CC BY
13ФИЛОСОФИЯ
УДК 130.2:81'246.2
МОУНАЯ С1ТУАЦ1Я НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ: САЦЫЯКУЛЬТУРНАЯ ДЭТЭРМ1НАЦЫЯ I АСНОУНЫЯ ЭТАПЫ РАЗВ1ЦЦЯ
В.Г. БУДЗЕН1С (Гродзенск дзяржауны утверсгтэт Мя Янк Купалы)
Атсаны генезк лiнгва-культуралагiчнай стуацъй руска-беларускага двухмоуя, якая усталявалася на сучаснай тэрыторып Рэсnублiкi Беларусь. Падрабязна разглядаецца моуная стуацыя на этнiчнай тэрыторып нашай краты у перыяд ад Юеускага княства да атрымання незалежнасцi у канцы двацца-тага стагоддзя. Выдзяляюцца асноуныя гiстарычныя этапы станаулення руска-беларускага бiлiнгвiзму - лтгвктычная стуацыя этнiчных беларусюх зямель у складзе Юеускага княства, Вялшага княства Лiтоускага, Рэчы Паспалтай, Расшскай iмnерыi, у час першай хвалi беларусiзацыi у пострэвалюцыйны перыяд, у складзе СССР.
Ключавыя словы: двухмоуе, бiлiнгвiзм, моуная сiтуацiя, руская мова, беларуская мова.
Шматгадовая псторыя суюнавання на тэрыторъп Беларус рускай i беларускай моу спарадзша своеасаблiвую лшгва-культуралапчную атуацыю, вызначаную як блiзкароднасны бшнгазм, яю, па меркаванш Г. А. Арцямёнак, мае не этшчны, а сацыяльна-культурны характар [1, с. 77]. З III-II тыся-чагоддзя да нашай эры па IV-V стагоддзе нашай эры этшчная тэрыторыя Беларус была заселеная адным з шдаеурапейсюх плямёнау - балтамь З VI стагоддзя пачынаецца працэс мiграцыi славянскiх плямёнау ва Усходнюю Еуропу, у вынiку чаго адбываецца змешванне славян з мясцовым насельнiцтвам, што пры-вяло да зараджэння новых этнасау, якiя пасля развшся у плямёны усходшх славян - крьшчоу, дры-гавiчоу i радзiмiчау, якiя самастойна пражывалi на тэрыторыi сучаснай Беларусi аж да IX стагоддзя i называлi свае гаворю агульным словам «словеньскъ языкъ».
На працягу наступных стагоддзяу невялшае княства у Сярэднiм Прыдняпроуi аб'яднала вакол сябе вялiкую частку усходшх славян. З'яуленню старажытнарускай дзяржавы Юеускай Русi спрыяла прыняц-це праваслаунай веры, распаусюджванне царкоунаславянскай мовы i кiрылiцы. Разам з утварэннем адзшай этнiчнай супольнасцi складаецца наддыялектная «русьская мова», якая выкарыстоуваецца для дзелавой перашсю i у свецкай лиаратуры.
У XIII стагоддзi пачынаецца паступовая дэцэнтралiзацыя, якая прыводзiць да узшкнення дробных княствау. Тэрыторыя сучаснай Беларуа была падзеленая памiж некалькiмi дзяржаунымi адзiнкамi, най-важнейшымi з яюх былi Полацкае, Тураускае, Смаленскае, Чаршгаускае i Уладзiмiра-Валынскае княст-вы. Большасць насельнiцтва гэтых земляу працягвалi выкарыстоуваць адзiную мову, аднак ужо у гэты час у ей адзначалкя значныя дыялектныя адрозненнi [2, с. 15].
У канцы XIII стагоддзя у вышку паслаблення Юеускай Руа пад напорам мангола-татарскага наш-эсця заходшя землi старажытнарускай дзяржавы, яюя складалi тэрыторыю сучаснай Беларусi, увайшлi у склад Вялiкага княства Лиоускага, якое было полiэтнiчным, шматканфесiйным i шматмоуным. Ролю дзяржаунай мовы на тэрыторыi Княства выконвала руська мова, што было заканадауча замацавана у Статуце 1588 года. Наданне мове далучаных славян такога высокага статусу тлумачыцца некалькiмi прычынамi. Па-першае, назiралася значная перавага славян над лiтоУцамi у колькасных i культурных адносшах (славяне складалi 80% насельнiцтва). Па-другое, адбывауся стыхiйны пераход язычшкау-лггоуцау у праваслауе. Па-трэцяе, балцкiя дыялекты аукштотау i жамойтау, чыя гаворка была пакладзена у аснову лиоускай мовы, не маглi прэтэндаваць на атрыманне дзяржаунага статусу, бо заставалкя па-за пiсьмовым ужываннем [3, с. 52], што пацвярджаецца адсутнасцю аж да XVI стагоддзя шсьмовых помшкау на гэтай мове.
Руськай мовай у тэрмшалогп таго часу называлася старабеларуская мова, якая склалася на аснове беларусюх гаворак вакол Вшьш i пауночных гарадоу Княства - Полацка, Вщебска i Смаленска. Гэтая мова значна адрозшвалася ад мовы усходшх суседзяу, якая называлася «маскоускай» [4, с. 47]. Аднак на сённяшш дзень шэраг даследчыкау усё ж таю лiчаць неправамерным вылучаць старабеларускую мову як самастойную i разглядаюць яе як мадыфiкацыю рускай [2, с. 17]. У якасщ доказу самабытнасщ стара-беларускай мовы прывядзем урывак прамовы амбасады вялшага князя Аляксандра да папы Рымскага
Аляксандра VI у 1501 годзе: Lithuani linquarum propriam observant. Verum quia Rutheni medium fere Ducatum incoliunt, ilonium loquela, dum gracilis et facilor sit, utuntur communis, што у перакладзе з лацшскага азначае: Лщвты захавал1 сваю уласную мову, але пакольш русты засяляюць пауцарства, усе выкарыстовываюць ix мову, таму што яна зручная i лёгкая у выкарыстаннi [5, с. 38]. Неабходна адзначыць, што этношм «русшы» ужывауся у адносшах да праваслауных усходшх славян, яюя пражывалi на тэрыторыi ВКЛ, гэта значыць - беларусау. Жыхароу Маскоускай Русi называлi этнонiмам «маскавиы».
Яшчэ адзiн доказ самастойнасцi старабеларускай мовы прывёу А. I. Жураусю, якi адзначыу, што у ператсаных з беларускiх перакладау кнiгах «Пакуты Хрыста» i «Аповесць аб трох каралях» мас-коускiмi пiсцамi зроблена шмат паправак беларускiх слоу i граматычных формау [6, с. 109-113]. Е. Рудзенка i Ю. Чарняуская у якасцi аспрэчання несамастойнасцi старабеларускай мовы кажуць аб тым, што для выдання у Маскве Трэцяга Статуту спатрэбiуся яго пераклад, у чым, безумоуна, не было б шя-кай неабходнасцi, калi б Статут быу напiсаны па-руску [7, с. 385]. Аутаномнасць старабеларускай мовы была таксама даказана навукова у 30-ыя гады ХХ стагоддзя нарвежсюм лiнгвiстам X. Стангам, якi пасля правядзення аб'ектыунага навуковага аналiзу мовы ВКЛ i дбайнага вывучэння грамат найважных канцы-лярый княства прыйшоу да высновы аб iх беларускай дыялектнай аснове [8, с. 19-20].
Моуную сiтуацыю ВКЛ XV-XVII стагоддзяу, па меркаваннi Д. Д. Паулауца, можна ахарактары-заваць як дзвюхмоуную, бо на тэрыторыi Княства акрамя старабеларускай функцыянавала таксама i царкоунаславянская мова. Першая выкарыстоувалася у афщыйна-прававой i грамадскай сферы, другой карысталкя у праваслауна-рэлiгiйным жыццi. У другой палове XV стагоддзя у свецкай лиаратуры пачы-наецца працэс выцяснення царкоунаславянскiх архаiзмау i замена iх старабеларускiмi словамi. Затым гэты працэс перайшоу i у канфесiйную лиаратуру, што моцна абмежавала функцыi царкоунаславянскай мовы, якая стала ужывацца выключна у царкоуных богаслужэннях [9, с. 154].
Старабеларуская мова, наадварот, характарызавалася разнастайнасцю функцый i сфер ужывання. З прычыны арганiзацыi канцлерам Львом Сапегам вялшакняжацкай канцылярыi самай распаусюджанай вобласцю ужывання беларускай мовы таго часу была дзелавая тсьменнасць - на ёй вялася уся дыплама-тычная i прыватная перапiска, а таксама справаводства ва уах органах цэнтральнай i мясцовай улады. Гэта паспрыяла таму, што беларуская тсьмовая мова дасягнула небывалага узроуня развщця у другой палове XVI стагоддзя. Аб самадастатковасщ i аутарытэце беларускай мовы сведчыць аб'ём дзелавой тсьменнасщ, а таксама значэнне такiх яе творау, як Статуты ВКЛ, яюя па сутнасцi з'яуляюцца першай еурапейскай канстытуцыяй, Статут Галоунага ЛiтоУскага Трыбунала, дакументы вальных соймау ВКЛ i iнш. [10, с. 236]. Найбольш яркiмi прыкладамi выкарыстання старабеларускай мовы у рэлiгiйнай сферы з'яуляюцца выдадзены Францыскам Скарынам пераклад Старога запавету Бiблii i творы выбiтнага тсь-меннiка i прапаведнiка таго часу Сымона Буднага.
Актавыя кнiгi, натсаныя у XIV-XVIII стагоддзях у вялшакняжацкай канцылярыi, былi сабран^1я у вялш гiстарычны архiу, якi называецца Лггоуская метрыка. Сёння вядома аб 550 рукатсных кнiгах i перапiсаных котях разнастайных дакументау, якiя адлюстроуваюць працэсы складання тэрыторыi ВКЛ, яго адмшстрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення, дзяржаунага ладу, развiцця феадальнай зямельнай уласнасцi, прававога становiшча уах пластоу насельнiцтва i сацыяльных працэсау, што мелi месца у грамадстве. Да XVI стагоддзя практычна усе затсы вялiся на старабеларускай мове.
Пасля падтсання Люблiнскай унii 1 лшеня 1569 года i аб'яднання Вялiкага княства ЛiтоУскага з Польсюм каралеуствам функцыi старабеларускай мовы былi моцна абмежаваныя. Некаторы час яна працягвала выконваць камунiкатыуную функцыю, але ужо у XVII стагоддзi была канчаткова выцеснена польскай мовай, якая стала сродкам зносш як феадальнай верхавшы грамадства, так i шшых саслоуяу. Распаусюджванне польскай мовы таксама актыуна падтрымлiвалася беларускай шляхтай, якая была не-задаволена няустойлiвым эканамiчным становiшчам i iмкнулася пабудаваць сваё жыццё на новы лад.
У першыя гады пасля прыняцця унп палiтычныя дзеячы ВКЛ, разумеючы пагрозу старабеларускай мове, паспрабавалi яе абаранщь заканадауча. Пры напiсаннi Лиоускага статуту 1588 года у першы артыкул чацвёртага падзелу быу унесены наступны абзац «А писаръ земск маеть па руску лiтарамi i словы рускими вси лiсты выписы i позвы писати, а не инишимъ езыкомъ i словы» [11, с. 256].
Пасля прыняцця 29 жшуня 1696 года Соймам Рэчы Паспалиай пастановы, якая замацавала за польскай мовай статус дзяржаунай, старабеларуская мова была забаронена у афщыйных дакументах. У гэты пер^гяд ютотна паменшылася колькасць рукапiснай свецкай i рэлiгiйнай лiтаратуры на старабеларускай мове, фактычна спынiлася кнiгадрукаванне беларусюх кнiг. Старабеларуская мова працягвала выкарыстоувацца ва унiяцкiх школах, ёй карысталюя у бытавых зносiнах, што заклала пачатак польска-беларускага дзвюхмоуя [12, с. 7]. Шсьмовае дзвюхмоуе сустракалася вельмi рэдка i было характэрна у асноуным для выпускнiкоУ праваслауных брацюх школ, а таксама дзеячау культуры, такiх як Сымон
Будны i Андрэй Рымша, якiя, нягледзячы на прэстыжнасць польскай i непрыняцце грамадствам руськай, пiсалi свае творы на абедзвюх мовах. Да канца XVIII стагоддзя старабеларуская моуная традыцыя была выцесненая польскай мовай, якая стала роднай для зпалячанай беларускай шляхты. Астатм праваслаунай элiты усё часцей арыентавалiся на маскоускую моуную традыцыю, а Маскоуская дзяржава, па меры экс-пансii польска-каталiцкай культуры, стала разглядацца у ролi абаронцы i заступнiка [4, с. 48].
Пасля трох падзелау Рэчы Паспалггай землi беларускай этнiчнай тэрыторыi увайшлi у склад Расiйскай iмперыi, якая актыуна праводзiла палiтыку русiфiкавання, намраваную на нiвеляванне мясцо-вых асаблiвасцяу i цеснае зблiжэнне новых земляу з рускiмi рэгiёнамi. Пасля першага падзелу Рэчы Пас-палiтай 28 мая 1772 года Кацярына II падтсала указ, паводле якога усе губернатары польскiх губерняу абавязвалiся выносщь свае рашэннi i складаць загады выключна на рускай мове. У гэтым жа указе было згадана, што насельнiцтва далучаных беларускiх земляу мае права карыстацца сваёй роднай мовай i мяс-цовымi законам^ але толькi у тым выпадку, калi яны не датычацца палпычных пытанняу [3, с. 54].
У гэты час значная частка гараджан была польскамоунай, а сельскае насельнщтва у сваёй боль-шасцi выкарыстоувала беларускую мову у яе дыялектнай разнавiднасцi. На этнiчнай тэрыторыi Беларуа значнае месца займала польская культура. Менавиа таму меры па руафшаванш беларускiх земляу, пры-нятыя Крацярынай II, былi асцярожнымi i паступовымь Рашучых i рэзкiх крокау у насаджэнш рускай мовы не прадпрымалася i яе паслядоУнiкамi iмператарамi Паулам I i Аляксандрам I, што дазволша заха-ваць уплыу польскай мовы на беларусюх землях i аднавiць яе дамiнаванне у адукацыйнай, адмшстра-цыйнай, культурнай i грамадскай сферах аж да 30-ых гадоу XIX стагоддзя, нягледзячы на той факт, што руская мова мела заканадауча замацаваны статус афiцыйнай мовы [12, с. 8]. Старабеларуская мова кна-вала у вуснай форме i выкарыстоувалася у асноуным у сялянсюм асяроддзi, а таксама часткова гарадсюм насельнiцтвам i збяднелай шляхтай. Прадстаунiкi расiйскай адмiнiстрацыi лiчылi яе не больш, чым «бе-ларусмм дыялектам» рускай мовы [13, с. 22].
У лютападзе 1830 года адбылося першае Польскае паустанне, пасля якога, усвядомiушы вщавоч-ную нелаяльнасць палякау i iх нежаданне змiрыцца з iмперскiм дамiнаваннем Расii, расшсюя кiраунiкi змянiлi першапачатковую палiтыку захавання «польскай iмперыi» пад расiйскiм пратэктаратам [14, с. 28] i сталi прадпрымаць рашучыя крокi па руафшаванш насельнiцтва, якое пражывала на тэрыторьи сучас-най Беларусi. Мясцовых службоуцау, якiя працавалi у дзяржауных установах, звальнял^ замяняючы службоУцамi з цэнтральных расiйскiх губерняу. Былi актывiзаваныя меры па абмежаванш дамiнуючага становiшча польскай культуры з яе высокаразвггай лиаратурнай мовай. Для гэтага народная адукацыя будавалася на аснове рускай мовы.
У 1831 годзе Мшалай I адмяшу дзеянне Трэцяга Статуту Вялшага княства ЛiтоУскага ва усходнiх губернях Беларусi, замест якога на гэтых тэрыторыях было уведзена расiйскае заканадауства. У 1832 быу зачынены прэстыжны i добра вядомы у Еуропе Вiленскi унiверсiтэт. На яго базе у 1833 быу адчынены Юеусю Iмператарскi унiверсiтэт св. Уладзiмiра i заснавана выкладчыцкая семiнарыя у Вщебску. У гэты час был зачыненыя унiяцкiя i базыльянсюя школы, яюя спрыщт захаванню беларускай i польскай культуры. У 1836 годзе польская мова была забаронена у школах Вщебскай i Магiлёускай, а праз пяць гадоу -у астатшх беларускiх губернях.
25 чэрвеня 1840 года Мшалай I выдае указ, яю адмяняе дзеянне Трэцяга статуту ВКЛ у Менскай, Гарадзенскай i Вшенскай губернях. У гэтым жа годзе урад забаранiу выкарыстанне у спра-ваводстве назвау «Лiтва» i «Беларусь», пад забарону таксама патрапш найменнi «беларускiя» i «лiтоУскiя» губерш, замест якiх сталi выкарыстоуваць «Пауночна-Заходш край». Згодна з дадзеным указам справаводства, судовыя працэсы i адмшстрацыйная камунiкацыя павiнны былi ажыццяуляцца на рускай мове. Аднак, нягледзячы на гэтыя меры, польская мова па-ранейшаму займала вядучае ста-новiшча у заходшх губернях.
У першыя гады юравання Аляксандра II назiралiся некаторыя паслабленнi у русiфiкаваннi, аднак актыуна працягвауся працэс iнтэграцыi заходнiх губерняу з iншымi тэрыторыямi Расiйскай iмперыi. Пасля прыгнечання паустання 1863 года расшсю урад, якi разглядау русiфiкаванне як сродак нейтралiзацыi канфлшту, забараняе выкарыстанне польскай мовы у грамадскiх месцах, католiкам i асобам польскага паходжання забараняецца набываць землi у Пауночна-Заходнiм краi.
Неабходнасць вывучэння i распаусюджвання рускай мовы на этшчнай тэрыторыi Беларусi была прадыктаваная не толькi яе дзяржауным статусам, але i сацыяльнай значнасцю i прэстыжнасцю, развiц-цём дваранскай культуры. Для беларусау таго часу руская мова выступала сродкам сацыяльнай мабшь-насщ, агульнаiмперскай камунiкацыi, сродкам сацыяльнай мадэршзацы1 Беларуская мова iснавала толь-кi у выглядзе жывых гаворак, на аснове яюх паступова складалася сучасная беларуская лiтаратурная мова, якая атрымала значнае развiццё у пачатку XX стагоддзя. Гэта была цалкам новая мова, у якой не вы-яулялася сувязi са старабеларускай тсьменнасцю [13, с. 25].
Найбольш яркiмi перыядамi у адраджэнш i станауленнi новай беларускай мовы лiчацца два дзесяцiгоддзi пасля рэвалюцыи 1905 года i першае дзесящгоддзе пасля канчатка грамадзянскай вайны.
Першы перыяд адраджэння доужыуся з 1906 па 1928 год i быу абумоулены лiберaлiзaцыяй жыцця бела-рускага грамадства пасля рэвалюцыи 1905-1907 гадоу, распадам Расiйскай iмперыi i абвяшчэннем БССР у 1919 годзе. Дадзеную хвалю адраджэння называюць «нашашускае адраджэнне» па назве адной з першых легальных газет «Наша шва», якая выдавалася у Вшьш з 1906 па 1915 год [15, с. 341]. Да пачат-ку гэтага перыяду русiфiкаванне дасягае крытычнага узроуня, што падштурхоувае беларусау да усведам-лення каштоунасщ сваёй мовы.
Пасля прыняцця закона «Аб свабодзе друку» у 1906 годзе беларускае слова стала актыуна прашкаць у друк [16, с. 203]. З'явшся першыя выдавецтвы, якiя публiкавалi перыядычныя выданнi i кнiгi. Калi у XIX стагоддзi на беларускай мове было выдадзена 75 кнщ то з 1901 па 1916 -245 кшг [17, с. 41-49]. На лиаратурнай беларускай мове былi надрукаваны творы шматлiкiх выбиных пiсьменнiкау i паэтау, такiх як Франщшак Багушэвiч, Элаiза Пашкевiч (Цётка), Макам Бaгдaновiч, Якуб Колас, Янка Купала. Аднак у iх творах яшчэ aдсутнiчaлi aдзiныя агульнапрынятыя арфаграф1чныя i гра-матычныя нормы. Распрацоука нормау сучаснай беларускай лiтaрaтурнaй мовы, парадкаванне яе арфа-грaфii i грaмaтыкi, стварэнне нaвуковa-тэхнiчнaй тэрмiнaлогii, нaрмaлiзaцыя слоУнiкaвaгa складу зaвяршылiся толькi у 1930-ыя гады.
Варта адзначыць, што палиыка белaрусiзaцыi у той перыяд была нераунамернай i дыскрэтнай. Яе першы тк прыйшоуся на восень-лета 1915 года, кaлi заходняя частка тэрыторыi была захоплена кай-зераускай Гермaнiяй, якая намагалася aслaбiць расшсм уплыу. Менaвiтa у гэты час адкрылася першая беларуская школа. 16 студзеня 1916 года быу выдадзены загад фельдмаршала П. фон Пндэнбурга аб рaунaпрaуi лiтоУскaй, рускай, польскай i беларускай моу [18, с. 6]. У снежш 1917 года прайшоу першы Усебелaрускi з'езд, на яюм былi агучаны iдэi неабходнасщ культурна-моунага рaзвiцця на аснове сваёй роднай мовы.
Другая хваля беларуазацыи звязаная з абвяшчэннем у сакав^ 1918 года Беларускай Народнай Рэспублш, дзе у красавку таго ж года беларуская мова упершыню набыла статус дзяржаунай. У гэты час ажыццяуляюцца спробы умацавання беларускай мовы, у прыватнасщ, было заснавана Беларускае навуковае грамадства, а таксама былi выдадзеныя першыя дaпaможнiкi, у якiх прaдпрымaлiся спробы стварэння адзшай беларускай aрфaгрaфii, сярод яюх найболей iстотнaе месца займае «Беларуская грама-тыка для школ» Б. Тaрaшкевiчa [19, с. 257].
1 студзеня 1919 адбылося абвяшчэнне Беларускай Сацыялютычнай Савецкай Рэспублiкi, аднак яе самастойнасць была толью сiмвaлiчнaя. Нягледзячы на гэта, на наступны дзень iснaвaння дзяржавы Змiцер Жылуновiч, пiсьменнiк, вядомы пад псеудaнiмaм Щшка Гартны, i дзяржауны дзеяч, як выконвау функцыю кiрaунiкa Часовага працоуна-сялянскага урада БССР, перавёу з рускай на беларускую мову «Мaнiфест Часовага працоуна-сялянскага савецкага урада Беларуа» [20, с. 53].
Складаная геaпaлiтычнaя атуацыя новай рэспублiкi моцна абвастрылася у сувязi з руска-польскай вайной. З прычыны сур'ёзнай пагрозы з боку польсюх iнтэрвентaу, на першым з'ездзе Саветау Белaрусi, якi адбыуся у Мшску 2-3 лютага, i на першым з'ездзе Саветау Ливы, як прайшоу у Вшьш 18-20 лютага, былi прынятыя дэклaрaцыi аб аб'яднанш двюх рэспублiк. 27 лютага 1919 года у Вшьш адбылося аб'яд-нанае паседжанне ЦВКау Лiтвы i Белaрусi, на якiм было абвешчана стварэнне Лиоуска-Беларускай Савецкай Сaцыялiстычнaй Рэспублш (ЛиБел) са стaлiцaй у Вшьш. Дзякуючы старанням прaдстaУнiкоУ беларускай штэлтенцый, на тэрыторыi аб'яднанай рэспублiкi беларуская мова была прызнаная адной з афщыйных моу нарауне з лггоускай, рускай i польскай. У той час на беларускай мове выдавалася адна газета, было дазволена навучанне i правядзенне культурна-масавых мерапрыемствау [21, с. 81].
Пасля заканчэння савецка-польскай вайны 31 лшеня 1920 года была прынятая дэкларацыя аб пауторным aбвяшчэннi незaлежнaсцi Савецкай Сaцыялiстычнaй Рэспублш Беларусь, дзе дакумен-тальна было зафксавана поунае раунапрауе чатырох моу - беларускай, рускай, польскай i щыш, якiя выкaрыстоУвaлiся на дадзенай тэрыторы1
У лютым 1920 года у Смаленску быу выдадзены першы нумар газеты «Савецкая Белaрусiя», што паклала пачатак aфiцыйнaму беларускамоунаму выданню перыёдыкi, у снежнi 1922 года стау выдавацца лiтaрaтурнa-мaстaцкi i грамадска-палггычны чaсопiс «Полымя». Выданню кнiг на беларускай мове садзейшчала адкрыццё у 1920 годзе выдавецтва «Беларусь», а у 1922 годзе пачало працу кааператыунае выдавецтва «Белтрэстдрук». У снежш 1920 года Друпм Усебелaрускiм з'ездам Саветау была прынята рэзалюцыя аб стварэнш устаноу, якiя былi наюраваны усебакова задавальняць культурныя запатрабаван-ш нaсельнiцтвa (падрыхтоука прaцaУнiкоУ aдукaцыi i выданне лiтaрaтуры) на мовах, яюя выкарысто-Увaлiся на тэрыторыi Беларуа [22, с. 275]. У студзеш 1921 года на з'ездзе працаушкоу асветы была прынята рэзалюцыя аб стварэнш школ з беларускай мовай навучання.
У лютым 1921 года другая сеая ЦВК Саветау Беларуа прымае рашэнне па садзейшчанш больш актыунаму ужыванню беларускай мовы. Гэтаму не толькi не перашкаджау, а наадварот аказвау усялякую
падтрымку цэнтр Масквы, што пацвярджаецца тэзaмi I. В. Стaлiнa да Х з'езду РКП (б) «Аб чарговых задачах пaртыi па нацыянальным пытaннi», aпублiкaвaнымi 10 лютага 1921 года у газеце «Прауда». У дадзеным дакуменце была падкрэслена неабходнасць нярусмм народам мець суд, адмшютрацыю, органы гаспадарання i улады, прэсу, школы i iнстытуты культурна-дасугавай дзейнaсцi, якiя функцыя-нуюць на роднай мове.
Пачауся трэщ этап актыунай белaрусiзaцыi усiх сфер жыцця. У партыйнай рэзaлюцыi 1921 года адзначалася, што «неабходна як мага багацей забяспечваць беларускае сялянства i працоуных ка-мунiстычнaй лиаратурай на беларускай мове» [23, с. 30]. Беларуская мова стала шырока выкарыстоувац-ца у дзяржауных, партыйных, праусаюзных, культурных i iншых грамадсюх aргaнiзaцыях, судаводстве i справаводстве, у сютэме aдукaцыi i г. д. У лютым 1921 года (года) ЦВК БССР звярнууся з заклкам да прадстаушкоу iнтэлiгенцыi, якiя выехaлi на працягу вайны за мяжу, вярнуцца на Рaдзiму. Да канца 1921 года каля 300 беларусау вярнулкя у БССР.
У кaстрычнiку 1921 года у Мiнску быу заснаваны Белaрускi дзяржауны унiверсiтэт, дзе з самага пачатку яго кнавання вялося вывучэнне i выкладанне беларускай мовы. Знакавай падзеяй з'явiлaся адкрыццё у студзеш 1922 года 1нстытута беларускай культуры, на базе якога у 1928 годзе была створана Беларуская aкaдэмiя навук.
У 1923 годзе адбылася Усебеларуская канферэнцыя КП(б) Б па нацыянальным пытанш. У рэзалю-цыi кaнферэнцыi адной з умоу паспяховага адраджэння Савецкай Белaрусi называецца умацаванне куль-турнa-aсветнiцкaй працы на чатырох мовах, якiя выкaрыстоУвaлiся на этшчнай тэрыторыi Белaрусi -на рускай, беларускай, польскай i щыш. У гэтым дакуменце названыя мовы упершыню згадваюцца як aфiцыйныя мовы БССР, на яюх хутка будзе аргашзаваны выпуск перыядычных выданняу, адукацыя, праца грaмaдскiх i культурнa-aсветнiцкiх аргашзацый [24, с. 65]. Затым щэя выкарыстання гэтых моу у якасщ aфiцыйных была узаконена у Канстытуцыи БССР 1927 года, пасля чаго усе чатыры мовы стaлi выкарыстоувацца на дзяржауным гербе.
Аднак нягледзячы на iснaе заканадаучае раунапрауе, пацверджанае 23 артыкулам Кaнстытуцыi, нaзiрaлaся фактычная перавага беларускай мовы як мовы тытульнай нaцыi, што было замацавана артыкулам 22, як аб'яуляу беларускую мову асноунай для дзяржауных, прафесшных i грaмaдскiх устаноу i aргaнiзaцый.
Белaрусiзaцыя разгортвалася хуткiмi тэмпaмi, але далёка не усе мерапрыемствы па рaзвiццi беларускай мовы aтрымлiвaлi падтрымку у грамадстве. Так, папулярызацыю роднай мовы не пaдтрымлiвaлi сяляне, якiя склaдaлi большасць нaсельнiцтвa. Яны не жaдaлi аддаваць дзяцей у белaрускiя школы, таму што усведaмлялi сацыяльнае размеркаванне моу, якое усталявалася, - «рускамоуны горад i беларуска-моуная вёска» [23, с. 14.].
У сярэдзше 1920-х гадоу пачынаюць звужацца межы дазволенага у воблaсцi нацыянальна-моунай пaлiтыкi. Папрою у «нацдэмаушчыне» стaлi гучаць як даносы i прысуды. З пачатку 1930-х гадоу спасыл-кi, зняволенш i растрэлы становяцца мaсaвымi. У гэты перыяд былi рэпрэсаваныя шматлшя культурныя i пaлiтычныя дзеячы, навукоуцы i прaдстaунiкi беларускай iнтэлiгенцыi, яюя былi aбвiнaвaчaны у шкоднiцкaй дзейнасщ у aдносiнaх да моунага будаунщтва у СССР, а таксама у падрыхтоуцы стварэння буржуазнай беларускай дзяржавы. Па гэтай прычыне гарадское насельнщтва публiчнa не выкарыстоува-ла беларускую мову, каб пазбегнуць падазронау у «буржуазным нaцыянaлiзме» [25, с. 13].
У перыяд 1940-х гадоу былi адзшкавыя спробы узмaцнiць пaзiцыi беларускай мовы. У пастанове «Аб вывучэнш беларускай мовы у ВНУ, тэхшкумах i школах» ад 24-25 студзеня 1941 года мела месца рэзкая крытыка у дaчыненнi да моцнага абмежавання функцый беларускай мовы у вучэбным працэсе. Аднак гэта не аказала нiякaгa уплыву на моуную сiтуaцыю [24, с. 258].
Моуная пaлiтыкa пасляваеннага часу аж да канца 1980-х гадоу характарызавалася адноснай стабшьнасцю. Адзначалася няухiльнaе павышэнне статусу рускай мовы адносна шшых нацыянальных моу СССР, што было прадыктавана aб'ектыунымi прычынaмi. Перш за усё, для эфектыунага кiрaвaння шматнацыянальнай крашай была неабходнасць у aдзiнaй мове як сродку мiжнaцыянaльных зносiн. Прак-тыка 1920-1930 гадоу, кaлi у справаводства былi уведзены нацыянальныя мовы, паказала неэфек-тыунасць такога падыходу, бо ужыванне нацыянальных моу прывяло да значнага пaвялiчэння дакумен-тазвароту, а таксама часам немагчымасщ ажыццяулення кaмунiкaцыi без паслуг перакладчыкау. У сувязi з гэтым дзяржава клапацшася аб aвaлодaннi рускай мовай усiмi жыхaрaмi крaiны. Адзiнaя мова таксама спрыяла паспяховаму рaзвiццю нaвукi, культуры, лггаратуры i iншых сфер жыццядзейнасщ савецкага чалавека [26, с. 1].
Разам з тым савецкая улада не адмаулялася ад абвешчанай пасля рэвалюцыи 1917 года iдэi аб рaунaпрaуi моу i пaдтрымлiвaлa развщцё мастацкай лiтaрaтуры i тэатра на нацыянальных мовах. Аднак пaвелiчэнне статусу рускай мовы у сaвецкiм грамадстве непазбежна вяло да таго, што яна разгля-
далася як больш перспектыуная i прэстыжная, з прычыны чаго адбывалася свядомая адмова насельнiцтва ад сваёй роднай мовы, якая не мела там ж аутарытэт i значнасць. Назiралася паступовае панiжэнне дру-каваных выданняу на беларускай мове.
У 1958 годзе была праведзена школьная рэформа, паводле якой бацью атрымалi права вы^раць мову навучання дзяцей, што прывяло да рэзкага скарачэння нацыянальных школ i колькасщ вычняу, якiя атрымлiвалi адукацыю на беларускай мове. Гэты факт тлумачыцца жаданнем бацькоу даць сваiм дзецям адукацыю на той мове, якая давала магчымасць працягнуць навучанне i стварала перадумовы для паспя-ховага кар'ернага росту.
У студзеш 1959 года на прыёме у гонар саракагоддзя БССР, на яю быу запрошаны М. С. Хрушчоу, К. Т. Мазурау, якi займау пост першага сакратара ЦК КПБ, выстуту з прамовай на беларускай мове, чым выкткау гнеу генеральнага сакратара, яю лiчыу, што усеагульнае выкарыстанне рускай дазволiць паско-рыць тэмпы будаунiцтва камунiзму [2, с. 39-40].
Перыяд стабiльнасцi у моунай палиыцы СССР быу перапынены у гады перабудовы, калi iмкненне да самавызначэння i зацiкауленасць нацыянальнай гiсторыяй i культурай пацягнулi за сабой i щкавасць да нацыянальных моу як найважнага складшка нацыянальнай самасвядомасцi.
ШТАРАТУРА
1. Арцямёнак, Г.А. Камушкатыуная прастора беларускай мовы: сучасны стан i магчымыя шлях1 пашырэння / Г.А. Арцямёнак // Язык и социум : материалы VIII Междунар. науч. конф. / РИВШ. - Минск, 2009. - С. 77-80.
2. Киряков, Ю.Б. Языковая ситуация в Белоруссии и типология языковых ситуаций : дис. ... канд. филол. наук : 10.02.19 / Ю.Б. Киряков. - М., 2002. - 129 л.
3. Лыч, Л.М. Духоуны дыямент нацык мова як аб'ект дзяржаунай палгаш / Л.М. Лыч // Беларуская думка. - 2014. -№ 8. - С. 52-58.
4. Шимов, В.В. Истоки билингвизма в Беларуси и Украине / В.В. Шимов // Беларуская думка. - 2013. - № 6. -С. 46-51.
5. Урбан, П. Да пытання этшчнай прынадлежнасщ старажытных лщьвшау / П. Урбан. - Мшск : Бацькаушчына, 1994. - 225 с.
6. Жураусю, А.1. Псторыя беларускай л1таратурнай мовы / А.1. Жураусю. - Мшск : Навука i тэхшка, 1967. -Т. 1. - 369 с.
7. Руденко, Е.Н. Концепт - «свобода» и этнокультурное самосознание белорусов // Е.Н. Руденко, Ю.В Чернявская // Jçzyk w krçgu wartosci / pod red. J. Bartminskiego. - Lublin, 2003. - S. 383-404.
8. Stang, Chr. S. Die westrussische Kanzleisprache des Grossfurstentums Litauen / Chr. S. Stang. - Oslo : Jacob Dybwad, 1935. - 166 p.
9. Паулавец, Дз. Моуная атуацыя на Беларуа у XV-XVII стст. / Дз. Паулавец // Изв. Гомел. гос. ун-та им. Ф. Скорины. - 2009. - № 3, ч. 2. - С. 154-159.
10. Свежинский, В. Языковая ситуация в ВКЛ при Ягеллонах / В. Свежинский // Деды. - Минск, 2009. - Вып. 9. -С. 233-242.
11. Мароз, В.К. Да пытання выпрацоую прававога мехашзма рэал1зацын прынцыпу двухмоуя у Рэспублщы Беларусь / В.К. Мароз // Першы м1жнародны навуковы кангрэс беларускай культуры : зб. матэрыялау, Мшск, 5-6 мая 2016 г. / рэдкал.: А.1. Лакотка (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск, 2016. - С. 355-358.
12. Прыгодз1ч, М. Шляхам1 беларускага слова / М. Прыгодз1ч // Роднае слова. - 2009. - № 2. - С. 7-10.
13. Мечковская, Н.Б. Языковая ситуация в Беларуси: этические коллизии двуязычия / Н.Б. Мечковская // Russian Linguistics. - 1994. - № 18. - С. 299-322.
14. Шимов, В.В. Беларусь как постимперское пространство / В.В. Шимов // Вучоныя затсю Брэсцкага дзяржаунага ушверЫтэта ¡мя А. С. Пушюна : зб. навук. прац. - Брэст, 2005. - Вып. 7, ч. 1. - С. 22-32.
15. Мечковская, Н.Б. Почему в постсоветской Беларуси все меньше говорят на белорусском языке / Н.Б. Мечковская // Деды. - 2009-2016. - Вып. 16. - С. 334-351.
16. Гапоненка, 1.А. Моуная пал1тыка i моуная Ытуацыя на БеларуЫ у XIX - на пачатку XX ст. / 1.А. Гапоненка // Весшк БДУ. - 2011. - № 2. - С. 50-55.
17. Крамко, I.I. Эвалющя мовы беларусюх друкаваныхвыданняу новага перыяду / I.I. Крамко, А.К. Юрэв1ч, А.У. Янов1ч // Весщ АН БССР. Сер. Грамадсюя навую. - 1967. - № 3. - С. 41-49.
18. Запрудсю, С.М. Псторыя беларускага мовазнауства (1918-1941) : дапаможшк для студэнтау, яюя навучаюцца па спецыяльнасщ 1-21 05 01 «Беларуская фшалопя (па напрамках)» / С.М. Запрудсю. - Мшск : БДУ, 2015. -190 с.
19. Лянкев1ч, А.У. Змены у станауленш да беларускай мовы у 20 стагоддз1 / А.У. Лянкев1ч // Slovansky areal a Evropa : [z referâtù prednesenych na patém rocniku Konference mladych slavistù, ve dnech 4. a 5 listopadu 2009 v Praze] / ed.: Vâclav Cermak, Marek Prlhoda. - Praha : Cerveny Kostelec, 2010. - С. 257-264.
20. Лыч, Л.М. Моуны фактар разнастайнасщ культурнага жыцця БССР (1 студзеня 1919 - 1 студзеня 1929 гг.) / Л.М. Лыч // Этшчная, моуная i культурная разнастайнасць у сучасным грамадстве : зб. навук. прац удзельшкау М1жнар. навук.-практ. канф., 29-30 мая 2014 г. / уклад. 1.А. Пушюн. - Магшёу, 2014. - С. 53-57.
21. Лыч, Л.М. Млжваенная беларуЫзацыя i яе урою: дзяржауная моуная пал1тыка у БССР у 1920 - 1930-я гады / Л.М Лыч // Беларуская думка. - 2016. - № 3. - С. 80-85.
22. Лыч, Л.М. Нацыянальна-культурнае жыццё Савецкай Беларуа (кастрычшк 1917 - снежань 1922 гг.) / Л.М. Лыч // Октябрь 1917 года в судьбе мировой цивилизации : (к 90-летию Октябрьской революции) : материалы Междунар. науч.-практ. конф., Минск, 2 нояб. 2007 г. / редкол.: М.П. Костюк (гл. ред.) [и др.]. - Минск, 2008. - С. 273-284.
23. Беларуазацыя, 1920-я гады : дак. i матэрыялы / У.1. Коршук [i шш]. - Мшск : БДУ, 2001. - 268 с.
24. Раткевич, М.А. Языковая политика в БССР в 20-30 гг. XX века (на примере польского национального меньшинства) / М.А. Раткевич // Язык и социум : материалы VIII междунар. науч. конф., Минск, 5-6 дек. 2008 г. : в 2 ч. / под общ. ред. Л.Н. Чумак. - Минск, 2009. - Ч. 1. - С. 64-67.
25. Ornstein, J. Soviet Language Policy: Theory and Practice / J. Ornstein // The Slavic and East European Journal. -Spring, 1959. - Vol. 3. - No. 1. - P. 1-24.
26. Руднев, Д.В. Языковая политика в СССР и России: 1940-2000-е гг. / Д.В. Руднев // Государственная языковая политика: проблемы информационного и лингвистического обепечения. - СПб. : Филол. фак. СПбГУ, 2007. -С. 120-138.
Пастуту 30.10.2018
THE LINGUISTIC SITUATION ON THE BELARUSIAN TERRITORY:
SOCIOCULTURAL DETERMINATION AND THE MAIN STAGES OF DEVELOPMENT
O. BUDENIS
The article reveals the genesis of the linguocultural situation of Russian-Belarusian bilingualism which has been established in the territory of the modern Republic of Belarus. The author describes in detail the language situation in the ethnic territory of our country during the period from Kiev Principality till the time when our country obtained independence at the end of the twentieth century. The main historical stages in the formation of Russian-Belarusian bilingualism have been distinguished - the linguistic situation of ethnic Belarusian lands as a part of the Kiev Principality, the Grand Duchy of Lithuania, Rzecz Pospolita, the Russian Empire, the first wave of a belorusization during the post-revolutionary period, the USSR.
Keywords: bilingualism, language situation, the Russian language, the Belarusian language.
