CC BY
7УДК 371.3
Рус теленец Россиянец башка халыклары теллэре Yсешенэ тээсире
Марат Лотфуллин
(Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщни исемендзге Тарих институты)
Аннотация. Мэкалэдэ совет чорыннан алып хэзерге заманга ка-дэрге вакыт аралыгында рус теленен Россия халыклары теллэре Yсешенэ тээсиренэ анализ ясала. Россия дэYлэте милли сэясэтенен Россия Конституциясенэ, тел хокуклары буенча халыкара документларга каршы килуе hэм Россия халыклары теллэре Yсешенэ тискэре йогынты-сы кYрсэтелэ. Мэгариф системасында туган теллэрне саклап калунын зарури шартлары ачыклана. Федераль дэYлэт мэгариф стандартларына теп компетенция сыйфатында туган тел компетнциясен hэм 9, 11нче сыйныфларда туган телдэн дэYлэт йомгаклау имтиханнары кертY мемкинлеклэре карала. Россия халыклары теллэрен, шул исэптэн рус телен дэ, саклап калу ечен мэгариф системасын поликультуралы, поли-лингваль принципларда тезY тэкъдим ителэ.
Теп тешенчэлэр: Россия халыклары теллэре, тел хокуклары, ту-ган теллэр буенча белем компетенциялэре, поликультуралы, полилин-гваль мэгариф.
Рус теле, халыкара аралашу теле буларак, Россия халыклары теллэре Yсешендэ меhим роль уйный. Денья цивилизациясе белэн бэйлэнештэ милли теллэрнен лексикасын, бигрэктэ сэясэт, фэн hэм техника елкэлэрендэге терминологияне баетуда арадашчы булып рус теле хезмэт итэ. Рус теле белэн Россия халыкларыньщ Yзара бэйлэнешен прогрессив кYренеш дип бэялэп була, ченки бу бэйлэнеш икетеллелекне YCтерYгэ hэм теллэрне баетуга китерэ. Россиядэ икетеллелекнен теп формасы - рус-милли икетеллелеге.
Шул ук вакытта, А.А. Реформатский фикеренчэ, 30нчы ел-лардан башлап СССРнын геополик мохите шартларындаYЗЭк партия-дэYлэт органнарынын тел сэясэтендэ руслаштыру юнэ-
леше елдан-ел ныгый бара [4]. Элеге сэясэт нигезендэ язма теллэрнец Yсеше кебек уцай кYренеш тэ алфавитларныц кечлэп диярлек кириллица нигезендэ тезелYе сэбэпле тискэре тес ала. Рус теленэ барлык елкэлэрдэ естенлек бирелэ. Моныц сэбэплэре «Ленинньщ милли сэясэтендэ» тYгел, э «интернационализм» элэме астына яшеренгэн рус шовинизмыныц халыкларныц милли Yзацына hэм психологиясенэ hежYмендэ. Бу «интернациона-лизмныц» ныгуына ялчы-ялагай руслашкан миллэт вэкиллэре, ^п вакыт чын рус рухын да узып, аеруча зур елеш керттелэр [1].
Шунысы Yзенчэлекле, халыклар теллэрен изYгэ юнэлдерелгэн чаралар рус теленнэн белем сыйфатын кYтэрY сылтавы белэн тор-мышка ашырыла. Шул исэптэн Россия Президентыныц Федераль дэYлэт мэгариф стандартларына Yзгэрешлэр кертеп, укыту планна-рында рус телен, аерым предмет елкэсе итеп, филологиядэн аерып чыгару буенча йеклэмэсен курсэтергэ мемкин. Бу йеклэмэнец максаты - Россиянец барлык мэктэплэрендэ рус телен укытуга ат-нага 8 сэгать ^лэмендэ тигез шартлар тудыру. Чынлыкта исэ, укыту планындагы сэгатьлэр саныныц СанПин белэн чиклэн-гэнлеген исэпкэ алганда,элеге хэлнец туган теллэрне укытуга бирелгэн вакыт hэм, димэк, туган тел укытучыларыныц саны кыс-каруга китерэчэге мэгьлYм. Мондый проектлар рэтенэ ДэYлэт Ду-масы Рэисе каршындагы рус теле hэм эдэбиятын мэгариф оешма-ларында укытуныц бердэм концепциясен тезY буенча эшче теркемтэкьдим иткэн hэм тикшерYгэ куелган (edu.crowdexpert.ru) концепция проектын да кертеп була. Бу концепциядэ [2], Россия мэгариф hэм фэн министрыныц боерыгы белэн кертелгэн бердэм дэYлэт имтиханнарыныц рус телендэ генэ уздырылуына сылтап, барлык мэктэплэрдэ предметлар укытуны рус теленэ кYчерY hэм балаларныц мэктэпкэ хэзерлек диагностикасына рус телендэ укуга хэзерлеген тикшерYне кертY тэкьдим ителэ. Yз чиратында бердэм дэYлэт имтиханнарын рус телендэ генэ бирY мемкинлеге Россия Конституциясен (17, 19, 43, 68 нче маддэлэр) генэ тYгел, хэтта Россия тарафыннан кабул ителгэн кеше хокуклары буенча халыка-ра килешYлэрне дэ боза [3].
Ф.М. Березин фикеренчэ, эчке сэясэтнец этник Yзенчэлеген югалткан, ялган бердэм «совет халкы» тезYгэ юнэлтелYе халыклар теллэре ечен ике меhим нэти^эгэ китерде [1].
Беренчедэн, бу сэясэт бик ^п азсанлы халыкларнын теллэре ярлылануга, хэтта кайберлэренен бетYенэ юл ачты. Социолинг-вистикада «авыру теллэр» тешенчэсе бар - бу аралашу функция-сен югалта барган теллэр дигэн CYЗ. влкэн буын вэкиллэре кул-ланышында гына сакланып, бу теллэр экренлэп югалган теллэр рэтенэ кYчэлэр.
Икенчедэн, бер этник теркемнен тел хокуклары чиклэщ анын икенче бер теркем белэн сэясэт, мэгариф, икътисад елкэ-лэрендэ тигезлэшYенэ комачаулый hэм еш кына гражданнар су-гышына китерэ. Советлар Союзы таркалу hэм, анын нэти^эсе буларак, Украинадагы вэзгыять монын ачык мисалы булып тора.
Тел хокуклары - ул аерым телне шэхси hэм и^тимагый тор-мышта куллану хокукы, телне сайлау, аны ейрэнY, ул телдэ уку хокукы буларак бигелэнэ [5]. Тел хокукларынын нигезендэ кеше хокуклары турындагы халыкара документлар ята: БМОнын кеше хокуклары буенча гомуми декларациясе (1948 ел), Гражданлык hэм сэяси хокуклар буенча халыкара пакт (1966 ел), региональ теллэр hэм азчылык теллэре буенча Европа хартиясе (1992 ел). Россиядэ 1992 елда Европа Советына керэ hэм Европа Советы кабул иткэн документларны YтэYне YЗ естенэ ала.
2009 елдан бирле Россиядэ илне гомумевропа мэгариф кинлегенэ керY буенча Болонья процессында катнашу кысала-рында, федераль дэYлэт белем стандартлары (ФДБС) эшлэY hэм тормышка ашыру бара. Стандартлар белем YЗлэштерYгэ, уку-укыту шартларына, тэрбия нэти^элэренэ талэплэр булып кабул ителэ. Элек эшлэнгэн стандартлардан аермалы буларак, яна стандартлар hэр белем циклы буенча компетенциялэр формасында бирелэ. Бу компетенциялэр «Европа Советы hэм Парламенты тэкъдимнэрендэ» (2006 ел, 18 декабрь, № 2006/692/ЕС) анлатып бирелэ. Аларны 2 теркемгэ бYлеп була: гомуми (универсаль, теп, профессиядэн тыш) hэм махсус (профессиональ). Гомуми тер-кемгэ 8 теп компетенция керэ, шулар арасында беренче урында туган тел белY компетенциясе тора. Еврокомиссия тэкъдимнэре буенча Болонья процессында катнашучы иллэрдэ балалар бакча-сыннан алып, югары белемнэн сон укуга кадэр туган телдэ ара-лаша алу беренче hэм ин меhим компетенция санала. Россиянен Болонья процессында катнашуына карамастан, яна стандартларда туган тел белY компетенциясе дэYлэт теле буларак рус телен белY
компетенциясенэ алыштырылган. Элбэттэ, Россия Конституция-се нигезендэ, халыкара документлар нигезендэ туган тел белY теп компетенция булырга тиеш. Туган телен белмэгэн кешелэр бе-лемле, укымышлы дип саналмаска hэм аца белем турында документ бирелмэскэ тиеш.
Туган телдэн компетенциянец яца стантдартларга кертел-мэве очраклы хэл тYгел. Россия Президенты Д.А. Медведев Федерация ^ыенына мерэ^эгатендэ (2008 ел, 5 ноябрь):«Мэгариф системасы халык тормышыныц яшэY рэвешен формалаштыра, яца буыннарга миллэтнец кыйммэтлэрен тапшыра», - дип бел-дерде. Россия халыклары теллэре милли кыйммэтлэргэ керэ ал-мый, димэк.
Шулай да, ФДБС барлык Россия гражданнарыныц теллэрен hэм мэдэниятен саклауны тээмин итсен ечен, бетен кечебезне берлэштерергэ тиешбез. Татар теле hэм эдэбияты, татар халкы тарихы буенча федераль дэYлэт белем стандартлары булуы татар телен саклау hэм ейрэнY буенча хэлне яхшыртырга мемкин. Та-тарстанда тупланган тэ^рибэ бу меhим эштэ ярдэм итэ ала.
ФДБС нигезендэ тезелгэн Yрнэк программалар туган телне hэм эдэбиятны укытуда ирешелгэн нэти^элэрне бетен Россия укучыларына ^иткерергэ тиеш.
Уку программалары составындагы база уку планнарыныц Россия республикалары мэктэплэре ечен дэ варианты булу принципиальмеhим мэсьэлэ. Республикаларныц дэYлэт теллэрен теп программаныц мэ^бYри елешендэ укыту РФнец «Мэгариф турындагы» законында гына тYгел, калган норматив актларда да ныгытылган булырга тиеш [3].
Россия халыкларыныц теллэрен саклап калуны тээмин ту ечен ФДБС ка теп компетенция сыйфатында туган тел компетен-циясен hэм 9, 11нче сыйныфларда туган телдэн дэYлэт йомгаклау имтиханнары кертY зарури шарт булып тора. Туган телне ейрэнYне hэм туган телдэ укуны ирекле рэвештэ сайлауга нигез-лэнгэн ялган демократик принцип чынлыкта, мэ^бYри белем бирY шартларында, халыкныц зур кYпчелегенец туган телендэ укый-яза белмэвенэ, нэти^эдэ телне hэм мэдэниятне югалтула-рына китерэ.
Россия Федерациясе поликультуралы дэYлэт, hэм мэгариф системасы да поликультуралы, полилингваль нигездэ тезелергэ
тиеш. Татарстан Республикасыньщ поликультуралы мэгариф мо-деле Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэгендэ эшлэнэ. Проектны тор-мышка ашыру ечен Татарстан Республикасыныц Мэгарифне YCтерY институтында башлангыч мэктэп hэм балалар бакчалары ечен рус hэм татар теллэрендэ укыту-методик комплектлар эшлэнде. Аларныц эчтэлеге балаларда милли Yзац, Татарстан, Россия халыкларыныц тарихи-мэдэни мирасына, бетенденья ру-хи байлыкларына хермэт тэрбиялэYгэ юнэлдерелгэн hэм ФДБС талэплэренэ туры килэ. Поликультуралы, полилингваль мэгариф системасын тормышка ашыруРоссия Федерациясендэ барлык халыкларныц теллэрен, шул исэптэн рус телендэ, гармонияле рэвештэ Yстерергэ мемкинлек бирэчэк.
ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ
1. Березин. Ф.М. Место и роль русского языка в постсоветской России // Теория и практика общественно-научной информации. Вып. 13. М., 1997. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.philology.ru/linguistics2/berezin-97.htm
2. Концепция преподавания русского языка и литературы в общеобразовательных организациях Российской Федерации. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.pushkin.institute/projects/gosconcept /conc-dox/Concept_project.pdf
3. Лотфуллин М.В. Современные проблемы национального образования // Электронный научный журнал «Современные проблемы науки и образования» 2014, №6. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http// www.science-education.ru/pdf/2014/6/333.pdf
4. Реформатский А.А. Введение в языковедение. М.: АСПЕНТ ПРЕСС, 1996. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://bibliotekar.ru/yazikovedenie-1/170.htm
5. Языковые права этнических меньшинств в сфере образования. Сб. материалов. М., 1994. С. 20-35.
Автор турында мэгълумат: Марат Вазыхович Лотфуллин - физика-математика фэннэре кандидаты, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрж;ани ис. Тарих институтыныц Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге елкэн фэнни хезмэткэре (420014, Кремль, подъезд 5, Казань, Россия Федерациясе); maratlv50@gmail.com
Роль русского языка в развитии
языков народов России
Марат Лотфуллин
(Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ)
Аннотация. В статье дан анализ влияния русского языка на развитие языков народов России от советского периода до современности. Показано противоречие государственной национальной политики России Конституции России, международным документам по языковым правам и её отрицательное влияние на развитие языков народов России. Выявлены необходимые условия для сохранения родных языков в образовательном пространстве России. Рассмотрены возможности включения в федеральные государственные образовательные стандарты, в качестве основных образовательных компетенций, компетенцию по родным языкам с обязательной государственной аттестацией в 9, 11 классах. Для сохранения языков народов России, в том числе и русского языка, предложено строить систему образования на поликультурных и полилингвальных принципах.
Ключевые слова: языки народов России, языковые права, образовательные компетенции по родным языкам, поликультурное полилин-гвальное образование.
Сведения об авторе: Марат Вазыхович Лотфуллин - кандидат физико-математических наук, старший научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (420014, Кремль, подъезд 5, Казань, Российская Федерация); maratlv50@gmail.com
The impact of Russian language on the development
of languages of the other peoples of Russia
Marat Lotfullin
(Sh. Marjani Institute of History,
Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan)
Abstract. The analysis of Russian language influence on the development of the other languages of peoples of Russia, beginning from the Soviet era and up to the present time, is given in this article. Contradictions between the public national policy of Russia and Russian Constitution, as well as international documents on the language rights and its negative impact on the development of the other languages of peoples of Russia are displayed. The necessary conditions for preserving the native languages within the educational space of Russian Federation are identified. The possible ways of including the educational standards in the federal state, as part of the basic educational competencies, the competence in native languages with the compulsory state certification in the 9-11 classes are given. In order to preserve the languages of other peoples of Russia, including the Russian language, it is proposed to build a system of education, based on multicultural and polilingual principles.
Keywords: languages of the peoples of Russia, language rights, native language educational competence, multicultural polilingual education.
REFERENCES
1. Berezin F.M. Mesto i rol russkogo yazika v postsovetskoj Rossii [Place and the role of Russian language in the post-Soviets Russia]. Teoriya i praktira obshchestvenno-nauchnoy mysli [The theory and practice of social-scientific idea], issue 13. Moscow, 1997. Available at: http://www.philology.ru/linguistics2/berezin-97.htm
2. Kontseptsiya prepodavaniya russkogo yazyka i literatury v obshcheobrazovatelnykh organizatsiyakh Rossiyskoy Federatsii [Conception of teaching the Russian language and literature in educational organizations of Russian Federation. Available at: http://www.pushkin.institute /projects/gosconcept/conc-dox/Concept_project.pdf
3. Lotfullin M.V. Sovremennye problemy natsionalnogo obrazovaniya [Contemporary problems of national education]. Elektronnyi nauchnyi
zhurnal "Sovremennye problemy nauki i obrazovaniya" [E-zine science journal 'Contemporary problems of science and education'], 2014, no. 6. Available at: http://bibliotekar.ru/yazikovedenie-1/170.htm
4. Reformatorskij A.A. Vvedenie v yazykoznanie [Introduction into linguistics], Moscow, ASPENT PRESS, 1996. Available at: http://bibliotekar.ru /yazikovedenie-1/170.htm
5. Yazykovye prava etnicheskikh menshinstv v sfere obrazovaniya [Lingual rights of ethnic minorities in the sphere of education]. Moscow, 1994, p. 20-35.
About the author: Marat Vazikhovich Lotfullin - Cand. Sci. (Physics and Mathematics), Senior Researcher at the Center of History and Theory of the National Education, Sh. Marjani Institute of History of Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan (420014, Kremlin, entrance 5, Kazan, Russian Federation); maratlv50@gmail.com
