CC BY
16АГРОХИМИЯ
ГРНТИ 68.05.29, 68.33.29
Г.О. Бейсенова1, Р.Е. Елешев1., Т.К. Василина1, А.С. Вырахманова2 АЦДАЛА СУАРМАЛЫ АЛЦАБЫ ТОПЫРАЦТАРЫНА ЕН,ПЗ1ЛПЕН ТЬЩАЙТЦЫШТАРДЫН, КYРIШ 0Н1МДШП МЕН САПАСЫНА ЭСЕР1
1Казак улттык аграрлыкуниверситету Казакстан, Алматы, е-mail: beisenova.gl 989@mail.ru 29. О. Оспанов атындагы Казак топырактану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, 050060, .Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Казакстан
Аннотация. Акдала суармалы алкабы жагдайында курштщ сандык жэне сапалык кeрсеткiштерiне тыцайткыштардыц эсерiн аныктау бойынша зерттеулер жYргiзiлдi. Курштщ Регул сорты гектарына 31,0-48,7 ц/га дейiн жогары eHiM калыптастыруга кабыетп екендiгi аныкталды. Минералды тыцайткыштарды колдану зерттелетiн дакылдыц eнiмдiлiгiне де, сапа кeрсеткiштерiне де оц эсер еттi. Бакылау нускасымен (тыцайткыштарсыз) салыстырганда тыцайткыштар берiлген нускада максймалды косымша eнiм 57,1 % курады. Органикалык тыцайткыштардыц белсендi заты бiрлiriнщ 2 жыл бойы ernMre эсерi мен эсерiнен кейiнгi eтелiмдiгi жогары болды, шала шiрiген ^цде 155,9 кг жэне бйогумуста 122,7 кг ^рш дэнiн кураганы аныкталды.
ТYйiндi свздер: кYрiш, тыцайткыш, ^ц, бйогумус, азот, фосфор, калйй, eнiмдiлiк
К1Р1СПЕ
Астык eндiрiсiн улFаИту-елiмiз-дщ азык-тулж каушаздтне ;ол жеткiзу Yшiн ауылшаруашылыгындагы eзектi мэселе.
Жер шарында азык-тулж Yшiн eсiрiлетiн барлы; дэндi дакылдардыц iшiнде кYрiш егiлетiн ауданы жэне eнiмдiлiгi бойынша бйдайдан кешн екiншi орынды алады [1]. ^аз1рп уа;ытта ^аза;стан Республйкасында кYрiштiц епстж алкабы 103,2 мыц гектарды жэне 5 жыл шшдеп орташа eнiмдiлiк 32-35 ц / га курайды [2].
КYрiш - мйнералды коректж элементтердi кажет ететiн да;ыл болып табылады. 0нiмнiц калыптасуы жэне курш дэнiнiц пiсiп-жетiлуi кезiнде жYретiн биохимиялык процестердiц каркындылыгы eсiм-дiктердiц коректж элементтермен, ец алдымен азот, фосфор жэне калйймен камтамасыз етiлуiне байланысты [3-6].
^азiргi уа;ытта ^ызылорда облысы жагдайында тыцайткыш-тардыц кYрiштiц дэншщ eнiмдiлiгiне эсерi негiзiнен зерттелген. Алматы облысы 1ле eзенiнiц бассеИнiнде (алабында) орналас;ан Акдала суармалы алкабыныц жагдайы Yшiн
бул мэлiметтер жеткiлiксiз. Сонды;тан, Акдала суармалы алкабыныц топыра;-клйматты; жагдайларыныц ерекше-лiктерiн ескере отырып, кYрiш да;ылына тыцайткыштарды колдану-дыц гылыми-непзделген жYИесiне зерттеу жYргiзу eте eзектi жэне практйкалык мацызга йе болып табылады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1 Зерттеу нысандары ретiнде Акдала суармалы алкабыныц куршть батпакты топырагы жэне ^рштщ Регул сорты алынды.
2015-2016 ж. аралыгында кYрiш дакылыныц eнiмдiлiгiн арттыру жYИесiн эзiрлеу Yшiн курштьбатпакты топыракта кецiстiк пен уакытта ауыспалы егiстiкте далалык тэжiрибе койылды.
Тэжiрибе мeлтегiнiц ауданы 50 м2, тэжiрибе нускалары Yш кайтала-ныммен койылды.
Тэжiрибеде колданылган ты-цаиткыштар: азоттан - аммонии селитрасы, коректiк зат мeлшерi 34 % N, фосфордан - жай суперфосфат, коректж зат мeлшерi 19 % Р2О5 жэне калийден - хлорлы калии, коректж зат мeлшерi 50 % К2О. Органикалык
тынайтцыштар ретшде жартылай шiрiген кен жэне биогумус цолданылды. Кеннiн цурамындагы азот, фосфор жэне калий мелшерг N -0,52 %, Р - 0,225 %, К - 0,635 %; биогумуста: N - 2,8 %, Р - 1,6 %, К - 1,5 % цурады. Кен, биогумус жэне фосфор тынайтцыштары топырацца негiзгi тынайту кезшде, ал азот тынайт-цыштарын - кектемде епстж алдын цопсытуда енпзыд^
Жумыстарды орындау кезiнде зерттеу журпзудщ жэне алынган мэлiметтердi ендеудiн кен таралган жэне цабылданган эдiстерi басшы-лыцца алды:
- к;абык;шалык;ты аныцтау (^рш-тiн дэнiндегi гYлдi жэне масацты цабыршацтын мелшерi, %) (^РСТ 10843-76);
- ЛУР-1М к;ондыргысында жарма-нын жалпы шыгымы мен сапасын оган цоса берiлген нусцаулыцца сэйкес аныцтау;
- Кьелдаль (Кьельтек, Tekator) бойынша ацуызды цабыршацтанган жэне ацталган KYрiштен аныцтау: кYкiрт цышцылымен жагу кезiнде дэндегi (ядронын) барлыц азот бейорганикалыц тYрге ауысады, содан кешн онын мелшерi дистилляция жэне титрлеу арцылы тiркеледi;
Кестедегi мэлiметтер, ^рштщ ен жогары енiмi минералды жэне органикалыц тынаитцыштарды бiрге берiлген нусцада - 48,7 ц/га алын-гандыгын, бул бацылаудан 15,7 ц/га артыц екенiн керсетедi. Топырацца NPK
- кYЙдiргiш натрий ерiтiндiсiнде гидролиздеу жолымен жэне цышцыл ортага ауыстыру арцылы дэннщ (ядронын) крахмалын аныцтау; иодпен реакцияланганнан кейiн ерiтiндiнiн кек тYсi 600 нм кезiнде спектрофотометр кемепмен багаланады.
Экономикалыц багалау 1кг енпзыген тынайтцыштын етелiмiн есептеу непзшде аныцталды. ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Тынайтцыштарды цолданудын тйiмдi жYЙесiн эзiрлеу агрономиялыц химиянын басым мшдеттершщ бiрi болып табылады, оны шешу арцылы бiр мезгiлде топырацтын цунарлы-лыгын сацтай жэне арттыра отырып, есiмдiк шаруашылыгында сапасы жагынан бэсекеге цабыетп жогары енiм алуга мYмкiндiк бередi.
0нiмнiн абсолюттiк (ц/га, кг/м2, т/га жэне т.б. елшенедi) жэне салыстырмалы (бацылауга %-бен керсетiледi) цосымша енiмiн ажырату керек. Салыстырмалы цосымша ешм препараттын есiмдiкке биологиялыц эсершщ мэнiн сипаттайды, ягни бацылаудагы ешмдШкке байланысты емес. КYрiштiн абсолюттiк ешмдШп бойынша мэлiметтер 1-кестеде келтiрiлген.
енпзген кезде осы керсеткiшпен салыстырганда ^рш енiмi сэл аз алынды. Бул минералды жэне органикалыц тынайтцыштардагы азот енiмдi улгайтуда басты рел атцаратынын керсетедi.
Кесте 1 - Минералды жэне органикалыц тынайтцыштардын кYрiш дацылынын енiмдiлiгiне эсерi, ц/га (2016-2017 жж.)
Тэжiрибе нусцалары енiм, ц/га Косымша ешм
ц/га %
Бацылау 31,0 - -
ЫРК есептiк нормасы 39,2 8,2 26,5
Кец, 20т/га 44,2 13,2 42,5
КеЦ, 10т+ Ыб0Р45 К22,5 48,7 15,7 57,1
Биогумус, 2 т/га 42,9 11,9 38,4
ЕЕА, ц/га 3,2
Тэжiрибе мэлiметтерi керсеткен-дей, курштщ енiмдiлiгiне органика-лыц тынайтцыштар енпзген кезде де жогары эсер етед^
Осылайша, енiмдiлiгi темен ^рштьбатпацты топырацца тыцайт-цыш енгiзу топырацтын цоректж режимiн жацсартуга алып келдi.
бшмдШп аз топырацта кYрiш астыгынын жогары мелшерде цосым-ша енiмiнiц артуы, кYрiш топырагына минералды жэне органикалыц тынайтцыштарды цолданудын орындылыгын керсетед^
КYрiш дэнiнiц енiмдiлiгiн артты-румен цатар оныц сапасын жацсар-тудын, да мацызы зор. КYздiк бидай, цара бидай мен арпа жэне де басца да дацылдарга жYргiзiлген кептеген тэжiрибелерде тынайтцыштарды ен-дiру осы дацылдардын 1000 дэннiн массасындагы ацуыздын, дэндегi желiмше (клейковина) мен шик ацуыздын артуына мYмкiндiк берест аныцталды [7-10].
КYрiштiн дэнiнiн сапасы цор заттардын - крахмал мен белоктын мелшерiне байланысты, олардын Yлесiне дэннiн цургац затынын 90 % -дан астамы келедi.
Басца дэндi дацылдарга цара-ганда ^рштщ дэнiнде крахмал кеп. КYрiш дэншде крахмалдын мелшерi
68-87 %, ал жармада - 88-90 %. Ацуыз кYрiш дэнiнiн крахмалдан кеИiнгi екiншi iрi компонентi. Ацуыз цурамында алмастырылмайтын амин цышцылдары кеп.
Ацталмаган кYрiш сапасынын технологиялыц керсеткiштерiне дэн натурасы, 1000 дэннщ массасы, цабыцшалыцтыгы, жылтырлыгы жэне кеуектШп жатады. Будан тутас ядро-нын шыгуы жэне жарма зауыттарында ацталмаган кYрiштi ендеуде жарманын жалпы массасынын мелшерi байланысты болады. Дэн толыцтыгы мен iрiлiгi дэн натурасымен, 1000 дэннiн массасымен сипатталады. Астыцтын iрiлiгi цабыцшалыц сияцты сапа керсетк^мен тыгыз байланысты. КYрiштiн усац фракциялары iрiлерiне цараганда айтарлыцтай Yлкен цабыцшалыцца ие екенi аныцталды.
КYрiш дэншщ сапасына минерал-дыц жэне органикалыц тынайтцыштар айтарлыцтай эсер етедi. Азот, фосфор жэне калийдщ онтайлы дозалары дэндегi ацуыз мелшерiн арттырады жэне онын фракциялыц цурамын езгертедi.
2-кестенщ мэлiметтерi бойынша, тынайтцыштарды енгiзу курш дэнiнiн химиялыц жэне технологиялыц кер-сеткiштерiн айтарлыцтай арттырды.
Кесте 2 - Тьщайтцыштардьщ кYрiш дэнiнiн сапалыц керсеткiштерiне эсерi, % (2016-2017жж.)
Тэжiрибе нусцалары Ацуыз, % Крахмал, % Кабыцшалыц, % Жарманыц шыгымы, %
Бацылау 7,2 66,0 18,3 67,5
И120Р90 К45 7,5 65,0 20,5 69,0
Кец, 20т/га 7,7 64,0 18,0 71,6
КеЦ, 10т+ Ыб0Р45 К22,5 7,9 64,0 18,8 72,8
Биогумус, 2 т/га 7,7 64,0 18,9 70,0
Минералды тынайтцыштар курш дэнiнiн сапасына эсер етед^ NPK жэне кен есептж нормасында кYрiш дэнiндегi ацуыз мелшерi бацылауда 7,2 % болганда 7,9 % - га дейт артты.
КYрiш дэнiнiн манызды сапалы керсетк^ онда крахмалдын болуы болып табылады. Алынган мэлiметтер крахмалдын мелшерi бацылау нусцасымен салыстырганда (66,0 %),
тынайщыштар енпзген нус;аларында (64-65 % - га дешн) сэл темендегенш кeрсеттi.
Дэннiн iрiлiгi ;абы;шалы; кер-сеткiшiмен тыгыз байланысты. КYрiштiн уса; фракциялары iрiлерiне Караганда Yлкен ;абы;шалы;;а ие екендiгi аны;талды. Бiздiн мэлiмет-терiмiз бойынша, ол 18,3 % - ды ;урап, минералды тьщайщыштар енгiзiлген нус;ада 20,5 % - га дешн есл. ^алган нус;алардагы ;абы;шалы; шамасы ба;ылау нус;асы денгешнде болды.
2-кестенiн мэлiметтерi жарма-нын ен кеп мeлшерi тынайщыштардын органоминералды жYЙесiн енгiзген нус;аларда алынганын жэне жарманын шыгу мeлшерi ба;ылауда - 67,5 % болганда 72,8 %-ды нураганын дэлел-дейдi.
Топыра;тагы ;оректж элемент-тердiн тенгерiмi ;оректж элементтердi шыгымы кeлемiне тiкелей тэуелдi болады. Лзыц-тулж элементтерiн шыгару тынайт;ыштардын мелшерше,
Кесте 3 - 1 тонна курш eнiмiнен ;оре 2016-2017 жж.)
топыра;тын ;асиеттерше, ауа-райы жагдайларына, агротехникага, еарые-тiн сорттардын ерекшелiктерiне, непзп жэне жанама eнiмдер мен т.б. арасындагы ара;атынасына байланысты кен шектерде ауытнуы мYмкiн.
Топыра;тагы ;оректж элемент-тердiн тенгерiмi ;оректж элементтер-дiн шыгымы шамасына тiкелей тэуелдi болады. 0нiммен ;оректж элементтер-дщ шыгымы тынайт;ыштардын мел-шерiне, топыра;тын ;асиеттерше, ауа-райы жагдайларына, агротехникага, eсiрiлетiн сурыптардын ерекшелжте-рiне, непзп жэне жанама ешмдер жэне т.б. арасындагы ара;атынасына байланысты кен шекте ауытнуы мYмкiн.
Крректж элементтердщ шыгымы олардын айналымы мен балансын есептеу Yшiн гана емес, сонымен ;атар тынайт;ыштардын мeлшерiн аны;тау Yшiн де Yлкен рел ат;арады. Сонды;тан ;оректж элементтер шыгымынын мэлiметтерiн зерттеу ете манызды мiндет болып табылады.
чк элементтердiн шыгымы, кг (орташа
№ Нус;алар N Р2О5 К2О
1 Ба;ылау 68,2 37,2 86,8
2 И120Р90 К45 86,2 47,0 109,8
4 Кец, 20т/га 97,3 53,1 123,8
5 КеЦ, 10т+ Ыб0Р45 К22,5 107,2 58,5 136,4
6 Биогумус, 2 т/га 94,4 51,5 120,2
Крректж элементтердiн шыгымы, екi ;осындылардын туындысы - eсiмдiк мYшелерiндегi заттардын концентра-циясы жэне аны;тау кезещнде олардын массасы екенi белгiлi.
Азоттын, фосфордын тYсуiн жэне кYрiш eнiмi ар;ылы шыгымын аны;тауда, олардын тэжiрибе нус;а-лары бойынша eзгеруi, еамджтеп пайызды; мелшермен салыстырганда айтарлы;тай бай;алатынын кeрсеттi (3-кесте).
¥сынылган мэлiметтердiн нэти-желерi бойынша (3-кесте) толы; минералды тынайщышты енгiзгеннен
жэне eнiмдiлiктiн eсуiнен, ;оректж элементтердiн шыгымы зерттеу жылдарында орташа алганда ескен деп ;орытынды жасауга болады.
3-кестеден кYрiш биомассасы eнiмiмен азоттын шыгымы ба;ылауда 68,2 кг мелшершде болганда, тынайт-;ыш берыген нус;алар бойынша 86,2-тен 107,2 кг-га дейiн ауыт;ыганы бай;алады.
Фосфордын да ^рш eнiмiмен шыгымы тынайт;ыш берiлмеген нус;ада 37,2 кг-нан, тынайщыштар берiлген нус;аларында 47,0-58,5 кг-га дешн Yлкен шекте ауыт;иды.
3-кестедеп алынган мэлiметтер бойынша, ею жыл iшiнде орташа алганда тынайтцыштардын эртYрлi тYрлерiн енгiзгенде кYрiштiн непзп енiмiмен калий шыгымынын келемiн бацылау нусцасында 86,8 кг/т болганда, 109,8-дан 136,4 кг/т-га деИiн артты.
Сонымен, азот жэне фосфордын кYрiш енiмi арцылы шыгымынын артуы тынайтцыштардын цолданыла-тын тYрлерi мен мелшерлерiне жэне олардын YИлесiмдiлiгiне байланысты.
Тынайтцыштар топырацтын цу-нарлылыгын онтайландырудын жэне осы непзде дацылдардын енiмдiлiгiн
арттырудын манызды цуралы болып табылады. Тез айнала отырып, олар цысца мерзiмде етелш, ауыл шаруашылыгы ендiрiсiнiн рен-табельдШгш цамтамасыз етедi.
Тынайтцыштарга, астыцца, басца да ешмге шарттыц багалардын таралуына жэне олардын Yнемi ауытцуына, сондай-ац ауыл шаруашы-лыгы дацылдарын еару процесiнде орындалатын жумыстар цунынын жш езгеруiне байланысты тынайтцыш-тарды цолданудын ацшалай тYPДе экономикалыц тиiмдiлiгiн есептеудi жYргiзу проблемалы болуда.
Кесте 4 - ^рш егуде минералды жэне органикалыц тынайтцыштарды цолданудын тиiмдiлiгi (2016-2017жж. орташа)
№ Нусцалар 6нiм, ц/га Косымша енiм, ц/га 1 кг эсерлi зат тыцайт-цыштардыц енiммен цайтары-лымы
2016 ж. 2017 ж. 20162017 жж. орташа 2016 ж. 2017 ж. 20162017 жж. орташа жэне сома
1 Бацылау 29,7 32,3 31,0 - - - -
2 Nl20P90 K45 38,2 40,2 39,2 8,5 7,9 8,2 3,2
3 Кец, 20т/га эсерiнен кейiн 42,9 45,5 44,2 13,2 13,2 26,4 66
4 Кец, 10т (эсершен кейiн) + N60P45 ^2,5 50,1 47,3 48,7 20,4 15,0 35,4/15,7 155,9/12,3
5 Биогумус, 2 т/га эсерiнен кешн 40,8 45,0 42,9 11,1 12,7 23,8 122,7
Сонымен цатар, агрохимиялыц зерттеулерде цосымша енiмде немесе алынатын ешмде (ацуыз, май жэне т.б.) тынайтцыштардын эсер етушi заты-нын бiрлiгiнiн етелуi арцылы берiлетiн тынайтцыштардын тшмдШк керсет-кiшi цабылданган жэне тэжiрибеде кенiнен цолданылады.
Егiншiлiк жYИесi гумустын цайта цалпына келуi Yшiн арнайы шыгындарды талап етпеИтiндеИ, ауыл шаруашылыгы дацылдарынын ешмдь лiгiн арттыруга багытталган гс-шаралардын салдары болатындай етш цурылуы тиiс.
Тынайтцыштардын эртYрлi тYр-лерiнiн эсерiн, оларды пайдалану коэффициенты арттыратын эдiстердi зерттеу, топырац цунарлылыгын жэне дацылдардын енiмдiлiгiн бiр мезплде сацтаудын онтайлы жолдарын аныцтауга мYмкiндiк бередi.
Зерттелетiн факторлардын ке-шендi эсерi нэтижелерiнiн тиiмдiлiгiн объективтi багалау Yшiн зерттелетiн дацылдардын тек ешмдШп мен енiм сапасынын керсеткiштерi жеткШказ, цосымша енiм бiрлiгiн алуга арналган шыгындарды есептеу кезiнде бiр мезплде топырацтын цунарлылыгын
жа;сартуды есепке алу манызды. Бiздщ зерттеулерiмiзде тынайт;ыштар Yсте-ме ;осымша eнiмдi эртYрлi ;амтамасыз ете отырып жэне алынатын eнiмнiн сапасына эртYрлi эсер ете отырып, алынган Yстеме ;осымша eнiмнiн немесе осы eнiмдi алу Yшiн eсiрiлген ауыл шаруашылыгы да;ылына эсер етушi зат бiрлiгiнiн eтелiмдiлiгi бойынша ерекшеленетiнiн кeрсеттi.
4-кестеде асты; алынган кYрiш егiстiгiне енгiзiлген тынайт;ыштын эсер ететiн зат бiрлiгiнiн (кг) eтелiмдiлiгi кeрсетiлген.
4-кестеден кeрiнiп тургандай, тынайт;ыштар негiзгi eнiмнiн тYсiмi ретшде ете жогары eтеледi. Осылайша, толы; есептж норманы енгiзген кезде тынайт;ыштардын эрбiр килограмы 3,2 кг асты;ты ;амтамасыз етедi жэне бYгiнгi осы eнiмдердiн кез келген багасы кезiнде тынайт;ыштарды ;олданудын тйiмдiлiгi бай;алады.
^азiрri уа;ытта тек минералды тынайт;ыштарга гана емес, сонымен ;атар органикалы; тынайт;ыштарга да (кен, биогумус) багалар тура;ты емес. Осыган байланысты бiздщ зерттеулерде органикалы; тынайт-;ыштардын тшмдШп физикалы; салма; бiрлiктерiнiн (т, ц) етелу^ олардын сэйкесiнше ;осымша eнiмiмен
аны;талды. Минералды тыгайт;ыш-тардын есептж норма жэне кен вариантын енпзген кезде кeннiн eтелiмдiгi бiршама жогары болды -155,9 кг.
2 жыл iшiнде биогумустын эрбiр тоннасы 122,7 кг ;осымша eнiм берд^
Органикалы; жэне минералды тынайт;ыштардын етелуш тынайт-;ыштар мен алынатын ешмнщ багалары езгерген кезiнде кез келген уа;ытта ;олдану тйiмдiлiгiн а;шалай мэнге ауыстыру Yшiн коэффициент ретiнде пайдалануга болады.
ЦОРЫТЫНДЫ
Осылайша, жYргiзiлген зерттеу-лердiн нэтйжелерi ;олданылган минералды;, органикалы; тынайт-;ыштар жэне олардын YЙлесiмi батпа;ты топыра;тын ;оректiк режимы жа;сартып, кYрiштiн eнiмдiлiгi мен непзп сапа кeрсеткiштерiн бiршама жогарылататыны аны;талды. Тынайт-;ыштардын тйiмдiлiгiн ете жогары екендiгiн тынайт;ыштардын эсер етушi зат бiрлiктерiнiн eтелiмдiгi айтарлы;тай екенiн керсетт жэне А;дала суармалы ал;абынын куршть батпа;ты топырагы жагдайында кYрiш да;ылына тынайт;ыштарды ;олдану-дын рентабельдiлiгi дэлелденд^
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Харитонов Е.М. Социально-экономическая концепция развития рисоводства в Российской Федерации / Е.М. Харитонов - Ростов-на-Дону: «Фолиант», 2003. - С. 169-176.
2 Комитет по статистике МНЭ РК. Обзор рынка риса на мировом рынке и в Казахстане за 2014-2015 гг [Электронный ресурс]. - Режим доступа: www.kazagro.kz, свободный.
3 Рисоводство: метод. указания / сост. Масливец В. А., Герасименко В. Н., Макаренко С. А. - Краснодар: КубГАУ 2014. - 68 с.
4 Шеуджен А. Х. Агрохимия и физиология питания риса. - Майкоп: Адыгея, 2005. - С. 1012-1034.
5 Бейсенова Г.О., Ибраева М.А., Сулейменова А.И., Пошанов М.Н., Молдабек Г.Б. Алматы облысы,Балхаш ауданы, А;дала суармалы курш ал;абынын куршть батпа;ты топырагынын биологиялы; белсендШгше биорганикалы; мелиоранттар мен тынайт;ыштардын эсерi // 1здешстер, нэтижелер, 2017. - №1 (73). - С. 78-88.
6 Бейсенова Г.О., Сулейменова А.И., Молдабек Г.Б. Курш епсттнщ микрофлорасына биорганикалы; тыцайтцыштарды енгiзудiц эсерi // 1здешстер, нэтйжелер, 2017. - №3(75). - С. 156-167.
7 Esfehani M., Sadrzade S.M., Kavoosi M., Dabagh-Mohammad-Nasab A. Study the effectof different levels of nitrogen and potassium fertilizers on growth, grain yield, yield components of rice (Oryza sativa) // cv. Khazar. Iran. Agron. Journal, 2005. - 7 (3). - P. 226-241.
8 Шантыз А.Ю. Продуктивность и посевные качества семян риса при применении фосфорных удобрении: автореф. дис. канд. с.-х.н. - Краснодар, 1996. -19 с.
9 Zhang H., Wang M.C., Xu G.H., Yan Z. Bio-organic fertilizers as the foundation of agricultural sustainable development: on the application of bio-organic fertilizers on rice cropping // Journal of Huaihai Institute Technology (Humanities and Social Science Edition), 2014. - 12(6). - P. 94-96.
10 El-Sherif E., Ghanem S.A., Sorour R., Abdou Zadan A. Rice production under organic and inorganic fertilization. - J. Agric. Sci. Mansoura Univ., 2007. - 32 (3). P. 16111626.
REFERENCES
1 Kharitonov Ye.M. Sotsialno-ekonomicheskaya kontseptsiya razvitiya risovodstva v Rossyskoy Federatsii / Ye.M. Kharitonov - Rostov-na-Donu: «Foliant», 2003. - S. 169176.
2 Komitet po statistike MNE RK. Obzor rynka risa na mirovom rynke i v Kazakh-stane za 2014-2015 gg [Elektronny resurs]. - Rezhim dostupa: www.kazagro.kz, svo-bodny.
3 Risovodstvo: metod. ukazaniya / sost. Maslivets V. A., Gerasimenko V. N., Makarenko S. A. - Krasnodar: KubGAU, 2014. - 68 s.
4 Sheudzhen A. Kh. Agrokhimiya i fiziologiya pitaniya risa. - Maykop: Adygeya, 2005. - S. 1012-1034.
5 Beysenova G.O., Ibrayeva M.A., Suleymenova A.I., Poshanov M.N., Moldabek G.B. Almaty oblysy,Balkhash audany, A;dala suarmaly kyrish al;abynyH kyrishti-batpa^ty topyrarynyH, biologiyaly; belsendiligine biorganikaly; melioranttar men tyHaytnysh-tardyH aseri // Izdenister, natizheler, 2017. - №1(73). - S. 78-88.
6 Beysenova G.O., Suleymenova A.I., Moldabek G.B. Kyrish egistiginiH mikroflora-syna biorganikaly; tyHaytnyshtardy engizudiH aseri // Izdenister, natizheler, 2017. -№3(75). - S. 156-167.
7 Esfehani M., Sadrzade S.M., Kavoosi M., Dabagh-Mohammad-Nasab A. Study the effectof different levels of nitrogen and potassium fertilizers on growth, grain yield, yield components of rice (Oryza sativa) // cv. Khazar. Iran. Agron. Journal, 2005. - 7 (3). - P. 226-241.
8 Shantyz A.Yu. Produktivnost i posevnye kachestva semyan risa pri primenenii fosfornykh udobreny: avtoref. dis. kand. s.-kh.n. - Krasnodar, 1996. - 19 s.
9 Zhang H., Wang M.C., Xu G.H., Yan Z. Bio-organic fertilizers as the foundation of agricultural sustainable development: on the application of bio-organic fertilizers on rice cropping // Journal of Huaihai Institute Technology (Humanities and Social Science Edition), 2014. - 12(6). - P. 94-96.
10 El-Sherif E., Ghanem S.A., Sorour R., Abdou Zadan A. Rice production under organic and inorganic fertilization. - J. Agric. Sci. Mansoura Univ., 2007. - 32 (3). P. 16111626.
РЕЗЮМЕ
Г.О. Бейсенова1, Р.Е. Елешев1, Т.К. Василина1, А.С. Вырахманова2 ВЛИЯНИЕ ВНЕСЕНИЯ УДОБРЕНИЙ В ПОЧВЫ АКДАЛИНСКОГО МАССИВА НА КАЧЕСТВО И урожаИность РИСА
1Казахский национальный аграрный университет, Алматы, Казахстан е-mail: beisenova.g1989@mail.ru 2Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии
им. У.У. Успанова,050060, Алматы, пр. Аль-Фараби, 75В, Казахста, Проведены исследования по изучению влияния удобрений на количественные и качественные показатели риса в условиях Акдалинского массива орошения. Установлено, что сорт риса Регул способен формировать высокие урожаи зерна, которые составляют 31,0-48,7 ц/га. Применение минеральных удобрении оказало положительное влияние, как на урожаиность, так и на показатели качества изучаемои культуры. Максимальная прибавка урожая от удобрении составила 57,1 % от контрольного (б/удобрении) варианта. Установлено, что окупаемость единицы деиствующего вещества органических удобрении в течение 2 лет в деиствии и последеиствии урожаем была высокои и составила: полуперепревшего навоза - 155,9 кг и биогумуса 122,7 кг зерна риса.
Ключевые слова: рис, удобрения, навоз, биогумус, азот, фосфор, калии, урожаиность
SUMMARY
G.O. Beisenova1, R.E. Eleshev1, TKVassilina1, A.S. Vyrakhmanova1 THE INFLUENCE OF FERTILIZATION IN THE SOIL OF THE AKDALA MASSIF ON THE QUALITY AND PRODUCTIVITY OF RICE 1Kazakh National Agrarian University, Almaty, Kazakhstan, е-mail: beisenova.g1989@mail.ru 2Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U.U. Us-panov, 050060, Almaty, 75 VAl-Farabi avenue, Kazakhstan Studies have been conducted to study the effect of fertilizers on quantitative and qualitative indicators of rice under the conditions of the Akdala irrigation region of South-east of Kazakstan. It was established that the Regul rice variety is capable of forming high grain yields, which range from 31.0-48.7 kg/ha. The use of mineral fertilizers had a positive effect on both yield and quality indicators of the studied culture. The maximum yield increase from fertilizers amounted to 57.1 % of the control (fertilizer) option. It was established that the payback per unit of the active substance of organic fertilizers for 2 years in effect and aftereffect was high and amounted to: 155,9 kg of manure and 122,7 kg of rice grain biohumus.
Key words: rice, fertilizers, manure, biohumus, nitrogen, phosphorus, potassium
