Dogru söz yerge tü§mez" eserinden tanimaga baçlaymiz [17]. Baybörünin edebiy faaliyetni izleyerek, ekinci çiirini, yani "Açuv"ni baçta 1918'nci senesi "Millet" ve sonra ufaq tüzetmeleri ile 1944'te "Azat Qirim" gazetasinda rastketiremiz. Bu münasebetinen, arap elifbesinden latin yazisina aqtarilgan çiirini nûmayiç etemiz.
"Quvvetlü ruhun evlâ, pek bilirmen, Çatirtavnin sihirli bulutlarinda, Tavvaf qilup melekday aylanadir, Han sarayinin ümütlü curtlarinda.
Mina! Senin tolquna al kölmegin Ca§ tatarnin qurulgan mihrabinda. Nur oyükte üyürgen bar batirlar Cürecekler ölüminin tik capinda.
Tüzmiy gönül, tüzalmay!.. Can konalmay!..
Endi bizge yoq qaytuv açuv almay" [2].
Duygular kerginligini ifadelemek ve kerekli sözlerinin manalarini vurgulamaq niyetile toqtav içaretlerini qullangan müellifnin yerine belki bu çiirni ayri-ayri satirlarga bile bölmezdik. Yani, aslinda eser semantik cihetten bir monolitke benzey. Bunu tek baçma oturip, sessiz veya halq ögüne çiqip köterinki davuçinen oquganda, anlamaga baçlaysm. Bu olaynin açiq misalini Bekir Çobanzadenin "Çubar baraq" degen çiirinde de körebilemiz.
Bekir Çobanzadenin bediy mirasini ya§ nesilge tanitmaq niyetinen mezkür manzumeni internette audio formatinda seslendirmege tutundiq. Böyleliknen, alçaq gönyülli, avam halqinin merd harakterini (belki öz talihini evvelden körüp) tasvir etken "Çubar baraq" çiirinde qullanilgan koloritli çivesine uymaq, satirlarda müzik notalari kibi yerleçtirilgen fikir aktsentlerini dogru oqumaq zorunda qaldiq [5; 6]. Anca, §air körgen "Çubar..."nin mühim gayesini dinleyicilerge ulaçtirmamaq havfindan pek saqina edik.
Nihayet, Çobanzadenin etrafli faaliyetini köz ögüne alip, onun edebiy, ilmiy ve tenqidiy çaliçmalarinda "Qurultay" meselesi mühim yerini alganini bilemiz [7; 13]. Faqat, halqnin yüreginde milliy kimlik duygularini uyandirmaq intiliçlarindan ötrü NKVD tarafindan nasil bir azap ve cezalarga ogratilgan Bekir Çobanzadeni yaqindan bilgenleri barmi, degende, "Azat Qirim" gazetasinda A. ismail ve E. Grabov basqan reportajlari közümizge çarpa [1; 8]. Bu tarihiy hronikalarda mevzumizga yaqin olgan daha bir çahsni, B. Çobanzade "Qirimtatar edebiyatinda Qurultaycilik ve milletçilik" kitabinda söylegeni kibi, Qurultay çairlerinin en büyügi - Cemil Kermençiklini rastketiremiz. i§te, cenk vaqitlari Qirimtatar Teatrinin direktori vazifesini eda etken Ebadullah Grabov
"Biñde biri" eserinde 1937'nci seneleri hapshanelerde kefirgen künlerni hatirlap C. Kermenfiklinen bulujmalarni boyle yaza:
"Kamerada5 yatmaq usuli joyle tayin etilgen: kündüz bir qismi yata, bir qismi ise ayaqta tura. Geceleri bunuñ aksi yapila. Suvuq havada kameraniñ ifersinde sicaqtan insan nefes alamay, her kes yaliñiz trusiknen6 otura. Bu vaziyette bulungan insanlar artiq insan sifatini da gayip etkenler. Kündelik payok7 olaraq berilgen birer qajiq perlovka kajasi8 ifün olar biribirini sogmek, dogmeknen vaqit kefireler. ilki kelgen künüm bir saat qadar qapu yaninda oturgan soñ, menim agir vaziyetimni korgen Cemil Kermenfikli oz yerini maña teklif etti. Laqirdi aqjam saat 8'den soñ fisildinen etile. Ses-soluq fiqarmaq qatiyen yasaq olganina baqmadan, Cemilnen o gece saat 4'ke qadar dertlejtik. Her kes yuqlay, bir taqimlari ayaq üstünde qalgiy..." [8; 12].
Boyle etip, 1937 senesi "milletfilikte" qabahatlanip, Aqmescit hapishanesinde oz ceza qararini beklegen Cemil Kermenfikli ahiri soñu 1942'de Rusiyedeki kamplariniñ birisinde helak ola [11]. Biñ bir türlü teftijler, müsadereler ve ijkencelerni bajindan kefirgen bu qalemi qiriq, faqat iradesi qatti mahbüslerniñ uzun dertlejmeleri ne haqta olganini añlamaq küf degildir. Haqiqatta, cezalandirilgan ve qurjunlangan edebiyatini taqdim etken Cemil Kermenfikli ve onuñ qalemdejleri "Azat Qirim" gazetasi ifün gayip etilgen qirimtatar halq cumhuriyetiniñ temsili kibi korüne. Ve bunu hif kimseden gizlemeyip hem yazilarinda, hem de logotipinde afiqtan bildire edi. Gazetaniñ stratejik yonelijini aydinlatqan logotiplerini izlersek, bularniñ 1942-1944 ss. zarfinda defalarca deñijkenini qayd etmek mümkün. Mesela:
1942 senesi (yanvar 11'den itibaren). Sade, kozge farpmagan bir gazeta "§apka"siniñ birinci yarisinda - sol taraban büyük, qalin kiril harflerile "Azat Qrim". Sag taraban ise, ayni elifbesile: "Birinci yil fiqariliji" ile "Haftada bir kere fiqa" yazilari yerlejtirile. Arasinda - künü, numarasi, fiyati ve ilh. malümatlardan ibaret olgan eki ufaq "pencere" qoyulir.
§apkaniñ ekinci yarisinda, gazeta adiniñ teren manasini daha da afiqlagan almanca "Azat Qirim - Azat olungan Qirim" cümlesi iri harflerinen boydan boy yer alir.
Eñ soñunda kirilce yazilarindan gazetaniñ "Aqmescit jeher idaresiniñ organi" (yanvar 30'dan itibaren "Qirim Müsülman Komitetiniñ organi") olganini da añlaymiz.
1942 senesi (mart 27'den itibaren). Yayinniñ eski logotipi büsbütün deñije: Kemer jeklinde, qalin ve büyük italik harflerinen basilgan "Azat Qrim" soz ibaresi hürriyetfi qirimtatar jairleriniñ eserlerinde terennüm etilgen "£atirdag" süreti üzere yerlejtirilir. Vesilesiyle, pek mahsuldar qurultayci yazicilarindan
5 Hapishane hücresinde. - T.K.
6 if famajiri ile. - T.K.
7 Yemek payi. - T.K.
8 Arpa botqasi. - T.K.
birisi H. Odaba§ni anmali. O, realizm usuli ile yazgan eserlerni "£atirtavli" mahläsinen imzalap matbuatta til temizligi, maarif i§lerinin saglamligi, cemiyet ve devletnin i§birligi kibi meselelerni kün tertibine qoya. Ve Qirim müsülman halqini zararli mutaasiplik, konservativ mefkürelerinden vazgefip Avrupa ya§ayi§ tarzina avu§maga fagira edi.
1943 senesi "Azat Qirim" gazetasinda "Tilci, yazici ve hoca Odaba§" [16] maqalesinde Habibullah Odaba§nm qirimtatar tili ve edebiyati sahasinda yapqan hizmetleri tetqiq etilip, onun etrafli surette malümat sahibi olgani haqqinda haber berile. Bu yerden de mezkürnin edebiyatqa kirgen ilk adimlari istanbulda, yani "Ya§ tataryazilari" degen §iirler toplamindan ba§langanini ögrenemiz9. i§te, bu adi kefken kitapta H. Odaba§nm "Zavalli tayim" eserinden ba§qa B. £obanzadenin "Anan qayda?", "Sabancinin topraqqa maqtavlari"; N. £elebicihannm "Qarilgaglar duasi"; M. Niyaziynin "Oylav"; H. £ergiynin "Taqdir" ve ilh. manzum ve nesir parfalarini rast ketirmek mümkün [17]. Habibullah Odaba§, 1917 senesi Türkiyeden Qirimga qayttiqtan sonra I. Qirimtatar Qurultayinin i§ine davet etile. Böyleliknen, yani qurulgan Qirim Müsülman icra Komitetinin na§ir efkäri "Millet" gazetasinda ertegeler, kezintiler ve fibirtmalarni "£atirtavli" mahlasinen imzalap basa.
1942 senesi iyül 18'den itibaren "Azat Qirim" gazetasinin ti§ körüni§i biraz deni§ti. Yani yayinnin durumini belgilegen "Qirim Müsülman Komitetinin na§ir efkäri" - "Qirim Tatar Komitetlerinin na§ir efkari" ifadesinen avu§tirildi. Eski §apkadaki pamuq fifekleri ve diger milliy örneklernen ziynetlengen küfük "pencereler" ayni qala. Veläkin, kemer §ekilli "Azat Qirim" gazetasinin adi altinda "£atirdag" süreti degil, 1917-1920 seneleri qirimtatarlar bayraginda olgan büyük ve tantanali milliy tamga yerle§tirile.
1943 senesi (yanvar 16'dan itibaren). §apkanm büsbütün milliy ahenkleri yoq etilip, yaliniz qocaman harflerlerinen "Azat Kirim" sözleri. Ve arasinda Müsülman legionlarinin "teraze" tamgali alämeti tab oluna. 1943 senesi (noyabr 12'den itibaren) gazetanin logotipi resmiy klassik §eklini ala. Ve oquyicilarnin diqqatini pek foq fekken süslemeler, emblemalar yerine Qirim yarimadasi haritasinin küfük §ekli yerle§tirile. Tabiy, ortasinda qirimtatar tamgasi da bar! Anla§ila ki, bütün bular yayinnin adi ile birlikte 1917'de Müsülman icra Komitetinin ilän etken "Qirim Qirimlilarindir" §iarini ifadelemek ve Qirimtatar milliy Cumhuriyetinin tiklenecegine imani sayesinde icat etilgen edi. Edebiyat klasiklerimiznin eserlerinde milliy alämetlerini körmek, aydinlatmaq i§imiz -gayeviy fati§malar, siyasiy falsifikatsiyalar ile mürekkeple§ken zamanimizda mühim ve mesuliyetli bir i§tir. £ünki özel metinlerini elde etmeknen birge ögümizde bahs etkenimiz kibi til, üslüp, semantik, terminolojik, elifbe ve ilh.
meseleler peydalana.
9 Maqalede aytilmasa da, 1911 senesi H. Odaba^nm "Altin yariq" adli poema basilganini qayd etmek kerek. - T.K.
MENBALAR
1. Абдуллах И. Профессор Бекир Чобан-заде // Azat Qirim. 1942. Авг. 7.
2. Baybörü N. Afuv: Qelebicihanga. §iir // Millet, 1918, Sent. 4; Azat Qirim, 1944, Yanv. 28.
3. Qelebicihan N. Ant etkenmen; Yolcu garip. §iirler // Azat Qirim, 1943, Mart 30.
4. Qelebicihan N. Sari tülpan. §iir; Qarilgaflar duasi. Hikäyeden bir parfa // Azat Qirim, 1943, Mart 20.
5. Qobanzade B. Bir saray quracaqman. §iirler. Simferopol: Sonat, 2001. 192 s.
6. Qobanzade B. Qubar baraq / https://soundcloud.com/tairk1-2/bekir-cobanza-de-cubar...
7. Qobanzade B. Kirimtatar edebiyatinda kurultaycilik ve milletfilik. BaKi: Azerbay-can ilmi tedkik institutu nejriyati, 1929. 38 s.
8. Grabov E. Biñden biri // Azat Qirim, iyül 25, 28; Avg. 1.
9. Хаяли Р. Газета «Азат Кырым» как источник по истории Крыма // И. Гасприн-ский - просветитель народов Востока: Материалы международной научной конференции. Москва, 2001. С. 141-143.
10. Kerimov i. Asan Qergeyevin bilinmeyen bir manzumesi // Круглий стш: «Тюр-комовш народи Украши». Кт'в, 2006. С. 102-105.
11. Millet cevherleri: N. Qelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaj, O. Murasov C., Kermenfikli A. Qadrizade: 1917-1920 ss. "Millet" gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler / tert. et. Kirimov Т. Simferopol, 2012. 716 s.
12. Müsülman Komitesiniñ Medeniy ijler Bölügi. Qagirtuv // Azat Qirim, 1942, iyül 14.
13. Рустемова Л.,Рустемов О. Заре на встречу: идеи Курултая в творчестве Б. Чобан-заде // Культура народов Причерноморья. 2012. № 228. С. 177-181.
14. Seydahmet C. Antli qurban: unutilmaz N. Qelebicihan. Hikäye // Azat Qirim, 1944, Fevr. 23, 25, 29; Mart 3.
15. Taggi H. Esnaflar haqqinda // Azat Qirim, 1942, Sent. 25.
16. Tilci, yazici ve hoca Odabaj // Azat Qirim, 1943, iyün 11.
17. Ya§ tatar yazilari / fiqartuvci: Yaj tatar yazgiflari ciyini. istanbul, 1912. 50 s. S. 38-39.
18. Ziya efendi. Qirimtatar edebiyati haqqinda bir qaf söz // Azat Qirim, 1942, Fevr. 20.
Müellif haqqinda malümat: Tair Nuridinoglu Kirim - filologiya ilimleri namzeti, dofent, Qirim mühendislik ve pedagoji üniversiteti, Qirimtatar filologiyasi, tarihi ve medeniyeti ilmiy-arajtirma institutiniñ hadimi (295015, Uchebniy soqaq araligi, 8, Simferopol, Qirim); milletara@mail.ru
Газета «Азат Кырым» как продолжатель идей I Курултая
Таир Киримов
(Крымский инженерно-педагогический университет)
Аннотация. Период I Крымскотатарского Демократического Курултая - Парламента, своей аутентичностью и естественностью неизменно привлекает большое внимание специалистов гуманитарных дисциплин. Таким образом, рассматривая научно-критические труды, написанные еще нашими предшественниками, мы зачастую сталкиваемся с различными концепциями и методами исследования вышеупомянутой темы. В данной статье, с целью анализа моральных и эстетических позиций писателей-парламентариев, нами специально сужаются и сопоставляются хронологические рамки. Внимание уделяется отдельным национальным печатным изданиям 1917-44-х годов. Особенно следует отметить такие газеты, как «Миллет» /«Народ»/ (1917-1920 гг.) и «Азат Кырым» /«Свободный Крым»/ (1942-1944 гг.). Из-за малой изученности, упомянутые периодические издания часто подвергаются неверной интерпретации. В связи с этим, автором статьи проделывается скрупулезная работа по сбору, классификации и расшифровке историографических источников. Например, это публицистические, художественные произведения Номана Челебиджихана, Асана Айвазова, Джафера Сейдамета, Амета Озенбашлы, Бекира Чобан-заде, Джемиля Керменчикли, Амди Герайбая, Асана Чергеева и других деятелей литературы крымских татар. В их авторитетных трудах культивируются идеи культурного сплочения народа, его отказа от консервативных, клерикальных убеждений в пользу интеграции в европейское сообщество и т.д.
Ключевые слова: литература, история, национальные издания, «Азат Кырым».
Сведения об авторе: Таир Нуридинович Киримов - кандидат филологических наук, доцент, ведущий специалист НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма; Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым); milletara@mail.ru
The newspaper "Azat Kyrym" as a successor of the ideas put forward by the 1st Kurultai
Tahir Kirimov
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract. "Kurultai period" (1917-1921), with its authenticity and naturalness always attracts attention of readers who are interested in the history of the Crimean Tatar literature and journalism of the late XIX century and early XX century. Therefore, having considered the scientific and critical works written by our predecessors, we are faced with a variety of concepts and research methods of the aforementioned topics. Although, in a matter of fact, the researches analyzing the conditions of development of the Crimean Tatar literature in this historical period, rather raise new questions than answer these ones posed before.
In order to analyze the moral and aesthetic positions of writers - delegated to the 1st Crimean Tatar Kurultai, it is needed to narrow and only then to have compared the chronological framework. Aiming to follow the evolution of the views of classics of the Crimean Tatar literature, a special attention is paid to the national press within 1917 -1944's. Due to the materials published in that time under the influence of requests of readers we have managed to some extent to follow the process of revival of the national and literary consciousness of the Crimean Tatar people. In this regard it should be noted two newspapers, which we believe, the most clearly reflect the trends of shaping of he press in the Crimea. This newspaper "Millet" / "Nation" / (1917-1920) and "Azat Qirim" / "Free Crimea" / (1942-1944). Unfortunately, due to poor knowledge about the aforementioned periodicals, unfounded judgments abound in the Russian-speaking community. In this regard, the author has collected, deciphered and classified the materials. For instance, these are socio-political, literary-critical and artistic works by Noman Chelebijihan, J. Seydamet, A. Ozenbashly, B. Chobanzade, A. Geraybay, M. Kurtiyev, A. Chergeyev and other classics of the Crimean Tatar literature. Their works cultivated the idea of cultural cohesion; the refusal of the conservative beliefs in favor of integration into the European community, etc.
Keywords: literature, history, national publications, "Azat Kyrym".
REFERENCES
1. Abdullah i. Professor Bekir Qobanzade [Professor B. Chobanzade']. Azat Qirim, 1942, avg. 7.
2. Bayboru N. Afuv: Qelebicihanga. §iir ['Fury: to Chelebijihan'. Poem]. Millet, 1918, Sent. 4; Azat Qirim, 1944, yanv. 28.
3. Qelebicihan N. Ant etkenmen; Yolcu garip. §iirler [I swore'; "The poor traveler". Poems]. Azat Qirim, 1943, mart 30.
4. Qelebicihan N. Sari tulpan. §iir; Qarilgaflar duasi. Hikayeden bir parfa [Yellow Tulip'. Poem; "Swallows' Prayer." Story]. Azat Qirim, 1943, mart 20.
5. Çobanzade B.Bir saray quracaqman. §iirler. ["I will raise up a palace." Poems]. Simferopol, Sonat, 2001. 192 s.
6. Çobanzade B. Çubar baraq. Available at: https://soundcloud.com/tairk1-2/bekir-cobanzade-cubar...
7. Çobanzade B. Kirimtatar edebiyatinda kurultaycilik ve milletçilik [Crimean Tatar literuture about Kurultay and Nation]. BaKi, Azerbaycan Îlmi tedkik institutu nejriyati, 1929. 38 s
8. Grabov E. Binden biri ['One from thousand' Essay]. Azat Qirim, 1928, iyül 25; Avg. 1.
9. Hayali R. Gazeta "Azat Kirim" kak istochnik po istorii Krima [''Azat Kyrym'' newspaper as a source for history of the Crimea]. I. Gasprinskiy - prosvetitel narodov Vostoka: Materiali mejdunarodnoy nauchnoy konferentsii. Moskva, 2001, p. 141-143.
10. Kerimov i Asan Çergeyevin bilinmeyen bir manzumesi [Unknown poem by A.Chergeyev]. Krugliy stil: "Turkomovni narodi Ukrayini". Kiiv, 2006, p. 102-105.
11. Millet cevherleri: N. Çelebicihan, C. Seydahmet, H. Ayvazov, H. Odabaj, O. Murasov, C. Kermençikli, A. Qadrizade: 1917-1920 ss. "Millet" gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler [Literary and journalistic works in the 'Millet' newspaper / 1917 - 1920 / Anthology] / tert. et. Kirimov Т. Simferopol, 2012. 716 s.
12. Müsülman Komitesinin Medeniy Îjler Bölügi. Çagirtuv [Invitation. Division on Cultural Affairs of the Muslim Committee]. Azat Qirim, 1942, iyül 14.
13. Rustemova L.,Rustemov O. Zare na vstrechu: idei Kurultaya v tvorchestve B. Cho-banzade [Meeting the Dawn: Ideas of Kurultai in the works of B. Chobanzade]. Kultura Narodov Prichernomorya - The Culture of people of Black Sea Region, 2012, no 228, p. 177-181.
14. Seydahmet C. Antli qurban: unutilmaz N. Çelebicihan. Hikâye ['Victim of oath: unforgettable N. Chelebijihan'. Story]. Azat Qirim, 1944, Fevr. 23, 25, 29; Mart 3.
15. Tajçi H. Esnaflar haqqinda [About crafts]. Azat Qirim, 1942, Sent. 25.
16. Tilci, yazici ve hoca Odabaj [A. Odabash - the linguist, writer and teacher]. Azat Qirim, 1943, iyün 11.
17. Yaj tatar yazilari / çiqartuvci: Yaj tatar yazgiçlari ciyini. [Young Crimean Tatar writers]. Istanbul, 1912. 50 p., p. 38 - 39.
18. Ziya efendi. Qirimtatar edebiyati haqqinda bir qaç söz [A few words about the Crimean Tatar literature]. Azat Qirim, 1942, Fevr. 20.
About the author: Tahir Nuridinovich Kirimov - Cand.Sci. (Philology), Associate Professor, Leading Research Fellow of the Scientific Research Institute of the Crimean Tatar philology, history and culture of the Crimean ethnos; Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebnyi lane, 8, Simferopol, Crimea); milletara@ mail.ru
