Россия мәгарифендә туган телләрнең тоткан урыны һәм роле Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Национальное образование

УДК 371

РОССИЯ МЭГАРИФЕНДЭ ТУГАН ТЕЛЛЭРНЕЦ ТОТКАН УРЫНЫ ЬЭМ РОЛЕ

М.В. Лотфуллин

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе

Ш.Мэрщэни исемендэге Тарих институты

Казан, Россия Федерациясе

[email protected]

Ана теленец этнослар белэн, халык тарихы белэн турыдан-туры бэйлэнеше мэсьэлэлэре карала. Туаган телне саклауныц кеше хокуклары белэн бэйлэнеше ассызыклана. Тел хокукларын саклау буенча игълан ителгэн халыкара документ-ларныц Россиядэ кабул ителгэн карарларныц, хокуки-норматив нигезлэренэ туры килYе ачыкланды. Шул ук вакытта Россия мэгариф елкэсендэге норматив документларныц, халыкара документлардан аермалы буларак, ана телендэ укуны, туган теллэрне ейрэнуне чиклэугэ юнэлдерелгэнлеге курсэтелэ. Россия мэгариф системасында туган теллэрнец тоткан урыны hэм хэле ачыклана. Россиядэ халык-ларны hэм аларныц туган теллэрен саклап калу буенча тэкъдимнэр кертелэ.

Теп тешенчэлэр: халык, этник узац, туган тел, кеше хокулары, тел хокула-ры, федераль дэулэт белем стандартлары, туган тел белем компетенциясе, туган телдэ укуга шартлар тудыру буенча мониторинг

Россия халыклары ечен «туган тел» тешенчэсе, телне белY дэрэ-^эсенэ генэ тYгел, шул телдэ сейлэшYче халык тешенчэсе белэн дэ туры-дан-туры бэйлэнгэн, миллэтнец теп курсэткече булып тора. Гомум кабул ителгэн миллэт билгелэмэсендэ, туган тел, этник узацнан кала, икенче урында тора. Бу курсэткечлэрнец туры килмэве халыклар арасында барган ассимиляция процессыныц усешен чагылдыра. Конституциядэ билгелэн-гэнчэ Россиядэ купмиллэтле халык Россия суверенитеты иясе hэм бердэнбер хакимият чыганагы булып тора. 68 маддэ буенча hэр халык туган телен сакларга hэм ейрэнергэ хокуклы.

Россия социологиясендэ халыкларны ассимиляциялэугэ юнэлде-релгэн, туган телнец халык белэн бэйлэнешен инкарь итэ торган hэм туган телне шэхес белэн генэ бэйли торган фикер (караш) алга серелэ: Туган тел ул кешенец билгеле бер тел мохитендэ кече яшьтэн махсус ейрэтудэн башка узлэштергэн уз милли теле (беренче тел) [1]. Бетен деньяда, шулай ук Россия конституциясендэ дэ, туган тел итеп кеше узенеке дип санаган халыкныц теле, аны уткэн буыннар Ьэм аларныц рухи мирасы белэн бэйли

торган милли hэм этник идентификациянец нигезе булып торуа торган тел санала [2, б.7].

Халыкларныц Yзенчэлеген саклауда hэм кешелэрнец тыныч яшэешен тээмин итYДЭ теллэрнец эhэмияте бик зур. Алар тотрыклы Yсешне тээмин итY, глобаль hэм урындагы мэнфэгатьлэрне гармониялэштерY юлында стратегик фактор булып торалар. ЮНЕСКОныц гомуми декларациясендэ билгелэнеп кителгэнчэ, мэдэни кYп терлелек теллэрнец кYп терлелеге белэн бэйлэнгэн. Шуца кYрэ Yзецнец телецне куллануга, шул исэптэн мэгарифтэ дэ, берYк вакытта гомумдэYлэт телен hэм халыкара теллэрне YЗлэштерYгэ, доминант тел иялэрен башка милли теллэрне, халыкара теллэрне ейрэщгэ юнэлдерелгэн тел политикасын YCтерY, алга этэрY бик меhим. Глобализация заманында барлык теллэргэ деньяда Y3 урынын та-барга ацлы рэвештэ Yстерелеп килэ торган кYптеллелек кенэ мемкинлек бирэ ала.

2009 елдан бирле укытуныц федерация дэYлэт белем стандартларын (ФДБС) эшлэY бара. Стандартлар белем YЗлэштерYгэ, уку-укыту шартла-рына, тэрбия нэти^элэренэ талэплэр булып кабул ителэ. Элек эшлэнгэн стандартлардан аермалы буларак, яца стандартлар Европага ияреп, hэр белем циклы буенча компетенциялэр формасында бирелэ. Бу компе-тенциялэр «Европа Советы hэм Парламенты тэкъдимнэрендэ» (2006 ел, 18 декабрь, № 2006/692/ЕС) ацлатыла. Аларны 2 группага бYлеп була: гомуми (универсаль, теп, профессиядэн тыш) hэм махсус (профессиональ). Гомуми группага 8 теп компетенция керэ, шулар арасында беренче урында туган телне белY компетенциясе. Еврокомиссия тэкъдимнэре буенча Бо-лон процессына катнашучы иллэрдэ балалар бакчасыннан алып, югары белем Ьэм аннан соц укуда да туган телдэ аралаша алу иц меhим hэм беренче компетенция булып санала. Россиянец Болон процессына катна-шуына карамастан, яца стандартта туган тел белY компетенциясе дэYлэт теле буларак рус телен белY компетенциясенэ алыштырылган [3].

Элбэттэ, Россия Конституциясе Ьэм халыкара документлар нигезендэ туган телне белY теп компетенция булырга тиеш. Туган телен белмэгэн кешелэр белемле, укымышлы дип саналмаска hэм аларга белем турында документ бирелмэскэ тиеш. «Мэгариф системасы халык тормышыныц яшэY рэвешен формалаштыра, яца буыннарга миллэтнец кыйммэтлэрен тапшыра» (Россия Президенты Д.А.Медведевныц Федерация Собрание-сенэ посланиесе (2008 ел, 5 ноябрь)).

Белем бирYнец ФДБС кысаларында эшлэнгэн YPнэк программа-ларныц туган тел hэм эдэбиятын укытуда ирешелгэн дэрэ^эдэ булулары зарур, алар туган тел hэм эдэбиятны Россиядэ барлык укучыларга укыту-ны тээмин итэргэ тиеш. Россия халыкларыныц теллэрен саклап калуныц зарури шарты булып ФДБС ка туган теллэрне 9, 11 классларда дэYлэт йомгаклау аттестациясе белэн теп компетенция итеп кертY тора. Мэ^бури белем бирY шартларында туган телдэ уку hэм аны ейрэнY Yзиреклелек принцибына корылу чынбарлыкта халыкларныц Y3 телендэ массакYлэм

рэвештэ укый-яза белмэвенэ китерэ. Бу исэ халыкларныц Y3 теллэрен haM мэдэниятлэрен югалтуына алып бара. Безнец исэплэYлэр буенча Россия регионнары мэктэплэрендэ 7% кына татар баласы туган телен ейрэнэ. Шул ук вакытта Россия конституциясе гражданнар хокукларын социаль, раса, милли, тел haM дин билгелэренэ карап чиклэYнец бетен формаларын тыя (19 нчы маддэ). Шулай итеп, Россия конституциясе, туган тел куллану хокукы белэн беррэттэн hэркемнец белем алырга хокукын игълан итеп барлык халыкларга туган теллэрен сакларга гарантия бирэ. 16 нчы матдэ буенча халыкара хокукларныц гомYм танылган принциплары, нормалары hэм халыкара килешYлэр Россия хокуки системасыныц бер елеше булып торалар. Эгэр Россиянец халыкара килешYе Россия законында каралган кагыйдэлэргэ туры килмэсэ, халыкара килешYДЭге кагыйдэлэр кулланыла.

Тел хокукларыныц меhим нигезе булып кеше хокуклары буенча кабул ителгэн халыкара доументлар тора: БМО (Берлэшкэн миллэтлэр оеш-масы)ныц кеше хокуклары буенча гомуми декларациясе (1948), ЕКХО (Европа куркынычсызлык hэм хезмэттэшлек оешмасы)нда катнашучы иллэр (шул исэптэн Россия дэ) консесусы белэн кабул ителгэн Кешелек Yлчэнеше Конференциясенец Копенгагендагы очрашуы документы (1990), Миллэт яки этник, дин, тел азчылыкларын тэшкил иткэн кешелэр хокуклары буенча БМО декларациясе (1992), 1996 елда Нью-Йоркта тезелгэн Экономик, социаль, мэдэни хокуклар буенча халыкара Пакт (ICESCR), шулай ук Гражданлык hэм сэяси хокуклар буенча халыкара Пакт (ICCPR). Мэгарифкэ караган халыкара стандартларга да шул ук кеше хокуклары буенча кабул ителгэн халыкара документларда нигез салынган [4]. Копенгаген документыныц 34 нче параграфында: «Катнашучы иллэр милли аз-чылыкларга дэYлэтнец рэсми телен яки теллэрен ейрэщ зарур булуга ка-рамастан, туган теллэрен ейрэщгэ яки туган телдэ укуга мемкинлек бул-дыруны гарантиялэY буенча кеч куячаклар...» дип белдерелэ. Туган телне ейрэщгэ яки туган телдэ укырга шартлар тудыру шулай ук БМО ныц 1992 нче елдагы Декларциясендэ дэ hэм кайбер икеяклы килешYлэрдэ дэ каралган. 1996 нчы елгы Гаага тэкъдимнэрендэ азчылык теллэрдэ башлангыч, урта, урта махсус hэм югары белем 6^y зарурлыгы кYрсэтелгэн.

Мэгариф системасында тел хокуклары азчылыкны тэшкил халык теллэренэ ейрэтYне; милли азчылык эгзаларын hэм башка ул телне ейрэнергэ телэYчелэрне; hэм милли азчылыкларны туган телдэ укытуны Y3 эченэ ала. ЕКХОныц милли азчылыклар буенча Баш Комиссары фикере буенча дэYлэтлэрнец бу ике мемкинлекне дэ бирергэ хэзерлеге азчылык-ларныц хокукларын яклау ечен бик меhим.

Беренчедэн, теп кеше хокукын <^з телен куллануда» (Гражданлык hэм сэяси хокуклар буенча халыкара Пакт (ICCPR), 27 нче маддэ) милли азчылыктан булган кешелэргэ тормышка ашыру аларныц туган теллэрен белY мемкинлегеннэн тора. Гаага тэкъдимнэрендэ эйтелгэнчэ, милли азчылыктан булган кешелэрнец YзбилгелэY хокукы алар белем алу бары-шында ана теллэреннэн дэ белем алган очракта гына тулысынча тормыш-

ка ашырыла ала. Сейлэм телен белYне гаилэдэ тээмин итеп булса да, язма hэм эдэби телне белY - укыту оешмаларыныц актив эшчэнлеген талэп итэ. Аныц естенэ елкэн кешелэр махсус программаларга таянып укырга телэргэ мемкин.

Икенчедэн, азчылык теленэ азчылыктан булмаган кешелэрне дэ ейрэтY азчылык белэн ^пчелек арасында ацлашуга бигеле бер елеш кертергэ мемкин. КYптэн тYгел Европа Советы мэдэни аралашу, ацлашу hэм толерантлык чарасы буларак бердэн ^брэк тел белYнец эhэмиятен таныды.

Эченчедэн, тел дэреслэре тел ейрэнYченец hэм шэхеснец Yзбил-гелэвен тээмин итуче элемент булып торса да, уку процессыныц зуррак елеше туган телдэ укытылган очракта гына тел тулысынча Yзлэштерелергэ мемкин.

ДYртенчедэн, тикшерYлэр кYрсэткэнчэ, Y3 телен ейдэ ейрэнYче hэм элегэ ^пчелек телен яки рэсми телне ейрэнмэгэн милли азчылык кешелэ-ренэ билгеле бер ^лэмдэ туган телдэ уку белем ^тэрергэ ярдэм итэ.

Югарыда кYрсэтелгэн мэгариф елкэсендэге тел хокукларын тээмин итYче чаралар Европа Советыныц 1992 елныц 22 нче июнендэ кабул ителгэн регион теллэре hэм азчылык теллэре буеча Европа Хартиясендэ каралган. 1992 елныц январендэ Россия Европа Советына кабул ителэ hэм Европа Советы кабул иткэн бетен документларны YтэY йеклэмэсен Y3 естенэ ала. Россия конституциясе бу йеклэмэлэрне тулысынча Yтэргэ мемкинлек бирэ. Шуца да карамастан, Россиянец «Мэгариф турында» законы туган телдэ белем алуны теп мэктэп (1-9 класслар) белэн чикли. Туган теллэрне укытуга шартлар рэсми дэYлэт (рус) телен укытуга тудырыл-ган шартлардан кYпкэ начаррак булулары белэн кискен аерылалар. Ул гына да тYгел, Россия кануннарында каралган Россия составындагы Респуб-ликаларныц дэYлэт теллэрен укыту Россия Мэгариф hэм фэн министрлы-гы раслаган гомуми белемнец YPнэк программаларында урын тапмаган. Россия «Мэгариф турында» законыныц 14 нче маддэсендэ каралган Россия республикаларыныц дэYлэт теллэрен, туган теллэр белэн беррэттэн, теп укыту программасыныц мэ^бури елешендэ укыту хокуки-норматив актлар белэн беркетеп куелырга тиеш. Шулай ук, Россия мэгариф hэм фэн министрлыгыныц 28.11.2008 елгы 362 номерлы приказы белэн расланган бердэм дэYлэт имтханнарын (БДИ) YткэрY турында нигезлэмэ (алдагы тек-стта - Нигезлэмэ) туган телдэ уку мемкинлеклэрен чикли. Нигезлэмэнец 5 нче пункты буенча дэYлэт йомгаклау аттестациясе рус телендэ генэ узды-рыла. Шул ук вакытта, Россия «Мэгариф турында» законыныц 70.1 маддэсе нигезендэ БДИ нэти^элэре югары уку йортларына керY имтихан-нары нэти^элэре дип таныла. Димэк, БДИ ны рус телендэ генэ уздыру туган телдэ белем алу hэм югары белем алу хокукын чикли, теп кешелек иреклэрен hэм хокукларын тел hэм миллэт билгелэре буенча дискримина-цияли.

Хэзерге вакытта халыкларныц конституциядэ каралган туган теллэрен саклау буенча ихтия^ларын кайсыдыр кYлэмдэ Yти торган реги-оннардагы мэгариф идарэсе органнарыныц укыту процессын оештыру, белем эчтэлеген билгелэY, укытучылар хэзерлэY буенча вэкалэтлэре юкка чыгарылган. Россия мэгариф hэм фэн министрлыгы да бу вэкалэтлэрне Yзенэ алмый. Ул хэтта регионнарда туган теллэрдэ укуга hэм туган теллэрне ейрэнYгэ шартлар тудыруга мониторинг та уздырмый. Мэсэлэн, Россия мэктэплэрендэ кYпме бала укуы да билгеле тYгел. Татар халкыныц 75% яшэгэн Россия регионнарында татар теле укытучылары хэзерлэY тук-татылган, хэтта балалар бакчасына тэрбиячелэр дэ хэзерлэнми. Калган халыкларныц хэле тагын да начарырак.

Шулай итеп, Россиядэ этносларны, халыкларны, аларныц теллэрен hэм мэдэниятен саклап калу ечен тYбэндэге оештыру чараларын кYрергэ кирэк.

1. «Мэгариф турында»гы Федерация законында:

- гражданнарныц конституциядэ каралган хокукын - туган телдэ урта hэм югары белем алуны (дэYлэт йомгаклау аттестациясе белэн берлектэ) законлаштырырга,

- Россия субъектларында туган телдэ белем бирY hэм туган телне укыту буенча Yрнэк укыту программалары тезY hэм раслау вэкалэтлэрен тээмин итэ торган Yзгэрешлэр hэм естэмэлэр кертергэ.

2. ДэYлэт hэм муниципалитет структураларында туган телдэ укуны, тэрбияне hэм туган тел ейрэнYне тээмин итYче штат берэмлеклэре булды-рырга.

3. Туган телдэ уку-укыту методик эсбапларны, дэреслеклэрне нэшер ту, рецензиялэY буенча Бетенроссия структурасы тезергэ.

4. Федерация дэYлэт белем стандартларына теп компетенция итеп туган телне белYне кYрсэтергэ hэм 9, 11 классларда туган тел hэм эдэбияттан дэYлэт йомгаклау имтиханнары кертергэ.

5. Бетенроссия ^лэмендэ:

- туган телдэ эшли торган балалар бакчасы, урта гомуми белем hэм естэмэ белем бирэ торган учреждениелэрнец нигезлэмэлэрен тезергэ,

- туган телдэ эшли торган мэгариф учреждениелэре хезмэткэрлэре ечен вазифа инструкциялэр расларга.

6. Россия Мэгариф hэм фэн министрлыгында туган теллэрдэ укуга, туган теллэрне ейрэщгэ шартлар тудыруга мониторинг, дэреслеклэр бас-тыруны оештыру, милли кадрлар хэзерлэY вэкалэтлэре булган милли мэгариф структура яцадан торгызырга.

7. Урта гомуми белем 6^y учреждениелэре укучыларына дэYлэт йомгаклау аттестациясен рус телендэ генэ уздыру нигезлэмэсен гамэлдэн чыгарырга.

Хэзерге шартларда Россия халыкларын саклап калу ечен мэгарифнец эчтэлеге поликультуралыга эйлэнергэ, э мэгариф системасы табигыйлык

юнэлеше принципларында тезелергэ тиеш. Милли мэгариф оешмалары формасы ягыннан заманча модерн, эчтэлеге ягыннан милли булырга тиеш.

ЭДЭБИЯТ

1. Беликов В.И., Крысин Л.П. Социолингвистика. 2-е изд., испр. М.: Аспект Пресс, 1996. 207 с.

2. Беларусская мова. Прафесшная лекака: дапам / аут.-склад. В.В. Маршэу-ская, 1.В. Шваварчык, А. С. Садоуская. Гродна: ГрДУ, 2006. 84 с.

3. Лотфуллин М.В. Современные проблемы национального образования // Современные проблемы науки и образования. 2014. №6. URL: http// www.science-education.ru/pdf/2014/6/333 .pdf (дата обращения: 25.11.2016).

4. Языковые права этнических меньшинств в сфере образования. Сб. материалов / авт. пер. и сост. Г.В. Хрусталев. М., 1994. С 20-35.

Автор турында белешмэ: Лотфуллин Марат Вазыйх улы - физика-математика фэннэре кандидаты, елкэн фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, ТР ФА Ш.Мэр^эни исемендэге Тарих институты (420014, Кремль, 5нче подъезд, Казан, Татарстан Республикасы, Россия); [email protected]

РОЛЬ И МЕСТО РОДНЫХ ЯЗЫКОВ В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ РОССИИ

М.В. Лотфуллин

Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация [email protected]

Исследуются взаимоотношения родных языков и этносов. Показана непосредственная связь народов с родными языками. Выявлено взаимовлияние обеспечения прав человека и сохранения родных языков. Проводится анализ международных документов по обеспечению языковых прав, и исследуется их соответствие нормативно-правовым основам России в этой области. Нормативные документы России в области образования, в отличие от международных документов, направлены на ограничение условий для обучения на родном языке и изучения родных языков. Выявляется состояние родных языков и их место в системе образования России. Вносятся предложения по сохранению народов России и их языков.

Ключевые слова: народ, этническое самосознание, родной язык, языковые права, федеральные образовательные стандарты, образовательные компетенции по родным языкам, мониторинг создания условий для обучения на родных языках

Сведения об авторе: Лотфуллин Марат Вазыхович - кандидат физико-математических наук, старший научный сотрудник, Центр истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ (420014, Кремль, подъезд 5, Казань, Российская Федерация); [email protected]

THE ROLE AND PLACE OF MOTHER TONGUES IN THE RUSSIAN EDUCATION SYSTEM

M.V. Lotfullin

Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences

Kazan, Russian Federation

[email protected]

This article investigates the relationships between native languages and ethnic groups. It shows that there is a direct relationship between a nation and its native language. The interrelationship between promotion of human rights and the preservation of native languages is revealed. International documents concerning provisions for language rights are analyzed and Russia's compliance with the international regulatory framework in this area is investigated. Normative Russian education documents, in contrast to the international documents, aim to restrict the conditions in which learning in the mother tongue and studying native languages can take place. The state of native languages and their place in the Russian system of education is shown. Proposals are made for the preservation of the peoples of Russia and their languages.

Keywords: educational competence in native languages, ethnic consciousness, federal educational standards, language rights, monitoring the creation of conditions for education in the native languages, mother tongue, people

REFERENCES

1. Belikov V.I. Krisin L.P. Sotsiolingvistika [Sociolinguistics]. 2nd edition, corrected. Moscow, Aspekt Press Publ., 1996. 207 p. (In Russian)

2. Belarusskaja mova. Prafesijnaja leksika: dapam [The Belorussian Language. Professional Lexis: Manual]. Ed. by V.V. Marsheyskaya, I.V. Pivavarchyk, A.S. Sadoy-skaya. Grodna, GrDU Publ., 2006. 84 p. (In Belorussian)

3. Lotfullin M.V. Sovremennie problemi natsionalnogo obrazovanija [Contemporary Problems of National Education]. Sovremennie problemi nauki i obrazovanija -Contemporary problems of science and education, 2014, no. 6. Available at: http//www.science-education.ru/pdf/2014/6/333.pdf (accessed 26.11.2016). (In Russian)

4. Jazikovie prava etnicheskix menshinstv v sfere obrazovanija. Sb. materialov [Language Rights of Ethnic Minorities in the Spheres of Education. Collection of Materials]. Trans. G.V. Khrustalev, Moscow, 1994. pp.20-35. (In Russian)

About the author: Marat V. Lotfullin is a Candidate of Science (Physics and Mathematics), Senior Research Fellow, the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (Entrance 5, Kremlin, Kazan 420014, Russian Federation); [email protected]