Научная статья на тему 'Алманиядә татар телен өйрәнә торган фәнни үзәкләр эшчәнлеге'

Алманиядә татар телен өйрәнә торган фәнни үзәкләр эшчәнлеге Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

CC BY
226
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тюркология / тюркские языки / татарский язык / Федеративная Республика Германия / Turkology / the Turkic languages / the Tatar language / the Federal Republic of Germany

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Зарипова Альфия Наилевна, Шайхутдинова А. И.

В статье на основе анализа деятельности научных центров Федеративной Республики Германия, изучающих татарский язык в рамках тюркологии, говорится о научных деятелях, посвятивших свои труды изучению татарского языка, приводится краткое описание этих работ. В заключение перечисляются наиболее глубоко изученные немецкими учеными темы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE TURKOLOGY RESEARCH CENTERS IN GERMANY: THE TATAR LANGUAGE

The article is based on analyzing the activity of the research centers in Germany which are studying the Tatar language within the framework of Turkology. The articles specifies the German scientists who have made an insightful study into the Tatar language and gives a short summary of their main works. In conclusion the authors provide a summary the topics explored by German scientists in the field.

Текст научной работы на тему «Алманиядә татар телен өйрәнә торган фәнни үзәкләр эшчәнлеге»

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган Лэнни у.зэклэр этпчэнлеге Олектонный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайхутдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ №® ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

Зарипова Альфия Наилевна

кандидат филологических наук, доцент, кафедра теории и практики перевода, Высшая школа иностранных языков и перевода, Институт международных отношений, истории и востоковедения, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань

а1А]а_ка2ап@ЬоШш1. сот

Шайхутдинова А. И.

магистрант, отделение переводоведения и всемирного культурного наследия, Институт международных отношений, истории и востоковедения, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань

УДК 811.512.145(430)

АЛМАНИЯДЭ ТАТАР ТЕЛЕН ЭЙРЭНЭ ТОРГАН ФЭННИ УЗЭКЛЭР ЭШЧЭНЛЕГЕ

В статье на основе анализа деятельности научных центров Федеративной Республики Германия, изучающих татарский язык в рамках тюркологии, говорится о научных деятелях, посвятивших свои труды изучению татарского языка, приводится краткое описание этих работ. В заключение перечисляются наиболее глубоко изученные немецкими учеными темы.

Ключевые слова: тюркология, тюркские языки, татарский язык, Федеративная Республика Германия.

Кайбер теллэрнец, аеруча ^пмиллэтле дэYлэтлэр составында яшэгэн дэYлэт теллэренец, бер -бер артлы югалуы, аларныц Yле теллэр арасына кереп баруы бугенге кендэ зур проблемаларныц берсе булып тора. Бу - табигый хэл. Татар теле шундый теллэрнен берсе булып килэ, шуца да карамастан соцгы елларда татар теленец Yсешенэ, киц таралыш ала башлавына карап бу табигый кагыйдэдэн чыгармалар да булырга мемкин икэнлеге ачыклана. Чыннан да республикада татар телен ейрэнYгэ игътибар Yскэннэн Yсэ бара, моннан чыгып чит иллэрдэ татар теле ^пме дэрэж;эдэ таралган, элеге телне кулланучылар, ейрэнYчелэр бармы икэн дигэн сорау туа.

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган Лэнни у.зэклэр этпчэнлеге Олектонный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайхутдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ №® ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

Алмания Федератив Республикасында татар теле тюркология фэне кысаларында ике университетта: Юстус-Либиг исемендэге Гиссен hэм Берлин Азат университетларында ейрэнелэ.

Берлинда, гомумэн, тюркологик традициялэр XIX гасырда кенчыгышны ейрэну буенча киц профильле галим, профессор Иоганн Вильгельм Шоттныц (1802-1889) фэнни эшчэнлеге белэн башлана. Элеге галимнец эзлэну объектлары арасында алтай (татар) теллэрен, халкын, тарихын ейрэну дэ урын ала: «Татар теллэре буенча тэж;рибэ эше» («Versuch über die tatarischen Sprachen») (Berlin, 1836), «Монголлар hэм татарлар турында иц беренче хэбэрлэр» («Ältesten Nachrichten von Mongolen und Tataren») (Berlin, 1846) хезмэтлэре шундыйлардан.

Беренче бетенденья сугышы елларында госманлы-терек теле белгече доктор Г. Вейль татар hэм рус теллэрен белгэн эсирлэрдэн материал туплау hэм сейлэмэ телнец аудиоязмаларын эшлэу белэн шегыльлэнэ. Сугыштан соц Г. Вейльныц эшчэнлегенец теп сферасы булып грампластинкалар чыгару тора Бу эшен ул «Дэулэт китаханэсенец аудиоязмалар булегендэ сакланган пластинкаларга яздырылган татар телендэге текстлар» («Tatarische Texte nach den in der Lautabteilung der Staatsbibliothek befindlichen Originalplatten») (BerlinLeipzig, 1930) китапчык-кушымтасын бастыру белэн тегэлли. Ул чыгарган кырык дурт грампластинканыц текстлары фонетик транскрипциялэре белэн гарэп графикасында бирелэ hэм шулай ук алман теленэ тэрж;емэ ителэ [1, с.81-86].

Бугенге кендэ Берлин Азат университеты Тюркология институтында башка терки теллэр белэн берлектэ татар халкы, тарихы, теленэ кагылышлы проблемалар да кутэрелэ. Профессор, доктор Барбара Келлнер -Хайнкеле hэм профессор, доктор Якоб М. Ландау ж;итэкчелегендэ студент Бриджит Хойер ярдэме белэн барган проект нэтиж;эсе буларак «Элеккеге Совет меселман дэулэтлэрендэ тел реформасы: уцышмы яисэ уцышсызлыкмы?» («Language Reform in the ex-Soviet Muslim States: Success or Failure?») монографиясе hэм шулай ук Барбара Келлнер -Хайнкеле ждтэкчелегендэ Себастьян Цвиклинский (Sebastian Cwiklinski) тарафыннан эшлэнгэн проект «Татар меселман имамы hэм сэясэтчесе Габдерэшид Ибраhимныц язмаларында кеше концепциясе» («Personenkonzepte in Selbstzeugnissen russischer Muslime: Das Personenkonzept in den Selbstzeugnissen des tatarischen Geistlichen und Politikers Abdurraschid Ibrahim (1857-1944) «) шундыйлардан.

«Элеккеге Совет меселман дэулэтлэрендэ тел реформасы: уцышмы яисэ уцышсызлыкмы?» хезмэтендэ элеккеге Совет меселман дэулэтлэрендэ

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган Фэнни у.зэклэр этпчэнлеге Электронный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайху тдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ №® ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

(Эзербайждн, Y3Ö3KCTaH, Казахстан, Кыргызстан, Теркмэнстан, Таж;икстан, Татарстан) бэйсезлек алганнан соц (1991-2008) Yткэрелгэн тел сэясэтенец нэтиж;элэре анализлана hsM бу сэясэтнец уцай hsM тискэре яклары чагыштырыла. ЭзлэнY эшенец предметы итеп рус теле кебек естенлек итеп килгэн теллэр сэясэте белэн бергэ, бу дэYлэтлэрдэ азчылыкны тэшкил иткэн теллэргэ бэйлэнешле сэяси карашлар да алына. Фэнни эш бу дэYлэтлэрдэ бюрократия, мэдэни тормыш, мэгариф hэм сэясэткэ кагылышлы мэсьэлэлэрдэ естенлек иткэн теллэр белэн дискриминациялэнеп килгэн теллэр арасындагы ярышны игътибар Yзэгенэ ала. Проектныц максаты булып постколониаль теллэр турында яца мэгълYматлар туплау гына тYгел, э шулай ук дискриминациялэнгэн теллэргэ бэйле сэяси тэкъдимнэр би^У дэ тора [2].

«Татар меселман имамы hэм сэясэтчесе Габдерэшид Ибраhимныц язмаларында кеше концепциясе» проектыныц Yзэгендэ XIX гасырда Теркиядэ язылган хэтер дэфтэре тора. Хезмэтнец максаты булып терле дини hэм деньяви характердагы мэдэни нормалар тээсир иткэн тирэлектэ язылган автобиографик язманыц мекимлеген ачыклау hэм элеге нормалар белэн аралашу авторныц кешелек концепциясендэ нинди роль уйнаган тишерY тора [2].

Юстус-Либиг исемендэге Гиссен университетында 2003 елда ачылган Тюркология кафедрасы терки теллэрне hэм мэдэниятлэрне ейрэнэ, даими рэвештэ тюркологик эзлэнYлэр алып бара, терле проектлар Yткэрэ. Тэмамланган проектларныц берсе - «Ислам эдэби теленец соцгы кеннэреме?» («Das Ende einer islamischen Literatursprache?») дип аталган. Бу проектта профессор Марк Кирхнер ждтэкчелегендэ Рут Бартоломэ (Ruth Bartholomä, M. A. ) тарафыннан «Идел буе татарлары мэдэнияте hэм теле Yзгэрешенец лексикада чагылышы» («Lexikalische Spuren von Kultur- und Sprachwandel bei den Wolga-Tataren») темасы яктыртыла. Проектта Идел буе татарлары теле мисалында классик ислам динен тоткан дэYлэттэ эдэби телнец естенлек иткэн рус теле тээсирендэ типик лексик кырларыннан аерылу процессы тикшерелэ. ЭзлэнY эшенец Yзэгендэ гарэп-фарсы лексик элементлары. ТикшерY материалы итеп XX гасыр башыннан чыга башлаган, гарэп, латин графикаларында hэм кириллицада язылган татар дэреслеклэре алына. Аеруча дэYлэтнец тел Yсешенэ тээсир иткэне курсэтелгэн езеклэргэ игътибар ителэ. Бу чорда телдэ барган Yзгэрешлэр табигый булмыйча, э иж;тимагый hэм сэяси факторларныц тел тарихына тээсир иту сэбэпле булуы, лингвистик нэтиж;элэр тарихи hэм ижтимагый фактларга нигезлэнеп ясала. Россия империясе, Советлар Союзы, Сталин идарэ иткэн чор, узгэртеп кору еллары hэм СССР таркалганнан соцгы чорлар тикшерY Yзэгенэ алына. Ислам динендэге халыклар сейлэшкэн эдэби

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган Фэнни у.зэклэр этпчэнлеге Электронный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайху тдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ №® ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

теллэргэ (гарэп, фарсы, элекке госманлы дэулэте теле, чагатай) якын торган татар эдэби теле Октябрь революциясеннэн соцгы елларда hэм аеруча 1930 елларда кечлелэнгэн руслаштыру сэясэте нэтиж;эсендэ купме дэрэж;эдэ татар лексикасы (аеруча терминология) «кенчыгыш елкэдэн» ераклашкан булуы курсэтелэ. Проектны тормышка ашыру барышында Татарстан белэн элемтэдэ тору каралган. Казан Дэулэт Университеты белэн Юстус-Либиг исемендэге Гиссен университеты куп еллар дэвамында партнер университетлар булып торалар hэм элеге проектны тормышка ашыру барышында да галимнэр хезмэттэшлек итэлэр[4].

2006 елда славистика, тюркология, Кенчыгыш Европа тарихы белгечлеклэреннэн галимнэр тарафыннан Гиссенда Кенчыгыш Европаны ейрэну узэге оештырыла (Das Gießener Zentrum Östliches Europa) (GiZo). ГИЗОда эшлэп килгэн дурт булеклэрнец берсе - славистика - тюркология: мэдэни hэм тел елкэсендэге бэйлэнешлэр дип атала. Элеге булек зур географик кицлеклэрне уз эченэ алган славян hэм терки халык теркемнэре арасында тарихи hэм шулай ук бугенге бэйлэнешлэрне эшчэнлегенец узэгенэ куя. Биредэ терле проектлар, эзлэну эшлэре алып барыла.

Бугенге кендэ актуаль проектларныц берсе - «Рус -терки телле ж;эмгыятьлэрнец сэясэткэ кагылышлы эцгэмэлэрендэ кулланыла торган конструкциялэр». («Mehrheit oder Minderheit? Identitätskonstruktionen im sprachpolitischen Diskurs russisch-türksprachiger Sprachgemeinschaften») Бу проектта Советлар Союзы ждмерелгэннэн соц, терки дэулэтлэрнец местэкыйль яши башлау нэтиж;эсендэ теллэрендэге бигрэк тэ, сэясэт белэн бэйле елкэдэ булган узгэрешлэр тикшерелэ. Тикшеру ечен объект булып ике рус -терки телле ж;эмгыятъ - Казахстан hэм Татарстан алына. Элеге проект тюркология кафедрасыннан профессор, доктор Марк Кирхнер ж;итэкчелегндэ Рут Бартоломэ hэм славистика институтыннан профессор, доктор Моника Вингендер ж;итэкчелегендэ Аксана Браун тарафыннан алып барыла.

Шулай итеп, Алмания Федератив Республикасы мисалында без татар теленец Татарстан, Россия чиклэреннэн утеп башка дэулэтлэрдэ дэ таралыш алуын курэбез. Алманиядэ тюркология фэне таралыш алуыныц беренче этапларында галимнэр татар халкы турында мэгълумат туплау белэн кызыксыналар, алга таба алар татар телен тарихи фактлар (Беек Ватан сугышы, Советлар Союзы таркалу) белэн бэйлэнештэ ейрэнэлэр, татар теленец башка теллэр белэн бэйлэнеше, татарларныц Россия дэулэте составында яшэу нэтиж;эсендэ телнец лексик составы усеш-узгэреше буенча h. б. темаларга эзлэну эшлэре алып баралар.

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган фэнни узэклэр этпчэнлеге 1Электоонный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайху тдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ № ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

Татар теленец узара аралашу ечен генэ тугел, э фэнни аспектта да ейрэнелеп килуе, киц таралыш алуы меhим. Бу факт телебезнец эле озак еллар дэвамында яшэячэген, аныц киц таралыш алуын Иэм бэлки берэр вакыт аныц популяр теллэр арасына керергэ мемкинлек барлыгын ассызыклый.

Список использованных источников

1. Новка К. К истории тюркологии в Берлинском университете / К. Новка // Советская тюркология. - Баку, 1975. - № 4. - С. 81-86.

2. Institutfürturkologie [Электронный ресурс] - Режим доступа: http ://www. geschkult.fu-berlin.de/e/turkolo gie/forschung/projekte/index. html, свободный. - Загл. с домашней страницы. - Яз. нем.

3. Abgeschlossene Projekte [Электронный ресурс] - Режим доступа: http://www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie/abgeschlossene%20 projekte/dfg-projekt-das-ende-einer-islamischen-literatursprache, свободный. -Загл. с домашней страницы. - Яз. нем.

4. DFG-Projekt: Mehrheit oder Minderheit? Identitätskons truktionen im sprachpolitischen Diskurs russisch-türksprachiger Sprachgemeinschaften[Электронный ресурс] - Режим доступа: http://www.uni-giessen.de/cms/fbz/fb04/institute/turkologie / Aktudrittmittelprojekte / DFGProjekt/, свободный. - Загл. с домашней страницы. - Яз. нем.

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган Фэнни у.зэклэр этпчэнлеге [Электронный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайху тдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ № ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

Zaripova Alfiya

Doctor of Philology, associate Professor, Department Theory and Practice of Translation, Higher school of Foreign Languages and Translation, Institute of international Relations, History and Oriental Studies, Kazan (Volga region) Federal University, Kazan, Russia

alfija_kazan@hotmail.com

Shaikhutdinova A.

master student, Department Translation studies and World Cultural Heritage, Institute of international Relations, History and Oriental Studies, Kazan (Volga region) Federal University, Kazan, Russia

THE TURKOLOGY RESEARCH CENTERS IN GERMANY: THE TATAR LANGUAGE

The article is based on analyzing the activity of the research centers in Germany which are studying the Tatar language within the framework of Turkology. The articles specifies the German scientists who have made an insightful study into the Tatar language and gives a short summary of their main works. In conclusion the authors provide a summary the topics explored by German scientists in the field.

Key words: Turkology, the Turkic languages, the Tatar language, the Federal Republic of Germany.

© АНО СНОЛД «Партнёр», 2017 © Зарипова А. Н., 2017 © Шайхутдинова А. И., 2017

Учредитель и издатель журнала:

Автономная некоммерческая организация содействие научно-образовательной и литературной деятельности «Партнёр»

ОГРН 1161300050130 ИНН/КПП 1328012707/132801001 Адрес редакции:

430027, Республика Мордовия, г. Саранск, ул. Ульянова, д.22 Д, пом.1 тел./факс: (8342) 32-47-56; тел. общ.: +79271931888;

E-mail: redactor@anopartner. ru

СОВРЕМЕННЫЙ МУСУЛЬМАНСКИЙ МИР

МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ РОССИЙСКОГО ИСЛАМСКОГО ИНСТИТУТА www.islamjournal.ru

Зарипова А. Н. Алманиядэ татар телен ейрэнэ торган фэнни узэклэр этпчэнлеге [Электронный ресурс] / А. Н. Зарипова, А. И. Шайхутдинова // Современный мусульманский мир: электрон. журн. - 2017. - № 1. - 1 электрон. опт. диск ^D-ROM). Систем. требования: Pentium III, процессор с тактовой частотой 800 Мгц; 128 Мб; 10 Мб; Windows XP/Vista/7/8/10; Acrobat 6 x.

Современный мусульманский мир. 2017. №1. ID 13 ISSN: 2587-6848

Свидетельство о регистрации СМИ: ЭЛ № ФС 77 - 69532 от 25.04.2017

О журнале

•S Журнал имеет государственную регистрацию СМИ и ему присвоен международный стандартный серийный номер ISSN.

•S Журнал является официальным изданием. Ссылки на него учитываются так же, как и на печатный труд. •S Редакция осуществляет рецензирование всех поступающих материалов, соответствующих тематике издания,

с целью их экспертной оценки. •S Журнал выходит на компакт -дисках. Обязательный экземпляр каждого выпуска проходит регистрацию в

Научно-техническом центре «Информрегистр». •S Журнал находится в свободном доступе в сети Интернет по адресу: www.islamjournal.ru. Пользователи могут бесплатно читать, загружать, копировать, распространять, использовать в образовательном процессе все статьи.

Прием заявок на публикацию статей и текстов статей, оплата статей осуществляется через функционал Личного кабинета сайта издательства "Партнёр" (www.anopartner.ru) и не требует посещения офиса.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.