CC BY
15
УДК 001(09)
ББК 72.3 Г.Б. ТУРАЕВА
БАЪЗЕ МУЛОХИЗАХР ОИД БА ТАЪЛИФОТИ ТУГРОИИ ИСФА^ОНЙ
ДОИР БА ИЛМИ КИМИЁ
Яке аз шоирону донишмандони фардехтаи адди Салчу;й Тугроии Исфадонй (та;рибан 453/1062-513/1121)дар фунуни адабй баробар бо улуми да;и; табаддури комил доштааст. Аз ин улум у бештар ба кимиё пардохтаву ба хотири он датто замоне шугли худро низ аз даст додааст. Манзалати волои хешро дар улуми кимиё Тугрой бордо таъкид доштааст. Чунончи, дар пешгуфтори яке аз осори кимиёвии у дамин маънй равшан тачассум гардидааст: "Чун дарёфтам, ки нисбат ба ин илм шав;у рагбати беандозае дар ;алби ман нидон аст, ба досили он саъй намудам, аммо ягон нафареро пайдо накардам, ки дар он асари арзишманде ба мерос гузошта бошад. Пас, дар ин илм кутубе таълиф намудам, ки мисоли ондоро олам то кунун надидааст" (12,129).
Дар пайвастагй ба фикри болой бояд тазаккур дод, ки бархе аз осори кимиёвии Тугрой дар китобхонадои мухталифи олам мадфуз мондаанд. Бо тааммул бар осори Тугрой дамин нуктаро бояд афзуд, ки таснифоти мутааддиде рочеъ ба илми кимиё бозгуи таваччуди вижаи ин алломаи фардехта ба илмдои да;и; мебошад. Нуктаи мазкур дар аглаби маохизи мута;аддим исботи худро пайдо намудааст. Чунончи, Ибни Асир дар ин хусус чунин арза доштааст: "Тугрой ба санъати кимиё тамойули зиёд дошта, дар ин замина осори зиёде ба мерос гузоштааст" (4, 192).
Имоди Котиби Исфадонй дар ин замина чунин мутазаккир гардидааст: "Имом Мудаммад ибн Хдйсам дар Исфадон бароям чунин ;исса кард: Ман пеши у шеърашро омухтам. Пас, устод Абу Исмоил бо заковати баланди худ сирри илми кимиёро дарёфтаву румузи онро ошкор сохт ва парда аз муаммои он бардошта, ганчинадояшро берун овард" (6, 63).
Мирзо Мудаммад Бо;ири Мусавй таъкид доштааст, ки Тугрой дар далли румузи кимиё дасти тавоно ва соби;аи беназир доштааст (7, 194).
Ба ;авли Ибни Халдун Тугрой аз шайхону пешвоёни ин фанн мадсуб меёфт. Аз ин хотир саранчом ба кашфи асрори кимиё ва сохтани тилло аз фулузот муваффа; шуд (5, 1077).
Салодуддин Сафадй низ таъкид доштааст, ки Тугрой аз зумраи он нафаронест, ки бар сирри кимиё зафарёб гардидааст. Мавсуф дар ин замина овардааст: "Тазаккур сохтаанд, ки у як мис;ол иксирро бар дазор мис;ол тилло дармеомехт" (11, 269).
Тош Куброзода дар ин хусус гуфтааст: "Мегуянд, ки устод як мис;ол иксирро нахуст ба шаст дазор тилло меандохт ва дигарбора бар сесад дазор" (13, 224).
Андешадо фав;уззикри донишмандони мута;аддим худ шадодати боризи ало;амандии Тугрой ба улуми да;и; аст.
Гузашта аз ин, Салодуддин Сафадй арзиши баланди осори кимиёвии Тугроиро таъкид дошта, ондоро чун кутуби муътабар ;аламдод намудааст: "У хотираи хеле ;авй ва дурахшонеро содиб буд, то чое ки румузи кимиёро ошкор намуд. Дар ин фан у содиби таснифоте мебошад, ки пеши олимони сода муътабар дониста мешавад. Аз чумлаи ондо "Мафотид ар-радма", "Масобид ал-дикма", "Ч,омиъ ал-асрор", "Тарокиб ал-анвор", рисолаи "Зот ал-фавоид", "Хд;ои; ал-истишдодот" мадсуб мешавад (11, 269).
Дар пайвастагй бар ин, донишмандони мута;аддим ва мутааххир осори зеринро дар илми кимиё ба ;алами Тугрой мансуб донистаанд:
1. "Ч,омеъ ал-асрор ва тарокиб ал-анвор". Гуруде донишмандон номи асарро бо дамин унвон мутазаккир гардидаву онро марбут ба илми иксир хондаанд (16, 534;1,1,311; 9,1,628). Афзун бар ин, Х^очй Халифа издор намудааст, ки муаллиф дар он мункирони илми кимиёро тардид намудаву ба исботи а;оиди хеш кушидааст (16,1,534).
Аммо як идда мусаннифон "Ч,омеъ ал-асрор" ва "Тарокиб ал-анвор"-ро китобдои чудогона муаррифй кардаанд (17,1107;10,497).
Дар робита ба нусхадои хаттии асар Карл Броккелман маълумот додааст. Бар мабнои ахбори ин муда;;и;и ховаршинос дастхати китоб дар Санкт-Петербург ва осорхонаи Бритониё мадфуз мебошад (2, 12). Гузашта аз ин, пажудишгари мавсуф дар перомуни мавчуд
будани нусхаи хаттй тахти унвони "Тарокиб ал-анвор" дар осорхонаи Бритониё ва Кохира маълумот додааст (2, 12).
2. "Х,акоик ал-истишходот" (17,3,1107; 16,1,672; 11,12,269). Салохуддин Сафадй ва Х^очй Халифа таъйид намудаанд, ки Тугрой дар ин асар перомуни исботи санъати кимиё бахс намудаву а;идахои дар му;аддамоти китоби "Шифо" баён доштаи Ибн Синоро мавриди тардиду шак ;арор додааст (11,12,269;16,1,672). Нуктаи мазкур дар нигоштахои бархе аз пажухишгарон низ мисдо;и худро пайдо намудааст (10, 497).
К. Броккелман унвони асарро "Хд;ои; ал-истишход" номида, дар шахрхои Мадина ва Кохира махфуз будани дастхатхои онро бозгу намудааст (2, 12).
Кобили тазаккур аст, ки Ё;ути Хдмавй китоби дар тардиди Ибни Сино нигоштаи Тугроиро "Китоб ар-Радд ало Ибн Сино фи ибтол ал-кимиё" унвон кардааст (17, 1107). Исмоил Пошо Багдодй онро мухтасар "ар-Радд ало Ибн Сино" муаррифй намудааст (1, 311). Х^очй Халифа низ онро бо хамин унвон зикр намудаву китоби мухтасар хондааст (16, 338).
Дар робита ба китоби мазкур хамин матлабро меафзоем, ки харчанд Ибни Сино дар замони муосир дар Магриб ба кимёгарй низ шухрат ёфтааст, аммо аслан худ мухолифи табдили як фулузот ба фулузоти дигар буд ва ба имконияти кимиё боварй надошт. Аз ин хотир, Тугрой дар ин асар бо далоили худ андешахои Ибн Синоро инкор намудааст (12, 129).
3. "Зот ал-фавоид" (17, 1107;16 ,821;10, 497; 9, 628). Мусаннифи "Хддият" ал-орифин" унвони асарро "Зот ал-фароид" сабт намудааст (1, 311). Х^очй Халифа онро рисола дар илми кимиё хондааст (16, 821). Дар пайгирй аз ин, Куххола Умар Ризо низ тасбит намудааст, ки он рисола дар илми кимиё мебошад (9, 628).
4. "Мафотих ар-рахма ва масобих ал-хикма" (1, 312; 166;16 ,2,1755, 497; 9, 626). Кобили тазаккур аст, ки дар му;аддимаи китоби мазкур муаллиф унвони асарро чунин бозгу намудааст: "Асарро "Мафотих ар-рахма ва асрор ал-хикма" унвон кардам, зеро дар он чунон ки ;айд намудам, асрори улум нухуфтаву онхоро мутоби; ба хар кадом тавзех додам ва бар му;аддимаву хафт абвоб та;симбандй намудам" (12, 129).
Аммо дар манобеи мута;аддим номи асар ба таври мухталиф сабт гардидааст. Ё;ут Хдмавй китоби мазкурро хамчун ду китоби чудогона "Масобих ал-хикма" ва "Мафотих ар-рахма" ба ;айд овардааст (17, 1107). Мирзо Абдуллох Афандй Исфахонй дар "Рийоз ал-уламо" номи асари мазкурро "Китоб Мафотих ал-хикма ва масобих ар-рахма" ;айд намуда, аз чумла чунин овардааст: "Китобхои "Мафотих ал-хикма" ва "Масобих ар-рахма" дар илми иксир ва кимиё будаанд. Дар шахраки Ардабил бо сохиби китоби "ал-Мисбох фи илм ал-мифтох", вохурдам, ки вай низ мутахассиси ин илм буд. Мавсуф баён дошт, ки Тугрой дар китоби мазкур бар мабнои далоили самъй ва ахбору осор дар тасбити ин илм кушиш намудааст" (7, 167).
Х^очй Халифа афзудааст, ки дар ин китоб муаллиф шархи рамузи кимиё ва баёни гуфтори хакимонро доир ба ин илм гирдоварй кардааст (16, 1755).
Гузашта аз ин, Хонбобо Мушор дар китоби "Муаллифини кутуби чопии форсй ва арабй аз огози чоп то кунун" унвони асарро "Мафотих ас-санъа ва масобих ар-рахма ва тари; амал ал-иксир" ва ба забони форсй муаррифй кардааст (15, 820). Афзун бар ин, К. Броккелман номи асарро "Масобих ал-хикма ва мафотих ар-рахма" ба ;айд овардаву мавчуд будани нусхахои хаттии онро дар китобхонахои Париж ва Пешовар таъкид доштааст (2, 12). Ёдрас кардан мухим аст, ки Броккелман хамчунин "Асрор ал-хикма"-ро мутазаккир гардидаву онро асари чудогонаи Тугрой хонда, дар Техрон нигахдорй шудани нусхаи хаттии онро таъйид намудааст (2, 12). Аммо бар мабнои нигоштахои Тугрой, ки унвони асарро "Мафотих ар-рахма ва асрор ал-хикма" хондааст, ин хамон як асар махсуб мешавад.
Бар мабнои маълумоти донишманди сохибназари араб Алй Ч,авод Тохир нусхаи хаттии ин китоб дар китобхонаи Донишгохи Кохира тахти унвони "Мифтох ар-рахма ва масобих ал-хикма" махфуз буда, дар он ашъори дар илми кимиё сурудаи шоир низ чой дода шудааст. Муха;;и;и мавсуф як даста аз чунин ашъори шоирро аз китоби мазкур бозгу намудааст (2,128).
5. "ал-Иршод ли-л-авлод". Унвони асар дар "Хддият ал-орифин" (1, 311) ва "Муъчам ал-муаллифин" (9, 628) тазаккур ёфтааст. Зириклй асари мазкурро мухтасаре дар илми иксир шуморидааст (3, 246). Бино ба маълумоти муха;;и;он нусхаи хаттии он дар Техрон мавчуд мебошад (2, 13).
6. "ал-Ч,авхар ан-назир (пурбахо) фи синоат ал-иксир". Перомуни ин асар Исмоил Пошо Багдодй хабар додааст. (1,1,311). Баъдан К.Броккелман аз мансубияти он ба ;алами Тугрой
шубда намудаву дамзамон нигаддорй гардидани мусаввадаи нусхаи хаттии онро дар китобхонаи Берлин хабар додааст (2, 12).
7. "ал-Макотиъ (порчахо) фи-л-хикмат ал-илохия". К. Броккелман китоби мазкурро дар илми кимиё муаррифй кардаву нигаддории дастхати онро дар Осафия тасбит сохтааст (6,5,12).
8. "Сирр ал-хикма фи шарх китоб ар-Рахма ли Ч,обир". Бино бар ахбори сабт гардида дастхати ин асар дар Париж мадфуз мебошад (2, 12).
9. "ар-Рисола ал-хотима". Аз руи маълумоти ба ;айд омада дастхати китоб дар Тедрон мавчуд аст (2, 12).
10. "Рисола фи кимиё". Рочеъ ба китоби мазкур низ ховаршиноси олмонй К. Броккелман маълумот дода мадфуз будани дастхати онро дар Осафия таъкид доштааст (2, 13).
11. "Китоб ал-асрор". Аз руи ахбори мавчуда дастхати ин асар низ дар Кодира мавчуд мебошад (2, 13).
12. "Рисола фи-т-табоиъ". К. Броккелман ин асарро низ дар шумори осори Тугрой оварда, дар Кодира мавчуд будани нусхаи хаттии онро ;айд намудааст. (2, 13).
13. ^асоид фи-л-кимиё. Бар мабнои ахбори мавчуда дастхати ин ;асоид низ дар Кодира мадфуз мебошад (6,5,13).
14."^асидае ба забони форси бо шархи арабии худи шоир" (3,2,246).
Бархе аз муаллифон кутуби дигарро, аз ;абили "ал-идсон фи илм ал-мизон", "Субд ат-та;вим", "Садифат номус ал-дикамй фй тадзиб адчор ас-сабъа", "Афъол ат-табиъа ва асрор ал-хали;а" низ дар шумори осори кимиёвии Тугрой ба ;алам додаанд (12,128-129).
Бино бар ахбори манобеи ;адим Тугрой дамчунин содиби ;итъаоте дар илми кимиё мебошад, ки намунаи он то замони мо расидааст (11, 269). Абёти зеринро Имодуддини Исфадонй ба Тугрой нисбат дода, гуфтааст: "Байтдои зерин низ ба ;алами у мансуб буда, дар он ба илму маърифати хеш дар илми кимиё ишора намудааст:
Аммо улум, пас дар он бо кушиши худ зафар ёфтам,
Аз он чизе намондааст, ки ниёз ба омухтанаш дошта бошам.
Асрори хилцатро уамаги саросар бидонистам,
Илм аст, ки торикии зулумотро бароям равшан созад.
Аз Хурмуз сирри уикматашро ба мерос гирифтам,
Ки бимонад дар олами гую цои шубуабари.
Калиди ганцинауоро соуиб гаштам бо мафтуни,
Ки он бароям кашф созад сирри нщони номафуумро.
Гар паруезгори набуди, муъцизауое ба зууур меовардам,
Бо уикмати худ цалбуоро аз нобинои шифо мебахшидам.
Дил мехоуад ба зууур орам уар он чи бидонистам,
Валек ацл намегузорад ва аз он маро бозмедорад.
Нахоуам вогузор бисозам бар аули олам,
На сарвати пурасрорерову на заковатмандии фациронаро.
Пас инсонуо гар золим ва ё цоуил бошанд,
Кай тауаммул созам такарруму такаллумро" (6,124-125).
Касидаи мазкур дар девони шоир ва бархе аз соири маохизи муътабар сабт гардидааст (14,79; 17, 6,1115;13,11, 269).
Имодуддини Исфадонй ;итъаи зайлро низ моли Тугрой ва рочеъ ба илми кимиё муаррифй кардааст:
Дар таулилу уисоби он сиррест, ки ошкоро нагардад,
Он дар худи туст, гар бияндеши шаруашро.
Хар цисме дорои таркиби ба уам муртабит аст,
Ки розаш андар он баъди омезиш шаруи худ ёбад.
Буйдор нагардад дар маулули он цасад,
Цуз он ки дар таркибаш руу гирад цолаб (6,125).
Таъкиди ин нукта чоиз аст, ки абёти мазкура дар девони шоир ки зери дасти мост, ба мушодида намерасад. Аз ин ба хулоса омадан мумкин аст, ки Имомуддин Исфадонй онро дар нусхаи дигар ва ё дар сарчашмаи дигар ба ;айд овардааст.
Шеъри дигари Тугроиро дар илми кимиё Салодуддин Сафадй ба ;айд овардааст, ки дар он муаллиф бо дониши густардаи хеш дар ин илм ифтихор намудаву чунин гуфтааст: Аз ацоиботи ашё он аст, ки ман дар уацицат воцифам, Бар ганцинаи оне, ки ба он зафарёб асту пас он комёбист.
Дарвоцеъ калиди ганцинацои замин дар Шарцу цам Fap6, Бар дасти ман асту аммо оцизам дар цути худ. Гар мулуки цавр дар замин цоким набошанд, Бипошанд онцо пеши поям дурру ёцут (11, 269).
Аз мушохидаву мулохизоти дар боло ироагардида метавон ба чунин натича расид, ки мусаннафоти дар илми кимиё нигоштаи ин мутафаккири барчаста инъикосгари дониши густарда ва маърифати баланди у дар улуми да;и; мебошад. Ахбори маохизи муътабар ва бахои баланди муаррихону адибони ;уруни вусто худ шаходати возехи ин гуфтахо ба шумор мераванд. Во;еан, ин осор масдари мухиме барои муха;;и;они ин илм ба шумор омада, дар рахнамоии онхо ахамияти баландро доро мебошад. Афзун бар ин, дар сурати тах;и;и нусхахои хаттии мавчудаи он осор боз як пахлуи номакшуфи эчодиёти ин донишманди забардаст ошкор гардида, хакими волома;ом ва файласуфи фозил будани у боз хам тасбити худро пайдо менамуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Исфахонй, Имодуддин ал-Котиб. Харидат ал-аср ва чаридат ал-аср фи зикр фузало ахли Исфахон.\ Исфахонй, Техрон: Мероси мактуб, 1999. -390 с.
2. Исфахонй, ал-Мирзо Абдуллох Афандй. Риёз ал-уламо ва хиёз- ал-фузало, ^ум, 1983.-2 ч. -476 с.
3. Исфахонй, ал-Мирзо Мухаммад Бокир ал-Мусавй. Равазот ал-чаннот фи ахвол ал-уламо ва ас-содот: адад ал-ачзоъ -4. ^ум,\ Исфахонй.- 1971.-3 ч.- 480 с.
4. Ибн ал-Асир, Иззуддин Абулхасан ибн Алй ибн Абулкарам. ал-Комил фи-т-таърих: адад ал-ачзоъ -9. \ Ибн ал-Асир, Байрут, 2003.-9 ч. - 504 с.
5. Ибни Халдун, Абдуррахмон ибни Мухаммад. ал-Мукаддима. \ Ибни Халдун \\Тахкики Абдуллох ад-Дарвеш. Бейрут , 2004.- 1114 с.
6. Брокелман, К. Таърих - ал-адаб ал-арабй: адад ал-мучалладот 6. Кохира: \ Брокелман, К .Дор-ул-маориф, 1977.- 367 с.- 4 ч.
7. Багдодй, Исмоил Пошшо. Х,адият-ул-орифин асмаъ-ил -муаллифин ва асар ал-мусаннифин: адад ал-ачзаъ 2.\ Багдодй. Байрут Дор ул-эхё, 1955 . - 842 с. -1 ч.; 574 с. -2 ч.
8. Х,очй, Халифа. Кашф уз-зунун ан асоми-ал-кутуб в-ал-фунун. Байрут:\ Халифа Х,очй. Дор ул-фикр, 1986. -376с.- 4 ч.
9. ал-Хдмавй, Шихобуддин Абй Абдуллох Ёкут. Муъчам ал-удабо. Байрут: Дор ал-фикр лит-тибоъа ва-н-нашр ва-т-тавзиъ, 1980.-620с.
10. Хонбобо, Мушор. Муаллифини кутуби чопи форсй ва арабй. \ Хонбобо Техрон - Эрон, 1952. - 990 с.- 2 ч.
11. Зириклй, Хайруддин. ^омус- ал-Аълом:адад ал-ачзоъ - 8. - Байрут:\ Х.Зириклй Дор-ул-илм,2002 - 336 с.-1 ч.
12. Садр, Ас-саид Хдсан. Такмилату амал ал-амал. \ Садр .Байрут , 2004. - 605 с.-2 ч.
13. ас- Сафадй, Салохуддин Халил ибн Айбак ибн Абдуллох. Ал-Вофй би-л-вафаят. Байрут: Дор-ул-эхё ва ат-турос ал-арабй, 2000.- 284 с.
14. Тош Куброзода, Абулхайр Исомуддин Ахмад ибни Мустафо. Мифтох ус-саъада ва мисбах ас-сияда: адад ал-мучалладат 3. Байрут:\ К. Тош Дор ул-кутуб, 1998. - 1712 с.
15. Тохир, Аличавод. Аш-шиър-ул-арабй фил-Ирок ва билад-ул Ачам фил-ъаср ис-Салчукй. Бейрут:\ Тохир Дор ур-раъид ал-ъарабй, 1985. - 560 с.
16. Тугрой, Абу Исмоил. Девон Ат-тугрой. \ Тугрой \\^устантиния:Матбаъа ал-чавоиб бил, 1881.- 300 с.
17. Куххола, Умар Ризо. Муъчам-ул-муаллифин : адад-ул-мучалладат 4. Байрут: \ Куххола .Муассис-ат- ар-рисала,1993.- 3064 с.
REFERENCES:
1. Isfahoni, Imoduddin al-Kotib. Kharidat al-asr va jaridat al-asr fi zikri fuzalo ahli Isfahon. -Tehran: \ Isfahoni, .Letter Legacy, 1999. - 390 p.
2. Isfahoni, al-Mirzo Abdullah Afandi. Riyoz al-ulamo va hiyoz-al-fuzalo. - Kum, 1983. -V.2. -476 p.
3. Isfahoni, al-Mirzo Bokir al-Musavi. Ravazot al-jannot fi ahvol al-ulamo va as-sodot: in four volumes. - Kum, 1971. - V.3. - 480 p.
4. Ibn al-Asir, Izzuddin Abdulhasan ibn Ali ibn Abulkaram. Completion in the History: \ Ibn al-Asir in nine volumes. - Beirut, 2003. - V.9. - 504 p.
5. Ibni Khaldun, Abdurrahmon ibni Muhammad. Introduction. Studied by Abdullah ad-Darvesh.\ Ibni Khaldun. - Beirut, 2004. - 1114 p.
6. Brokelman, K. The History of Arabic Literature: in six volumes. \ K Brokelman- Kohira: Encyclopedia, 1977. - 367 p. - V.4.
7. Baghdodi, Ismoil Poshsho. Hadiyat-ul-orifin asma"u-l-muallifin va asaru-l-musannifin: in two parts. - Beirut:\ Baghdodi. Revival, 1955. - 842 p. - V.1.; - 574 p. - V.2.
8. Hoji, Khalifa. Kashfu-z-zunun an asmoi-il-kutub v-al-funun. - Beirut: Encyclopedia, \ Hoji, Khalifa 1986. - 376 p. - V.4.
9. al-Hamavi, Shihobuddin Abi Abdullah Yoqut. Men-of-Letters" Ethnology. - Beirut: Idea and Press publishing-house, 1980. - 620 p.
11.Khonbobo, Mushor. Authors of Persian-Arabic Books.\ Khonbobo. - Tehran-Iran, 1952. -990 p.
12.Zirikli, Khayruddin. A"lom Dictionary: in eight volumes and parts. - Beirut: Scientific Encyclopedia, 2002. - 336 p. - V.1.
13.Sadr, as-Said Hasan. Improvement of Practice. - Beirut, 2004. - 605 p. - V.2.
14.As-Sadafi, Salohuddin Khalil ibn Aybak ibn Abdullah. Al-Vofi bi-l-vafayat. - Beirut: Encyclopedia of New and Literary Ties, 2000. - 284 p.
15.Tosh Kubrozoda, Abulkhayr Isomuddin Ahmad ibni Mustafo. The Key of Happiness and Light of Management: in three volumes.\ Tosh Kubrozoda. - Beirut: Encyclopedia, 1998. - 1712 p.
16.Tohir, Alijavod. Arabic Poems in Iraq and Foreign Countries Referring to Seljukids" Denasty,\ Tohir, 1985. - 560 p.
17.Tograi, Abu Ismoil. At-Tograi"s Collection of Compositions. \ Tograi.- Kustandiya: Javoib Bil, 1881. - 300 p.
18.Kuhhola, Umar Rizo. Mu"jam-ul-muallifin: in four volumes.\ Kuhhola. - Beirut: Establishment of Dissertation, 1993. - 3064 p.
Баъзе муло^иза^о оид ба таълифоти ТуFроии ИсфахонП доир ба илми кимиё
Вожа^ои калиди: Тугроии Исфауонй, ауди Салцуцй, кимиё, цасида, нусхаи хаттй Дар мацола доир ба осори ба илми кимиё бахшидаи олим ва шоири маъруфи араби давраи Салцукиён Тугроии Исфауонй мулоуизауо баён шудаанд. Муаллиф масъалаи мазкурро ба доираи тауциц гирифта, ахбору шару ва цайду мулоуизоти донишмандони асримиёнагй ва муосирро доир ба таълифоти кимёвии Тугрой таулил намудааст. Цайд мешавад, ки осори кимёвии Тугрой дар илми муосир аз ауамияти илмй бархурдор буда, омузиши онуо барои муайян намудани осори насрии илмии давраи мавриди тауциц муфид аст. Муаллиф ба чунин натица мерасад, ки баррасии ин осори Тугрой барои муайян кардани ташаккулу тауаввули илмуои дациц дар асруои XI-XII низ мусоидат уохад кард.
Некоторые замечания о сочинениях Тограи Исфахани в области ал химии.
Ключевые слова: Тограи Исфахани, эпоха Сельджукидтов, ал химия, ода, рукописи
В статье рассмотрены научные сочинения по химии знаменитого поэта и ученого эпохи Сельджукидов Тограи аль-Исфахани. Исследуя данный вопрос, автор приводит комментарии различных средневековых ученых, а также результатов исследований современных исследователей о научной ценности произведений Тограи по ал химии.
Автором статьи выявлено, что поистине сочинения Тограи по ал химии имеют большую ценность в современной науке и изучение этих книг важно для определения их свойство и особенности. По мнению автора статьи, изучение наследия Тограи выявляет уровень развития точных наук в XI-XII вв. и его роли в жизни людей данного периода.
The Importance and Significance of Tograi IsfahanTs Compositions i n the Field of Chemistry".
Key words: Tograi Isfahani, the epoch of Seljukids, chemistry.
The article under consideration dwells on the scientific composition in chemistry belonging to the outstanding poet and scholar who lived in Seljukidsл epoch, Tograi al-Isfahani. Exploring the relevant issue the author adduces commentaries to various medieval scientists, the results of the researches obtained by modern scientists demonstrating a scientific value of the author's compositions on chemistry as well.
The author reveals that they are truly of great value in modern science and the study of these books is important for determining their property and characteristics, upon the whole. In conformity with the authors opinion the study of the relevant legacies of Tograi throws light on the levels of development beset with exact sciences referring to the Xl-th - the Xll-th centuries and their role in the life of the people who lived that historic time.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тураева Гулорохон Бур^оновна, омузгори кафедраи умумидонишгоуии забони англисии Донишгоуи давлатии цуцуц бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E- mail: guloroturaeva@mail.ru Сведения об авторе:
Тураева Гулорохон Бурхановна, преподаватель общеуниверситетской кафедры английского языка Таджикского государственного университета права, политики и бизнеса (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: guloroturaeva@mail.ru Information about the author:
Turaeva Gulorokhon Burkhanovna, lecturer of All-University of the Department of the English language under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan Republic, Khujand), E - mail: guloroturaeva@mail.ru
