CC BY
15
экономическом развитии регионов. Одной из самых серьезных причин сложившейся кризисной ситуации в экономике является теневая экономика. Следует отметить, что здоровье населения имеет немаловажное значение для развития экономики, только здоровые люди могут поднять экономическую мощь государства.
Для сохранения здоровья немаловажное значение имеет оценка и отношение человека к собственному здоровью. Так по данным проведенных нами исследований в рамках международных проектов (2000-2013 гг.) удовлетворительную оценку своему здоровью дала основная часть респондентов и только около 17 % оценила её как «плохое», что позволяет сделать выводы, что люди несколько занижают критерии оценки собственного здоровья. При обработке полученных материалов нами отмечено, что даже при наличии хронических заболеваний, респонденты дают оценку своему здоровью как «хорошее». Основным условием хорошего здоровья считают правильное питание 96,6 % респондентов. По мнению 86, 9 % респондентов, изменения в стране, произошедшие за последние годы, оказывают отрицательное влияние на здоровье человека. Считают, что правильное питание является основным условием хорошего здоровья 96,6 % респондентов.
Факторы питания усиливают адаптационные возможности организма человека к окружающему физическому и социальному миру и способствуют
сохранению здоровья. Только здоровый человек может адекватно относиться к изменениям жизнедеятельности общества. Питание населения является важнейшей социальной проблемой и является краеугольным камнем формирования физического и духовного здоровья личности, нации и на наш взгляд будет способствовать успешному развитию общества и государства. История развития человечества изобилует достаточными примерами, когда недоедание основной массы населения являлось толчком для революционных преобразований во многих государствах, началом краха той или иной формы правления.
Таким образом, питание населения необходимо рассматривать как социальный процесс и предмет изучения нового раздела «Социологии питания»
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Борсокбаева С.С. Социология питания: методология и проблемы/ Бишкек, 2004. - 170 c.
2. Давыдов Ю.Н. Теория теоретической социологии/ М., 1998. - С.391-397.
3. Валлерстайн Э. Конец знакомого мира/ Москва, 2003. - С.294-295.
4.Веселов Ю.В. Повседневные практики питания [Текст]. /Ю.В. Веселов // Социологические исследования. 2015 . №1. С. 95-104.
5.Зиммель Г. Социальная дифференциация. Социологические и психологические
исследования/ М., 2005. - С. 75
;АЗА;СТАН КАЛАЛАРЫНЫЦ ДЕМОГРАФИЯСЫНА 1ШК1 МИГРАЦИЯНЫЦ ЭСЕР1
Рахметова Рахила Умирзаковна
Экономика зылымдарыныц докторы, Туран-Астана университетi, Нур-Султан цаласы, Казацстан
ВЛИЯНИЕ ВНУТРЕННЕЙ МИГРАЦИИ НА ДЕМОГРАФИЮ ГОРОДОВ КАЗАХСТАНА
Рахметова Рахила Умирзаковна
доктор экономических наук, профессор, директор департамента науки и коммерциализации Университета Туран-Астан,
г. Нур-Султан, Казахстан
THE IMPACT OF INTERNAL MIGRATION ON THE DEMOGRAPHY OF CITIES OF
KAZAKHSTAN
АННОТАЦИЯ
В статье рассматриваются внутренние миграционные процессы в Казахстане и их влияние на демографические показатели больших городов. Построены статистистические уравнения зависимостей по двум городам и определены причинно-следственные связи демографических процессов в них. Данная статья написана в рамках проекта №°АР05134319 ГФ «Перспективы демографического развития регионов Казахстана в контексте «Мэнгшк Ел».
ABSTRACT
This paper considers internal migration processes in Kazakhstan and their effect on demographic indexes of the cities. Statistical dependency equations were constructed for two cities and cause-and-effect relations of demographic processes in them were determined. This article was written in the framework of the project №AR05134319 GF "Prospects of the demographic development of the regions of Kazakhstan in the context of "Mangilik Yel".
Ключевые слова: город, демография, миграция, статистические уравнения зависимостей.
Keywords: city, demography, migration, statistical dependancy equations
Шркпе. Мемлекеттщ шш кешькон мэселесi жалпы халыктын санын езгертпегенмен, оньщ эсерi аркылы халык санынын жастык к^рылымы езгерiске ^шырайды. Сонда да болса, iшкi кешькон Yдерiстерi халыктын есiмiне, элеуметтiк козгалыстарга жэне халыктын емiр сYPуiнiн баска да аспектшерше эсер етедi.
Республикадагы кешькон агынынын азайгандыгына карамастан ел шшде коныс аудару Yдерiсiнiн бар екендшн, онын iшiнде ауылдан-калага, каладан- калага кешу YPДiсiн байкауга болады. Мысалы ресми статистикалык мэлiметтер бойынша 2017 жылы енiрлiк миграцияга 602 мын адам катыскан болса, ал ещраралык мирграцияда 328 мын адам болган. Ал калага ез ещрлершен ауылдан келiп т^рактагандар саны 33,5 мын адам, ал баска ещрдщ ауылдан келiп т^рактагандар саны 14,8 мыщ адамды к^рады [1].
Казакстаннын барлык енiрлерiне iшкi кешь конныщ тэн екендiгi, эсiресе инфрак^рылымы дамыган Yлкен Нур-Султан, Алматы сиякты калаларга, ендiрiсi дамыган жогары жалакысы бар аймакка ещбек ету Yшiн коныс аударушылар кеп. Себебi кешi-кон сальдосы тек ек1 калада гана он мэнге ие. Осыган байланысты Yлкен ек1 каланын демографиялык жагдайына миграциянын эсерiн зерттеу езектi мэселе.
Зерттеу эдктемеа. Осыган байланысты зерттеу барысында ек1 Yлкен каланын демографиялык жагдайына миграциянын эсерш аныктау Yшiн математикалык эдiстер колданылды, онын iшiнде корреляция-регрессиялык талдау эдiстерi мэлiметтерге байланысты колдану мYмкiн болмады. Сондыктан автор Е.Н.Кулиничтын [2-3] эдiсi статистикалык тэуелдiлiк тендеуi колданылды. Зерттеу периодына 2010-2017
Сонымен катар, зерттеу бойынша елiмiзде кешi кон сальдосы ек1 Yлкен калалар Нур-Султан мен Алматы да жыл сайын он шаманы керсетедi. Жалпы сонгы 10-15 жылдын аралыгында кешi коннын тагы бiр тYрi орын алды. Ол элемде кала-кала дейда, бiздiн елде де к^ калалардан Yлкен
жылдардын статистикалык мэлiметтерiне статистикалык тэуелдiлiк тендеуiмен зерттеу жасауды ^йгардык. Осы эдiс бойынша кеппк тендеулерде регрессиялык талдаумен
салыстырганда аз мэлiметтермен бiрнеше факторлардын байланысын зерттеуге болады. Сонымен зерттелушi фактор У - кала халкы саны, мын адам; Х1 - туылгандар саны, мын адам; Х2 -кешiп келгендер саны, мын адам; Х3- миграциялык сальдо, мын адам; Х4-кеткендер саны, мын адам.
Непзп бвлiм. Территориясы Yлкен Казакстан Yшiн iшкi кешi-коннын мацызы зор, ауылдан калага кешетiндердiн жас шамасын 2018 жылдын мэлiметтерiмен (сонгы жылдарга тэн) карастырсак ауылдан калага кешу 18-19 жас аралыгынан басталады (сурет 1).
2009 жылы ауыл т^ргындары калага караганда 10-14 жастын арасында 83,8 мын адамга кем болса, келесi 15-19 жас тобында 123,6 мын адамга артык, 20-24 жас тобында 218 мын адам артык болып т^рды. Ал 2018 жылда да 10-14 жэне 15-19 жастагылар айырымы 27,5 мын адамнан болса, ал 20-24 жаста 136,3 мын, одан кешнп жаста 435,6 мын адам артык. Б^л калаларда туу денгейiмен салыстырганда ете артык шаманы керсетедi. Олай болса ауыл жастары орта мектепт бiтiргеннен кейiн мамандык алу Yшiн калага келедi. Барлык арнаулы жэне жогары бшм беру орындары Yлкен калаларда орналаскан. Ауылдан калага кешудщ себебiнiн бiрi осы. Екiншi себебi мамандык алган жастарга ауылда сэйкес ж^мыс орны болмагандыктан, сол каладан ж^мыс тауып, калып кояды. Ауылда инфраструктуранын дамымауы, жастардын жаИандану заманындагы баска да талаптарына сэйкес болмауы ауыл-кала кешь конынын YДерiсi токтамайды.
калаларга коныс аудару басталды. Б^л ^былыс элемдiк денгейде орын алып отыр. Осыган байланысты Нур-Султан мен Алматынын миргациялык тартымдылыгын терен карау керек. Алматынын туу керсеткiштерi темен, бiрак халык саны есуде, ол кешш келiп жаткандардын есебшен
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0 01 4 01 4 01 4 01 4 01 4 01 4 01 4 01 4 01 4 (Л
1 о 1 1Л 1 1 гч гч т т ^ 1Л 1Л Ю Ю 00 00 01
0 1 1Л о 1Л о 1Л о 1Л о 1Л о 1Л о 1Л о 1Л о 1Л
1 2 2 т т 4 4 1Л 1Л 6 6 8 8 01 01
кала
ауыл
Сурет 1 - Цала мен ауыл тургындарынъщ 2018 жылгы жастыц цурамы
0
болуы мумшн. Кеш1 конныц кеп шогырланган ею каласына демографиялык жагдайына миграциялык талдау жасайык.
Жалпы Алматы каласыныц демографиялык керсетк1штер1 соцгы жиырма жылда туудыц жиынтык коэффициента 1999 жылы 1,25 болса, каз1р 2017 жылы 1,67 б1рл1к. Бул республика бойынша ец темен керсетшш, ягни демографиялык урдю регрессивтак туншыгу кезещне кешкен. Осыдан кала халкыныц саны кешькон аркылы есш отырганын айтуга болады. Кеш1 кон урд!стер1н1ц сипаттаушы керсетшштершщ шшде Алматы жэне Нур-Султан калалары ушш мацызды ол миграция тартымдылык коэффициент! [4]. Бунда
келушшердщ де, кетушшердщ де есеб1 ескершед^ оны еш 1р1 каламен жэне республика бойынша 2009ж. жэне 2017 жылга есептеп салыстырайык (кесте 1).
Кесте бойынша Алматы каласыныц миграциялык тартымдылыгы республика бойынша салыстырганда жогары, Нур-Султан каласынан темен. Миграция еамшеа осы аралыкта Алматы бойынша ескен, ал республикада кемйен, ягни келушщен кеткендер кеп. Миграциялык тартымдылыгы екi калада тец. Эйтседе Нур-Султан каласына Алматымен салыстырганда келушшер кеп, б1рак кетушшер де кеп.
Кесте 1
МИГРАЦИЯЛЫК К6РСЕТК1ШТЕР САЛЫСТЫРМАСЫ, МЬЩ АДАМ
Керсетшштер 2009 ж. 2017 ж.
Казахстан НурСултан Алматы Казахстан НурСултан Алматы
Келгендер 406,2 49,9 65,7 946,4 135,6 123,3
Кеткендер 398,6 18,0 51,3 968,5 102,1 93,1
Сальдо 7,6 31,9 14,4 -22,1 33,5 30,2
Келушшер коэффициентi 25,2 79,5 47,8 52,5 135,4 69,4
Кетушiлер коэффициентi 24,8 28,7 37,3 53,7 101,9 52,4
Миграция еамшеа 0,47 50,8 10,5 -1,23 33,5 17,0
Миграциялык тартымдылык коэффициентi 1,01 1,66 1,13 0,99 1,15 1,15
Ескерту: [1] базасында автордыц есептеулерi
Елiмiзде калыптаскан статистердщ айтуы бойынша жалпы демографиялык жагдайды халыктыц санымен сипаттайды, кала халкыныц жыл сайынгы саныныц есуiне карай демографиялык жагдай дурыс деп есептелшедг Шындыгында, егер терец талдау жасалса олай емес екенiн байкауга болады. Егер республика децгешнде Алматы каласы ец улкен мегаполис болгандыктан бул мэселе тек калага гана катысты емес, елдiц жалпы демографиялык жагдайына эсер ететаш белгiлi.
Нур-Султан каласы - жастар каласы, миграциялык тартымдылыгы жогары,
келушшердщ кебi жастар, бiрак кала ец кымбат, климаты катац болгандыктан туракталып калу киындык тугызады. Эйтседе калада туудыц жиынтык коэффициента 2017 жылы 2,83, ягни республикамен салыстырганда 4 пайызга жогары, демографиялык жагдайы миграцияга тэуелдi болмауы да мумшн. Темендеп диаграммада (сурет-2) керсеткендей тургындарыныц жастык курамы республика жэне Алматымен салыстырганда егде
жастагылар Yлесi еш еседей темен екенш керемiз.
80,00 60,00 40,00 20,00 0,00
65,67
67,17
69,89
КР Нур-Султан Алматы
■ 0-14жас ■ 15-64 жас ■ > 65жас
Сурет 2 - Тургындар цурылымы бойынша 2018 жылга салыстырма Осы ею каланыц демографиялык даму 6!лу Yшiн статистикалык тэуелдiлiк тендеуi эдга дэрежесi кандай факторларга байланысты екенш аркылы талдау жасалды. б!зд!ц есебiмiзде негiзгi
фактор - каланын халык саны. Ол Yшiн зерттеу мэлiметтер базасына 2000-2017 жылдар арасындагы Статистика комитетшщ ресми мэлiметтерi алынды. Осы жылдардагы негiзгi халык санына эсер етуi мYмкiн демографиялык кептеген керсетк1штер алынып, олардын графиктерi аркылы тенденциясы аныкталды. Бiр ескеретiн жагдай математикалык эдютер бойынша зерттеу жасау Yшiн факторларда бiр зандылык немесе тенденция болганы д^рыс. Ал кешi кон мэлiметтерi сонгы он сегiз жылда бiрде кемiп, бiрде есiп от^1рган жэне теракты тенденция сакталмаган.
Осы мэлiметтерге статистикалык тэуелдiлiк тендеуiн колданамыз. Эдютщ колдану эдiстемесiн баяндау кажет деп есептемедж, себебi окулыкты [23] пайдалана бiлдiк. Осы мэлiметтердiн тенденциясына карай олардын кебеюге (тах) немесе азаюга (min) багытталган факторлар екенш аныктаймыз. Барлык факторлар зертелу периодында есу тенденциясын кал^1птаст^1рган,
Кестеден Алматы каласы бойынша туылгандардын саны мен кешiп келгендерге караганда миграция сальдосы теракты жогары байланыста (К=0,97) екенi байкалды. Б^л математикалык эдiспен онын мацыздыл^1гы дэлелдендi.
Талдау барысында кеп фактордын кайсысы кебiрек эсер ететiнiн аныктау Yшiн олардын Yлес салмагын аныктаймыз. Факторлардын байланыс Yлесi олардын салыстыру коэффициентерiнiн косындыларынын косындысынан Yлесiн табамыз. Алматы каласы халкынын саны туылгандар мен келгендер санына караганда миграция айырымына 72,6% байланысты екен. 2017 жылдын ресми мэлiметiнде халык санынын жалпы есiмi 46,1 мын
сондыктан барлык факторлардын келешекте де есуi сакталады деп кабылдаймыз. Онда мынадай теориялык тYPдегi тендеулердi тандаймыз.
У* = Уmin(1 + Ь dxl /xmin - 1 ) (1)
М^нда У*- тендеу бойынша есептелген мэндерi; dx=xl/xmm-1 - салыстыру немесе ауытку коэффициента Осы тендеу бойынша зерттелушi факторга эсер етушi фактордын эсерлiк тенденциясын аныктауга болады. Аныкталган мэннiн каншалыкты шынайыл^1гын тексеру Yшiн корреляция коэффициента мен теракты тэуелдiлiк коэффициентiнiн мэш есептелдi. Осы эдiсте ен мацызды критерий - т^рактылык коэффициентi К -нын мэнi 0,7 жогары болганда гана осы эдiстi пайдалануга болады. Критерилердiн барлыгы нормативтен жогары болгандыктан бiр жэне кеп факторлы статистикалык тецдеудi жазуга болады. Сонда статистикалык тэуелдiлiк тецдеуi темендегiдей болады (кесте 2)
Кесте 2
адамнын 19 мыны туылгандар есебiнен болса, 27,1 мыны кешi-кон Yлесiне ттсп болды. Корыта келгенде Алматы каласы Yшiн кешi-кон YPДiсi ете манызды орын алады жэне оны мемлекетпк денгейде реттеудi кажет етедi. Кеп жагдайда сырткы кешi-конFа кенiл белiнедi де, ал iшкi кешь кон мемлекеттiк назардан толык есепке алынбай сырт калады.
Нур-Султан каласынын 2010-2017 жылдардаFы мэлiметтерiнде халык саны орташа 45 пайыота есуде, ал туылFандар санынын каркыны 6-7 пайыз, екi фактордын тенденциясы сэйкес есу баFытында, корреляциялык байланыста (сурет 3). КалFан факторларда калыптаскан тенденциянын жок екенi байкалады.
160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0
-20000
1200000
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
туылFандар
•келгендер
кеткендер
сальдо
халык саны
СТАТИСТИКАЛЫК ТЭУЕЛД1Л1К ТЕЦДЕУЛЕР1
Факторлар Статистикалык тендеу К г
АЛМАТЫ каласы
ТуылFандар саны (х1) У*=1390,6*(1+0,801*dx1 /xmin - 1) 0,82 0,98
Келушшер саны (х2) У*=1390,6*(1+0,214*dx2 /xmin - 1) 0,93 0,96
Миграция айырымы, (х3) У*=1390,6*(1+0,064*dx3/xmin - 1) 0,97 0,92
У(х1,х2,х3) У*=1390,6*(1+0,046*(dx1/xmin -1+dx2/xmin - 1 + dx3/xmin -1))
Нур-Султан каласы
ТуылFандар саны (х1) У*=649,1(1+0,718*dx1/xmin - 1) 0,87 0,99
Сурет 3 - Нур-Султан цаласыныц демографиялыц керсетюштер динамикасы, 2010-2017жылдар
Сондьщтан статистикалык тэуелдшк тецдеушщ критерилерi - корреляция коэффициента мен теракты тэуелдiлiк коэффициента орындалмагандыктан каланыц т^ргындарыныц саны тек туылгандардыц санына тэуелдi болды.
^орытынды. К&^рп кезде елiмiздегi iшкi кон мэселесше квнiл бвлудi кажет етедг Жаhандану жагдайында кiшi калалардан ipi ек1 мегаполиске квшу орын алып отыр. Калыптаскан демография теориясында айтылгандай элемде болып жаткан кубылыстыц Казакстанда да орын алганын атап втемiз. Еш Yлкен калага жеке токталдык, онын iшiнде Алматыда демографиялык вам тек кана квшi кон есебшен шешiлуде, ал Нур-Султанда миграциялык оц т^рактылык калыптаспаган.
Сонымен келешекте елiмiзде, элемде болып жаткан кокыстарга толы iрi мегаполистердiц калыптаспауына жол бермеу Yшiн, елдiц аграрлык
потенциалын ескерсек ауылдык территорияларды заманга сэйкес инфраструктурасы дамыган, элемдiк децгейде кайта калыптастыруды колга алган жен.
Пайдалаетан эдебиеттер:
1. КР ¥лттык экономика министрлт Статистика бойынша комитетiнiц сайты: https://www.stat.gov.kz.
2. Е.Н.Кулинич. Эконометрика. -М.: Финансы и статистика, 2000. - 304 с.
3. Прикладные модели эконометрики //Монография / под ред. проф. Рахметовой Р.У. и Дубровой Т.А. - Алматы: Экономика, 2011.- 324 с.
4. Н.Д.Эпштейн и др. Методология анализа демографической безопасности и миграции населения. - М.: Финансы и статистика, 2013. - 168 с.
