Научная статья на тему 'The earliest dictionaries of the Crimean language'

The earliest dictionaries of the Crimean language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
111
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЪЫРЫМТАТАР ЛУГЪАТЧЫЛЫГЪЫ / ТЮРКИЙ ТИЛЛЕРНИНЪ ИЛЬК СЁЗЛЮКЛЕРИ / ЧЕШИТ СААЛАРГЪА АИТ КЕЛИМЕЛЕР / ТЮРКИЙ ТИЛЛЕРНИНЪ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ / АРАБЧА ВЕ ФАРСИДЖЕДЕН АЛЫНМАЛАР / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ / CRIMEAN TATAR LEXICOGRAPHY / РАННИЕ ТЮРКОЯЗЫЧНЫЕ СЛОВАРИ / ТЮРКОЯЗЫЧНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ / THE EARLY TURKIC DICTIONARIES / TURKIC TERMINOLOGY / ОТРАСЛЕВАЯ ЛЕКСИКА / АРАБСКИЕ И ПЕРСИДСКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ / ARABIC AND PERSIAN BORROWINGS / BRANCH DICTIONARIES

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В статье рассматривается история создания и лексическое содержание наиболее ранних словарей крымского (огузо-кыпчакского) языка, начиная с «Кодекса Куманикуса» (1292-1295), составленного итальянскими торговцами в городе Кафе и до голландско-крымскотатарского словаря (1644) Николаса Витзена. Приводятся выводы исследований известных авторов, подтверждающих принадлежность указываемых в статье словарей непосредственно к крымскотатарскому языку. Анализируются и сопоставляются с современным крымскотатарским языком множество лексем, относящихся к различным отраслям хозяйствования. Определяется частичная трансформация значений отраслевой лексической базы. Делается вывод о том, что активная часть словарного запаса крымскотатарского языка в своей семантике сохранилась почти в неизменном виде до сегодняшнего дня. Выделяется роль некоторых лексических единиц в определинии этимологии современных слов. Приводятся примеры оригинальных глагольных форм, которые являются редкими в современном языке: «бергиль», «бозгъыл», «сукъланмагъыл», «ичмегиль», «бошаткъыл». Указавается, что такие лексемы как «простыня» («шашаф»/«чаршаф»), «наволочка» («кирликче»), «скатерть» («тастар») прямо указывают на культурный уровень жизни в Крыму семь столетий назад. Приводятся примеры того, как после принятия ислама исконно тюркоязычная лексика Крыма стала заменяться арабскими и персидскими заимствованиями: «таныкъ» шахат (свидетель); «талашман» душман (враг); «отаджы» хэким (врач); «яргъуджы» махкемеджи (судья); «къарав» мукяфат (награда); «санчыш» дженк (война); «кесеген» перде (занавеска).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Самые ранние словари на крымском языке

The article deals with the history of creation and the lexical content of the earliest Crimean language (Oguz-Kipchak) dictionaries, beginning from the «Codex Cumanicus» (1292-1295), compiled by the Italian merchants in the city of Kefe and also Dutch-Crimean Tatar Dictionary (1644) written by Nicholas Vitzen. The conclusions of some other well-known researchers are also given there, confirming the fact of belonging of the above mentioned dictionaries to directly Crimean Tatar language. It gives analysis of many words and compares them with the modern Crimean Tatar language, these words are related to different branches of economic sphere of life. Partial transformation of meanings in the field of lexical base was defined there. Thus, the conclusion can be made that the active part of the Crimean Tatar language vocabulary is kept unchangeable up to the present days. The role of some lexical units in the definition of the modern language etymology is pointed out. There are also the examples of original verb forms, which are quite seldom used in modern language, such words as: «bergil», «bezghil», «suklanmagil», «ichmegil», «boshatkil». It is pointed out that such words as «sheet’ («shashaf»/charshaf), «pillow-case» («kirlikche»), «tablecloth» («tastar») directly and openly shows the cultural level of life in the Crimea seven centuries ago. There are also the examples of the fact, that after adoption of Islam, many initially Turkic words of the Crimean language were substituted by the Arabic or Persian borrowings; «tanik» «shahat» (the witness); «talashman» dushman (the enemy); «otadji» hakim (the doctor), ’yargudji mahkemedji (the judge); «karav» mukyafat (the prize); «sanchish» djenk (the war); «kesegen» perde (the curtain).

Текст научной работы на тему «The earliest dictionaries of the Crimean language»

УДК 030:811.512.1

Къырымджа энъ эски сёзлюклер

Исмаил Керим

(Къырым мухэндислик ве педагогика университети)

Аннотация. Макъаледе къырымджанынъ (огъуз-къыпчакъчанынъ) энъ эски лугъатлары акъкъында сёз юрютиле. 1292-1295 сенелери арасын-да Кефеде джиневизлер сатванджылары тарафындан тизильген «Кодекс Куманикус»тан башлап 1644 сенесинде тизильген Николас Витзеннинъ Голландаджа - къырымтатарджа сёзлюгинеджек лексикографик эсерлер-нинъ язылыш тарихи ве мундериджаты талиль олуна. Бу сыра лугъатлар-нынъ догърудан-догъру къырымджагъа аит олгъанлары хусусында белли алимлернинъ фикирлери айдынлатыла. Эски ве чагъдаш заманларынынъ чешит сааларгъа аит олгъан келимелери къыяс этилип, базы сёз ве ибаре-лернинъ мана джихэтинден денъишкенлери белиртиле. Ама чокъусы фааль ве ишлек сёзлер юзйыллар девамында озьгюнликлерини ве маналарыны сакълагъанлары ифаделене. Базы асрий келимелернинъ келип чыкъмасыны анъламакъ ичюн эски келимелернинъ эмиети ачыкълана. Бугуньде сийрек къулланылып эмир мейилиндеки ялварув манасыны ташыгъан фииллер-нинъ эски шекиллери косьтериле: «бергиль», «бозгъыл», «сукъланмагъыл», «ичмегиль», «бошаткъыл». Онемлилиги танылгъан «шашаф» (чаршаф), «кирликче» (ястыкъ къылфы), «тастар» (софра орьтюси) киби келимелер Къырымдаки ерли халкънынъ о замандаки медений дереджесини косьтер-генлери анълатыла. Ислям дини къабул этильген сонъ, бир чокъ келимелер арабча ве фарсиджеден алынмаларнен денъиштирильгени къайд этиле: «таныкъ» - шахат; «талашман» - душман; «отаджы» - хэким; «яргъуджы» - махкемеджи; «къарав» - мукяфат; «санчыш» - дженк; «кесеген» - перде.

Анахтар сёзлер: Къырымтатар лугъатчылыгъы, тюркий тиллернинъ ильк сёзлюклери, чешит сааларгъа аит келимелер, тюркий тиллернинъ тер-минологиясы, арабча ве фарсиджеден алынмалар.

I

«Кодекс куманикус» (Codex Cumanicus) сёзлюги. Ишбу сёз-люк 1292-1295 сенелери арасында Кефеде язылгъаны акъкъында дюнья алимлери тарафындан ачыкъ исбат этильмекте [21]. Проф. А.Н. Гаркавецнинъ тахмин этмесине коре, «Кодекс» атта 1227-1230 сенелери арасында язылмасы да ихтималы бар, чюнки сёзлюкнинъ эльязмасында къайд этильген рим ракъамлары там бу сонъки ракъ-амларгъа да уя биле [6, с. 15]. «Кодекс»нинъ биринджи къысмы алыш-веришнен огърашкъан итальянлар (джиневизлер) тарафындан

язылгъандыр. Эм тарихтен белли ки, 1228-1241 сенелери арасында къыпчакъларнынъ католик епископствосы булунмакъта эди. А.Н. Гаркавец алман алими проф. Дагмар Дрюльнинъ тедкъикъаты-на (монахларнынъ сакъланып къалгъан о вакъыттаки мектюплешме-леринден келип чыкъкъан малюматларгъа) эсасланаракъ дей ки, 1280-нджи сенелери Кефеде булунгъан миссионерлер мектебинде алман, ингильтере ве маджар миссионерлери татар тилини огрене-лер, ве бу францискан монахлары арасында татарджаны энъ тез ог-ренгенлер маджарлар эдилер [6, с. 17].

Айрыджа къайд этмели ки, о вакъыт Къырымнынъ ерли тили, кендисининъ сиясий статусына коре, бу ерлерде ве бунъа якъын ре-гионларда lingua franca тили оларакъ, яни бутюн эхали ичюн анъла-шылгъан ве къонушылгъан эсас тиль эди [21].

«Кодекс куманикус» сёзлюгининъ бутюн тюркий тиллер ичюн эмиети сонъ дередже буюктир. Бу сёзлюкке къыймет кесеркен, академик А.Н. Кононов озь вакътында бойле ифаде этти: «Кендининъ шиве хусусиетлери боюнджа «Кодекс» къырымтатарларынынъ энъ эски ядикярлыгъы сайылыр. Онынъ къыпчакъ ве огъуз тилле-рининъ тарихи ичюн буюктен-буюк эмиети бардыр» [11, с. 250-251].

«Кодекс куманикус» язы ядикярлыгъы сыфатында бугуньде бир нусхада булунып Венециянынъ Святой Марк соборы кутюпхане-синде сакъланмакъта. Эпси олып 82 бет (варакъа), яни 164 саифеден ибареттир. Учь дефтерге тикилип, тери джылтле къаплангъандыр. Бу ядикярлыкъны бир чокъ алимлер огренип мундеридже джиэтин-ден оны 2 къысымгъа болелер. Биринджиси - итальян къысмы (1-55 варакъалар) ве экинджиси - алман къысмы (56-82 варакъалар). Итальян къысмы бир адамнынъ эли иле язылып, эр саифеде учь сю-тун (колонка) булунмакъта. Биринджи сютунда - латиндже, экинд-жи сютунда - аджемдже (фарсидже) ве учюнджи сютунда - къу-манджа (яни Къырымнынъ ерли тюркий тилиндеки) сёзлернинъ эк-вивалентлери берильмекте. Язылар къанаткъалемнен мерекеп иле язылыдыр. Бу къысымда эпси олып 1300 келиме берильмекте. Экинджи (алман) къысмы кечджерек язылгъаны, яни 1330-1340 сенелери арасында пейда олгъаны исбат этиле. Бу ердеки метин бир къач эль иле язылып, чешит келиме лугъатларындан гъайры, къу-манджанынъ базы грамматик къайдлары, тюрлю католик псаломла-ры, ваазлары ве дигер дин метинлери булунмакъта. Эм бу къысымда 40-тан зияде тапмаджа да берильмекте. Умумен «Кодекс» джылты-нынъ ичинде лугъат шеклинде топлангъан сёзлернинъ сайысы 3000 (учь бинъге!) якъындыр.

«Кодекс куманикус» эльязмасынынъ узеринде биринджи иль-мий тедкъикъатны 1828 сенеси алман алими Генрих Клапрот (17831835) кечирди [10]. 1936 сенеси исе, даниялы алим Кааре Грёнбек ишбу лугъатнынъ тыпкъыбасымыны (факсимилесини) нешир этти.

«Кодекс»нинъ къырымджа лексик теркиби бугуньде бизим ичюн чокъ меракълы ве къыйметлидир. Бу ерде булунгъан лексика-нынъ чешитлигини козь огюне кетирмек ичюн догърудан-догъру язма ядикярлыкънынъ кендисине мураджаат этмели.

Фииллерни талиль этеркен, меракълы шейлерге огъраймыз. Бу-гуньки тилимизде къулланылгъан айны фииллер киби («тапмакъ», «енъмек»; «киймек», «титремек», «сатын алмакъ», «кемирмек», «инанмакъ», «савашмакъ», «севмек», «тюшмек», «кишнемек», «сабан сюрмек» ве диг.), феркъ эткен озьгюн шекиллер де булунмакъта. Меселя, бугуньдеки «ярдым этмек» ибареси о заманда «кучь бо-люшмек», «болушмакъ» («болмакъ» келимесинден) шекиллеринде къулланылмакъта эди. Агъламамакъ - «яш тыймакъ»; къыймет кес-мек - «баха сюрмек»; умютсизленмек - «тенден кечмек»; ерлеш-тирмек, сыраламакъ - «ергелемек»; алгъышламакъ - «къапса тур-макъ»; семирмек - «боллашмакъ»; акъылгъа тюшюрмек - «уськюн-мек» /уксюнмек/; сагъынмакъ - «корювсемек»; къуванмакъ - «бий-енмек»; ойнамакъ - «бийирмек»; акъыл танышмакъ - «кенъгешмек»; афу этмек, багъышламакъ - «бошатмакъ» ве чокъ дигерлери.

Тилимиздеки фииллернинъ эмир мейилиндеки ялварув манасы бойле шекиллерде де ифаделене. Меселя, «берсене» ерине - «бер-гиль»; бозсана - «бозгъыл»; этсене - «эткиль»; сукъланмасана -«сукъланмагъыл»; ичмесене - «ичмегиль»; бошатсана - «бо-шаткъыл» ве буларгъа бенъзерлер. Фииллернинъ истек мейилининъ тюсленювинде бойле шекиллерге огъраймыз: «кешке эшиткейдим»; «кешке эшитмиш болгъайдым» киби.

Арабчанынъ тесири баягъы кучьлю олса да, бугуньде бир сыра арабча-фарсидже кулланылгъан келимелернинъ о заманда къы-рымджа чокъ озьгюн эквивалентлери булунмакъта эди. Меселя: «ки-тап» ерине - «битик»; афу этме - «ювукъ»; бербер - «йылгъыч»; устра - «йылынгъыч»; килит - «юзакъ»; душман - «талашман»; джехэннем - «тамух»; лютф этмек, керем этмек - «союргъамакъ»; шахсен озю - «бой билен»; шаат - «таныкъ»; хэким (врач) - «отад-жы»; мердивен - «тарадж»; махкемеджи - «яргъуджы»; теджрибели киши - «таныр киши»; дженк - «санчыш»; шише - «йылтрин»; та-бан (пол) - «къонгъа»; мых - «къадав»; харбий силя - «сагъыт»; му-кяфат - «къарав»; матара (фляжка) - «ясман»; перде - «кесеген».

О замандаки турмуш алетлери, эв эшьяларынынъ адлары

айырылып бир сырагъа чыкъарылса, бугуньдекилеринден чокъ феркъ этмегенлери корюне: «чакуч», «бычкъы» (пычкъы), «чёмлек» (къазан), «теразе», «ине», «чувалдуз» (чувал тикмек ичюн къулла-нылгъан ине), «оймакъ», «тырыкъ» (зубило), «токъмакъ» (агъач чакуч), «билев» (къайракъташ), «сандыкъ», «отургъыч», «фенер», «бычакъ» (пычакъ), «ачкъыч» (анахтар), «бардакъ» (мешребе), «чы-ракълыкъ», «чёмюч», «къашыкъ», «къазан», «тёшек», «ёргъан», «яс-тыкъ», «чаршаф» (простыня), «ыргъакъ», «тепси», «балта», «кузь-гю», «тюйме» «тастар» (скатерть), «пияла».

Кийим: «къыпти» (индже чорап), «тери тон», «башмакъ», «бурк» (шапка), «сыртдакъ» (усть урба), «орпакъ» /опракъ/ (кийим), «къывлек» (кольмек), «къынджек» (штан), «белькъап» (къушакъ), кепес (шапка), «чулгъав» (портянки), «чалма», «чекмен» (юнь урба).

Атасравджылыкъ: «араба», «къамчы», «нал», «эгер» (седло), «эгер япугъы» (потник), «тизгин» (поводья), «агъызлыкъ» /джуген/ (удила), «зенги» (стремя), «къымылдырыкъ» (атнынъ коксюне такъылгъан ильван), «йынгъырджакъ» (юк эгери).

Анатомия: «баш», «козь», «бурун», «юзь», «боюн», «янакъ», «къулакъ», «агъыз», «тиш», «тиль», «манълай» /алын/, «къаш», «кирпик», «дудакъ», «къол», «бармакъ» /пармакъ/, «аякъ», «къур-сакъ», «ичек» /суджукъ/, «тери», «дамар» /тамар/, «къан».

Айванат: «бугъа», «сыгъыр», «къыстракъ» (кобыла), «бузав», «къочкъар», «къозу», «улакъ», «тавукъ», «эшек», «къатыр» (мул), «кученек» /кучелек/, «кочек» (деве баласы).

Чешит маден ве химик унсурлар да аджайип бир сыраны теш-киль этмектелер: «тутия» - (цинк); «къыврыкъ» - (сера); «демир» -(железо); «кумюш» - (серебро); «инкъыджы» /инджи/ - (жемчуг); «якъут» /лял/ - (рубин); «япкъут» - (сапфир); «змюрют» /зюмрют/ -(изумруд); «ялмас» /эльмаз/ - (алмаз); «къоркъасин» /къоргъашын/ /къуршун/ - (свинец); «акъ къоркъасин» /къоргъашын/ /къалай/ -(олово); «бакъыр» - (медь); «алтун» /алтын/ - (золото); «самала» -(смола); «гульаб» (гуль суву) - (розовая вода); «кене сую» - (ртуть); «нил» /нили/ - (индиго - без бояламакъ ичюн мавы боя), «киреч» -(известняк), «комюр» - (уголь).

«Кодекс Куманикус»нынъ лексикасы о замандаки Къырым-нынъ тыббиети (медицинасы) да баягъы илерилегенини косьтермек-те. Отаджы (доктор), яни оттан къайнатма шингенликлер ве илядж-лар япып хасталыкълардан тедави этиджилер зенааты да олып, къолларында тедави алетлерини де корьмектемиз. Меселя, «сюн-гюльдже» келимесини алайыкъ. «Сюнгю» (штык) сёзюнден келип

чыкъкъаны айдындыр. Сюнгюнинъ кучюджик шекли отаджынынъ къолунда бир «лацент» оларакъ, яни инсаннынъ къан басымыны эк-сильтмек ичюн, къан алдырмакъ эснасында керекли алет киби къул-ланылмакъта эди. Бугуньде «шпандучар» (фрэнк маразы) келимеси-нен анъылгъан хасталыкъ [13, с. 400], о заманда «келепен» (вариант: «келебен») оларакъ белли эди. «Сарылыкъ» (желтуха) - бугуньде айны келиме иле анъылмакъта. О вакъытларда отаджылар тарафын-дан керекли отлар джыйылып къурутыла, аванда дёгюле ве пейда олгъан от тозундан шингенликлер азырлана, яни «мааджунлар» - от иляджлары. Бугуньде тюркчеде «маджун» келимеси: 1. паста, 2. замазка, 3. къокъулы яхут иляджлы шекерлеме - маналарында къул-ланылмакъта [2, с. 592]. «Малахам» /мельхэм/ - тедавий маддеси (мазь) ве дигерлери.

«Кодекс»те расткельген базы келимелер бугуньки тилимизде олгъан базы сёзлернинъ этимологиясыны, яни келип чыкъмасыны, анъламакъ ичюн ярдым этелер. Меселя, «ябулдыракъ» лексемасы бугунь «япракъ» (лист) киби кесик шекильде ишлетилип, аслында салланып тургъан нериседен, шейден пейда олмасыны косьтере. Бунъа бенъзерлер: «огъулакъ» - улакъ; «къоргъашын» - къуршун; «къарындаш» - къардаш ве дигерлери.

«Кодекс Куманикус»ны огрениркен, XIII асырдаки къырым ти-лининъ зенгинлигине айретте къалгъанынъдан гъайры, «Кодекс»ке кирмеген бинълердже алет ве эшьяларнынъ адларыны да биледже-гинъ келе. Эски Къырым шеэриндеки археологик къазувларнынъ къыскъа бир нетиджеси сыфатында 2014 сенеси басылгъан китапта-ки ХШ-Х1У асырларгъа аит къырымлылырнынъ ренкли савут-сабалары, сюслемелери, чешит алет-эшьялары, архитектура шекил-лери, материаллары, орьнеклерини корьгенде [4], юрегинъ сызлай... Шуларнынъ, ич олмадым бир къысмынынъ ерли тильдеки адларыны бильгенимизде, гъает кучьлю бир тильнинъ саиби, илерилеген ве уникаль бир цивилизациянынъ варислери олгъанымызны къат-къат даа анълар эдик...

II

Асириддин Эбу Хайяннынъ къырымджа лугъатлары. XIII

асырда Мысыр девлетининъ идаресинде мемлюклер пейда ола. Олар эскиден монголлар тарафындан запт этильген ве кёле базарларында сатылгъан огъуз-къыпчакъ кёлелери сыфатында бу ерде де топланы-лып кет-кете сечильген аскерлер сыфатында чокълаша, кучь ала ве, ахыры, девлет девримини тешкиль эте, акимиетни къолгъа алалар. Мемлюклер Мысыр идаресини 250 йылдан зияде туттулар, яни 1250-1517 сенелери девамында. О заманда Мысырда арабчанен бе-

рабер огъуз-къыпчакъ тили де яйгъын олып, бу тильде эм диний, эм де дюньявий (бедий, укъукъий, харбий, тыббий) эсерлер де языла, арабча, фарсиджеден бу тильге терджимелер япыла. Араб илим адамлары о заман тюркий халкъларнынъ, эсасен Мысырда топ-лангъан ве Алтын Орда девлетинде яшагъан халкъларнынъ, тилле-рини огренип чешит сарф-нахвлар (грамматикалар) ве бу тильге аит лугъатлар тертип эткендирлер.

Ама Мысырда мемлюклер акимиетни эльге алмаздан эвель де тюрк къавмларынынъ кучю буюк ве тиллерининъ яйгъынлыгъы ке-ниш эди. Бу тильнинъ, яни огъуз-къыпчакъ (къуман) тилининъ лугъ-атларына ихтиядж олдугъындан, та 1245 сенеси «Терджуман-и тюркий ве арабий» сёзлюги тертип этильген эди [15, с. 84]. Лугъатта огъуз-къыпчакъ тилининъ 1260 келимеси акс олунмакъта.

Иште, Асириддин Эбу Хайяннынъ тертип эткен лугъатлары да XIV асырнынъ башларына аиттир. Эбу Хайяннынъ кендиси 1265 сенеси Андалусиянынъ Гранада шеэринде догъды. Вакъты иле Мы-сырда мешхур ислям университети Аль-Азхарда дерс берди. Тюркий тиллернен багълы бир сыра эсерлер яратты. Алимлер арасында дёрт эсери хусусында сёз юрютиле [20, с. 5]. Шулардан эки лугъаты къы-рымджагъа аит олып, бирисининъ ады «Китабу-ль идрак ли-лисан аль-атрак» (Тюркий тильни анълама къылавузы), экинджиси - «Эд-дуррету-ль мудийе фи-ль лугъати-т тюркие» (Тюркий тильнинъ па-рылдагъан инджиси).

Бир къач асырдын сонъ, яни XVII асырда, Къаиреде «Ашра-фия» медресесинде дерс берип, тюркий лугъатларнен огърашкъан молла Салих мезкюр лугъатларнынъ экисини де Кефе татарлары-нынъ тилине аит олгъаныны айта [15, с. 85].

Бу лугъатларнынъ къырымджагъа, яни «Кодекс куманикус»-нынъ тилине якъын олгъаныны бундан сонъки тедкъикъатчылар да айрыджа къайд этмектелер [19]. Бу мевзуда докторлыкъ диссерта-циясыны язгъан тюркиели профессор Мелек Озьетгин «Китабу-ль идрак...»нынъ метнини дикъкъатле огренип талиль эткен сонъ, бой-ле нетиджеге келе: «Китабу-ль идрак...»таки фииллер чагъдаш (зе-маневий) къыпчакъ саасында энъ чокъ къараим тюркчесийле (яни къырымджа иле) эшлешкени корюнмекте - дей [16, с. 302].

Мысырнынъ Алтын Орда девлети, ве шу джумледе Къырым улусынен, сыкъ алякъада олгъаны ве даима анда къыйметли бах-шышларнен юкленген керван ве эльчилерини ёллагъаныны билемиз, ве атта Мысыр султанлары пютперест ильханлар девлетине къаршы олып ислям динини яйратмакъ ичюн Къырымда джамилер къур-дургъанлары акъкъында меракълы хаберлер де бардыр. Меселя,

Мысыр султаны эль-Мелик Къалаун Къырымда джами къурулышы-на ярдым эткени акъкъында меракълы хабер булунмакъта: 1287 сенеси ноябрь 21-де Къырымда (Солхатта) къурулаяткъан джами ичюн 2000 динарлыкъ керекли мальземелерден гъайры, махсус оймаджы уста кондериле ки, джами къапусында эль-Мелик эль-Мансур Къалаун султаннынъ ады язылсын дие [5].

«Китабу-ль идрак...»нынъ усьтюнден иш хиджрий эсапнен 20 рамазан 712 сенеси (милядий: 18 декабрь джума акъшамы 1312 сенеси) битирильгендир. Бугуньде ишбу лугъатнынъ эки нусхасы сакъланмакъта. Биринджисинде 65 варакъ (130 саифе) олып, эр саи-фесинде 23 сатыр ве тюркий къысмы къырмызы мерекепле язылы-дыр. Экинджи нусха исе 97 варакътан (194 саифеден) ибарет олып, эр саифесинде 15 сатыр булунмакъта. Бу ерде де тюркий къысмы къырмызы мерекепле язылыдыр [14, с. 54]. Бугуньде копия нусхала-рынынъ эр экиси де Истанбул кутюпханелеринде сакъланмакъта. Ишбу лугъатта эпси олып 2400 келиме булунмакъта. Лугъат къыскъа мукъаддеме ве эки къысымдан ибареттир. Биринджи къыс-мыны сёзлюк тешкиль этмекте. Экинджи къысмында тиль бильгиси ве тильшынаслыкъ иле багълы малюмат булунмакъта. Сёзлюкнинъ биринджи сыра сёзлери къырымджа (къуманджа) ве къаршылыкъ-лары арабча келимелерден ибареттир [17, с. 26].

Эбу Хайян озюнинъ тертип эткен лугъатына буюк джиддиет ве инджеликле янашкъандыр ки, мукъаддемесинде бойле иляве бермек-те: «Эр анги бир келиме бу китапта хареке (диакритик бельги) ве сю-кюни (сатыр усьтю бельгиси) запт этильген оларакъ булундыгъы ал-да, бир кимсенинъ бу келименинъ харфини зияде этмек яхут эксильт-мек ве, нихает, харекени денъиштирмек суретиле къайд этильген ше-кильге мухалиф текеллюм этсе, (янълыш айтса) малюм олсун ки, бу -мезкюр затын хатасыдыр. Зира араб ве дигер аджемлерге ихтилят (муреккеплик) себебинден бу мемлекетте бу лугъатларын чокъсу тах-риф этильгендир (бозмаларгъа огъратылгъандыр)» [7, с. IX].

Эбет, бу язы башта онынъ озь къолунен язгъан нусхасына аит-тир. Чюнки ондан сонъ оригиналынынъ истинсахыны (эль копиясы-ны) чеккенлер (яни мюстансихлер) ич бир хатасыз чекип оламагъан-лары беллидир. Озь заманынынъ гъает кучьлю бир филолог алими оларакъ, Эбу-Хайян респондентлернен догърудан-догъру чалышкъ-андыр. Бугуньде бу лугъат иле огърашкъан алимлернинъ хаберине коре, къыпчакъ-огъузджа (къырымджа) догъмуш тили олгъан рес-пондентлернен иш туткъан Эбу Хайян, чокъча мураджаат эткен эки респондентнинъ адларыны зикр эйлемекте. Булар: Шейх Фахреддин Дивриги ве Сенджер эд-Девадари адлы шахслардыр [8].

Китaпнынь мaкъсaды ве оны язмa эста^^^ки джошкьун-лыгьы aкъкъындa Эбy-Хaйян киpиш сёзюнде бойле мaлюмaт беp-мекте: «Бу китaбы язмaкътaн мaкъсaт исе, тюpкий лисaндaн буюк биp къысмыны луршт, сapф ве нaхв джихэттен 3anr этмектиp. Бу лyгъaтны келиме-бе-келиме 3anr эттим. Бу китaптa лyгъaт aкькьын-дa зикp этильген мaлюмaтнынъ джумлеси нaкъиль ве pивaет aKB-сёзюне итимaт эттигим (инaндыгъым) кимселеpден мaхyз-дыp. Бyнлapы гъapип б^ сypетте теpтип ве шaян-ы-тaaджюп б^ шекильде тaлхис эйледим (нетиджеледим). Бу Krnarna ильм-и-нaхв ве ильм-и-сapф хусусында сёйледиклеpим де кендимден эввель ке-ченлеpден биpини оpьнек тyтмaкъ сypетиле мейдaнгъa кельген ол-мaйып, бельки тaлеб ве сyaль тapикьийле кендим къувведен фииле (aмельге) чыкьapдым. Индже вукьуфумле (огpенмем иле) энь гузель мaкьсaды ве чокь сyaль себебиле де вaфиp мaтлaбы (чокь тaлaплa-pымны) эльде эттим. Бу лисaннынъ гуль бaгьчесинден теpекте мейвa топлaмaкътaн дaхa лезиз февaит (фaйдaлap) эльде эде бильдим. Бу лисaн денъизлеpинден гьaе-и-эмель дениле биледжек киби буюк инджилеp истихpaдж эттим (кьaзaндым), ве бу сaеде мезкюp лисaн-дa эмелиме вaсыл олдум ве ^3a aйны лисaндa биpинджилиги Kba-зaндым. Бyндaн долaйы дa китaбымны «Китaбy-ль идpaк ли-лисaн aль-aтpaк» (Тюpкий тильни aнълaмa кьылaвyзы) исмийле тесмие эттим» [7, с. IX].

О вaкъытлapы Кьыpым виляети ве къыpымджa тиль чокь беге-нилиp б^ тиль олгьaны aкькьындa 1412 сенеси Къьфымны зияpет эткен apaб языджы ве тapихчиси Ибн Аpaбшaх бойле к^ад этмекте: «Бу тaтap виляетид^, эp тapaфтaн кьyшaтылгьaн, эp къысмы иш-ленген, кениш сыньыpлы, сaгълaм сувлу. Хaлкьы - эp, aскеpлеpи -меpгин. Тиллеpи джихэтинден TOpK кьaвмынынь энь белигь, энь гузель сёйленгенлеpидиp» [15, с. 85].

«Китaбy-ль rç^aK^yra aйдын коpюле ки, Эбу Хaйян тюpкий тильнинь тильшынaслыкь кaтегоpиялapыны aчыкьлapкен, apan4a (шекилленген) тильшынaслыкьны эсaс олapaкь aлгьaндыp. Эм бу affMamrn мемлюк дёнеми эсеpлеpнинь эпсинде коpюльген оpтaкь биp озелликтиp. Амa «Китaбy-ль идpaк...»тa сёзлюк кьысмындa тюpкий келимелеpининъ эсaс aлынмaсы, яни мaдде бaшы япылмaсы ве элифбе сыpaсы иле тизильмеси - бу эсеpни о дев^нинь бyньa беньзеp дигеp китaплapындaн aйыpыp [17, с. 28].

Ишбу лyгьaттa aкс этильген 2400 сёзнинь ичинде гъaет меpaкь-лы келимелеp ве мaхсyс лексикa дa бyлyнмaкътa. Меселя, къуш-ларнынъ адларыны aлaйыкъ: «чеpче» (сеpче) - тоpгьaйлapнынь б^ тюpю; «чиль кьушу» (pябчик); «дукъ» /дyвaдaкь/ (дpофa); «ля-

чин» («сонкъур», «тугърул») - шахин къушу (сокол); «кеклик» (серая куропатка); «лейлек» (белый аист); «къылкъуйрукъ» /бир сой кийик папий/ (шилохвость); «къызылджа торгъай»; «къузгъун» -гъагъасы ве тюкю узун ве къап-къара бир чешит къаргъа; «сагъасгъ-ан» /сакъсагъан, савускъан/ - (сорока); «угъу» (пугъу) - (филин); «ельве» - боденеге бенъзер къуш ве дигерлери.

Атларнен багълы лексика. «Къысракъ» - атнынъ ыргъачысы; «айгъыр» - сия ренкли ат; «аладжа» - ренкли ат (пегая лошадь); «чалыкъ» - башы серт ат; «тай» - ат баласы; «туякъ» - ат тырнагъы; «къускъун» - атнынъ къуйругъына такъылгъан бир сой къайыш; «кишен» - тыршав (атларда аякъ багъы); «тепкич» - махмуз (шпоры); «сагъры» - атнынъ аркъа аягъынынъ усьтюне кельген юварлакъ ер; «сирим» - узенги къайышы; «яранды» (ярады) - атны чыптырып терлеткен сонъ, ем бермеден багълы шекильде сувутмакъ; «йылкъы»

- ат сюрюси; «ёргъа» - атнынъ чапыш усулы.

Осюмликлер. «Къозакъ» - чам фыстыгъы; «чемру» (кешур) -хавуч; «чатлавукъ» - бир сой фындыкъ (Къарасувда фындыкъкъа «четлевик» дерлер); «леблеби» - нохут (бугуньде Къарасувда къав-рулгъан нохуткъа «леблеби» дерлер); «къатагъан» - чочкъа тамыр (цикорий); «къоз» - джевиз; «соркъун» - (ива прутовидная).

Эскирген ве аз къулланылгъан лексика. «Эллик» - къолчакъ, эльдивен; «эрсек» - ороспу; «этик» - чызма; «чепер» (чапер) - гу-зель корьмеген, кёр; «барча» - эпси; «богъазламакъ» - соймакъ; «чорлу» (чурлу) - хаста; «демрен» - окъ уджундаки сюйрю демир (наконечник стрелы); «дёкме» - илекяр; «иленди» - опькеленди; «кебес» - къалпакъ; «гиеси» - эльбисе, урба; «оюкъ» - бостанларгъа тикленген къоркъулыкъ (пугало); «оргъан» - къоюн сагъылгъанда, аягъына багълангъан махсус йип; «кирликче» - ястыкъ къылфы; «кубе» - кольчуга; «кусев» - атеш оксюлерини къарыштырмакъ ичюн алет (кочерга); «логъ» - дам тюзельтмек ичюн къулланылгъан таш; «мемреч» - аюв баласы; «корьседи» - бегенди, севди; «мертек»

- таван кириши; «минез» - чешме; «огъры» - хырсыз; «ор» - эндек, сув ёлу; «орю» - яма; «пас» - тот (ржавчина); «къав» - чакъмакъ-ташнен яндырылгъан шей; «къырнакъ» - джарие (наложница); «къут» - берекет; «кериш» (керич, керчь) - тёпе; «аут» - зеэрге къаршы къулланылгъан илядж; «эсен» - сагъ-селямет; «шанус» -баш пармакънен ишарет пармагъы арасындаки месафе; «тутсакъ» -эсир; «урул» - орьсе; «яркъын» - шемшек.

Бугуньде тилимизде къулланылгъан базы келимелернинъ ке-лип чыкъышыны, этимологиясыны, анъламакъ ичюн «Китаб-уль идрак.. .»нынъ лексикасы да ярдымджы ола биле. Меселя, «асыргъа»

- сыргъа, яни бугуньде къулланылгъан «сыргъа» (купе) сёзюнинъ келип чыкъышы «асмакъ»тандыр; «козюнгю» - кузьгю («козь» сё-зюнден); «дюгюм» (тююм) - дюгюн (той), яни бугуньде къулла-нылгъан «дюгюн» (той) сёзю «тююм» келимесиндендир: тююмле-мек - эки башны багъламакъ; «гебе» (эбе) - локъса, яни бугуньдеки «эбанай» - локъса бакъкъан анай ибаресинден келип чыкъа; «чокъ-ракъ» - къайнакъ («чокърамакъ» - къайнамакъ); «ичкъур» - учкъур, яни «учкъур» сёзю «удж» (уджу) келимесинден дегиль де, «ич» сё-зюндендир; «нишан» - тамгъа, бельги (нишанламакъ - тамгъа вур-макъ, бельгилемек, къыз нишанламакъ); «сыгълыкъ» /ыслыкъ/ -(свист): бу ерде «ыслыкъ» «сыгълыкъ»нынъ метатезасыдыр, яни сёздеки давушларнынъ ер авуштырмасындан келип чыкъа. Сёзнинъ аслы исе «сыгъракъ»тыр, манасы - эки пармакънынъ арасы; «сулу-чан» - сылавчан, сюлюк («сув» сёзюнден); «ут» - къазан, утты (ют-ты) - къазанды, яни «ютты» (енъди, усьтюн чыкъты) келимеси «ют-макъ»тан дегиль де, «ут»тан (къазандан) келип чыкъа.

Бугуньде нешир этильген къырымтатарджа лугъатларда базыда айны келименен эки чешит шей анълатыла. Меселя, «кесертки» -(ящерица), «къасарткъы» - (клещ). Бу ерде ачыкъ оларакъ айны сёз-нинъ къалын ве индже вариантларыны корьмектемиз. Къырымджа «Китаб-уль идрак...»та исе, «клещ» - «сакъургъа» деп бериле, яни озь вакътында шу орюмчекгиллер сырасына кирген къуртнынъ айры ады булунгъан эди.

«Китаб-уль идрак...»тан корьгенимиз киби, о девирдеки тили-мизде фонетика джиэтинден огъуз-къыпчакъ унсурлары денк ола-ракъ къулланылгъандыр. Бунъа пек чокъ мисаллер булунмакъта: бармакъ - пармакъ, биширди - пиширди, будады - пытады, чадыр -чатыр, дегиль - тугуль, депренди - тепренди, дезек - тезек, дикен -тикен, диль - тиль, диледи - тиледи, диленджи - тиленджи, дилькю

- тильки, дитреди - титреди, диз - тиз, дюн - тюневин, дюп-дюз -тюм-тюз, дюзюм - тизим, дютюн - тютюн, дюзельди - тюзельди, деке - теке, депти - тепти, дильди - тилимледи, дип - тюп, дурур -турыр, дюкенди - тюкенди, дюртти - тюртти, дюшти - тюшти, герек

- керек, одун - отын, дамла - тамчы.

Корюнгени киби, тамам бу фонетик шекиллер бугуньде де къы-рымтатарджанынъ эм эдебий тилинде, эм де шивелеринде къулла-нылмакътадырлар.

Эбу Хайяннынъ тизген экинджи къырымджа лугъаты «Эд-дуррету-ль мудийе фи-ль лугъати-т тюркие» (Тюркий тильнинъ па-рылдагъан инджиси). Бу лугъат 24 болюмден ибарет. 23 болюми лугъат, 24-нджи болюминде сухбет джумлелери булунмакъта. Бу-

гуньде эсернинъ ялынъыз мустансих Хусрев бин Абдуллах тарафындан язылып алынгъан бир нусхасы булунмакъта. Сенеси белли дегиль. Текрар этемиз Эбу Хайяннынъ яшагъан йыллары: 12651344. Бу лугъатта ялынъыз исим шекиллери берильмекте. Фииллер ёкъ. Лугъатнынъ екяне нусхасы Флоренциядаки Медичи Лаурен-циана адына Италия девлет кутюпханесинде булунмакъта. Толу ме-тиннинъ сонъки тыпкъыбасымы ве транслитерациясы 2003 сенеси Реджеп Топарлы тарафындан яйынланды [18]. Онынъ хаберине коре, ишбу эсер эпси олып 24 япракъ (48 саифе)ден ибареттир. Эр саифесинде 15-16 сатыр булунмакъта. Арабча келимелер къара ве тюркийдже келимелер къырмызы мерекепле язылыдыр. Ольчюси: 21,5 х 15 см. Кягъыды къалын, къою сары ренкте. Джылты яры тери олып, аврупа тарзында ясалгъандыр. Эльязманынъ къапагъында: «Гедже ве куньдюз девам эткен муддетче тюркий тили ичюн там ве мукеммель оларакъ парылдагъан инджи. Бутюн ярдымлар Аллах-тандыр. Догъру ёлгъа анджакъ Аллах илетир» - арабча язылы парча булунмакъта [18, с. V].

Лугъат бойле болюмлерден ибареттир: 1. Юдже Аллах, кок ве кокте булунгъанлар иле ер ве ерде булунгъанлар 2. Сувлар 3. Гузель къокъулы осюмликлер 4. Мейвалар 5. Тереклер 6. Ашлыкълар 7. Ашлар 8. Эв айванлары 9. Кийик айванлар 10. Минек айванлар 11. Юген такъымлары 12. Ренклер 13. Айванлар ве боджеклер 14. Алетлер 15. Саваш алетлери 16. Къушлар 17. Кийим эшьялары 18. Вуджут органлары 19. Инсан характерлери ве ренклери 20. Сайылар 21. Меслек адлары 22. Эркек адлары 23. Къадын адлары 24 Къонушма джумлелери. Сонъки болюмде бойле джумлелер рас-тлаймыз: «Сен Танърыдан къоркъумассен», «Сен нешюн манъа ай-тырсын муны кибик», «Сен мени нешюн сёгерсин», «Сен кеткенде, манъа бильдирмек керексинъ», «Бар, бизге яхшы емек бишир», «Кель меним къатыма» киби.

Эбет, ишбу сёзлюкте де къырымджанынъ эки буюк шивеси-нинъ унсурлары ачыкъ корюнмекте: «балшыкъ» - балчыкъ; «бу-шукъ» - «бучукъ»; «шыкъ» - «чыкъ» (роса); «шимен» - чимен; «ал-шакъ» - алчакъ; «ёгъары» - юкъары; «шюрюк» - чюрюк; «ишкери» - ичери; «къамшы» - къамчы; «эльшы» - «эльчи» ве дигерлери.

О заманда ерлидже къулланылгъан бир чокъ сёзлер сонъундан арабча-фарсидже алынма сёзлерге денъиштирильгенини де коремиз: «дёгюч» - хаван; «баш юлютчи» - бербер; «аякъ» - къаде; «кишиф-чи» - джасус; «бугъав» - зынджыр.

«Эд-дуррету-ль мудийе фи-ль лугъати-т тюркие» сёзлюги ко-лемдже буюк олмаса да, пек гузель, айдын ве мантыкълы тизильген

олып, бутюн келимелеpи гypyхлaштыpылгьaнындaн, тильнинь че-шит сaaлapыны сыpa иле aчыкьлaмaкьтaдыp.

III

XV-XVIII aсыpлapы apaсындa кьыpымтaтapджaнынь гьaет ке-ниш яйpaгьaны ве дюньядa буюк pоль ойнaгьaны дa беллидиp. Бу aл эсaсен Алтын Оpдy импеpиясы дaгьылгьaны ве Кьыpым хaнлыгьы онынъ вapиси сыфaтыны aлгьaны иле бaгьлыдыp.

Кьыpымтaтap тилининь кучю ве яйгъынлыгъы бойле биp ми-сaльде де aчыкъ коpюнмекте. Кьыpым хaнлыгьы ве Русие apaсындa-ки дипломaтик язышмaлap arra 1700 сенесинеджек эсaсен къыpым-тaтap тилинде эдилеp. Кьыpым yкюмдapлapынынъ биньлеpдже яp-лыкьлapы, мyхaббетнaмелеpи ве дигеp язылapы бу куньгеджек дю-нья apхивлеpи ве мyзейлеpинде сaкълaнып кельмектелеp. Эм бyлap-нынь тили о^енильдиги вaкьыт, лексик ве ифaде зенгинлиги aчыкь коpюнмекте.

О вaкъыттa кьыpымтaтapджaнынь кенишлемеси, яйгьын ве по-пyляp олмaсы aкькьындa чокь меpaкълы дaa биp мaлюмaт булун-мaкътa. Шойле ки, 1795 сенеси Пapижде Шapкь тиллеpининь мaх-сус окъулы aчылыpкен, Фpaнция Джyмхypиетининь миллий конвен-ти (пapлaменти) тapaфындaн тaсдыкьлaнгьaн б^инджи сыpaдa ог-pениледжек 5 тиль ичинде, яни фapсидже, тюpкче, apaбчa тиллеp apaсындa, кьыpымтaтapджa тиль де еp aлмaкьтa эди [1].

XVII aсыpдa бaсылып кьыpымтaтapджa сёзлюги олгшн эсеp-леpден дaa биpиси голлaндиялы Николaс-Коpнелиссон Витзеннинь Кьыpымтaтapджa - Голлaндaджa лyгьaтыдыp. 1644 сенеси тизиль-ген ишбу лyгьaттa, сыкьчa кьyллaнылгьaн 530 сёз къaвpaнып aлын-мaкьтa. Лугшт биpинджи дефa 1692 сенеси неш^ этильди. Кениш-летильген экинджи нешpи исе, 1705 сенеси мaтбaa юзюни коpьди. А.Н. Кононовнынь хaбеpине коpе, ишбу китaпнынь учюнджи нешpи 1785 сенеси япылгьaндыp [12, с. 23]. Луг^там^ оpигинaлы бойле сеpлевa иле ^чмектед^: «Noord en Oost Tartarye, Ofte Bondigh Ontwerp Van Eeinige dier landen, en volken, zo als vormaels bekent zyn geweest... »

Луг^^ы^ муэллифи джогьpaфия ве мaтемaтикa мyтехaссысы олып 1664-67 сс. Москвaдa Голлaндиянынъ эльчиси сыфaтындa бу-лyнгьaндыp. Мехмет Тютюнджининь хaбеpине коpе, Николaс Вит-зен 1682-1705 сс. apaсындa учь дефa Амстеpдaмнынь бypгомистpи олapaкь сaйлaнгьaн эди. Эм де 1697 сенеси Голлaндиягьa окьyмaгьa бapгьaн I Пётpнинь оджaлapындaн биpиси эди [22].

Николaс Витзеннинь 1692 сенеси неш^ эткен лyгьaтынынь озелликлеpине дикькьaт этейик. Муэллиф кьыpымтaтapджa бaзы

сёзлернинъ ялынъыз маналарыны дегиль де, морфологик ве шиве хусусиетлерини де косьтермекте. Меселя, «вар» сёзюнинъ бойле шекиллерини бере: «вармакъ», «варарман», «вардум», «вармадум», «вармассун», «варурмисин», «варурмиз», «варурум»...

Н. Витзеннинъ XVII асырда къырымтатарджадан сайлагъан лексемаларнынъ чокъусы бугуньде биз сыкъ къуллангъан сёзлердир: «адам», «аферим», «агъа», «анахтар», «бешик», «бульбуль», «бы-чакъ», «джаду», «дар дюнья», «домуз», «хан», «къушлукъ», «рамазан» ве дигерлери.

Авропада нешир этильген биринджи китаплар алманиялы Иоганн Гутенбергнинъ иджат эткен матбаасында XV асырнынъ ортала-рында дюнья юзюни корьгенлерини козь огюне алсакъ, къырымтатар тилиндеки матбу язылар XVII асырда пейда олсалар да, тюркий ве дигер мусульман халкълары тиллеринде нешир этильген энъ эски эсерлерден сайыла билир. Эм де бу ве булар киби дигер эски нешир-лернинъ къыймети ве эмиети ялынъыз эскилиги иле багълы олмайып, о замандаки джанлы тилимизнинъ бирер айдын левхалары сыфатында да къыйметлидирлер. Къырым ханлыгъында девлет тили оларакъ илерилемесинде исе, миллий цивилизацион эснасыны толусынен те-мин эткени саесинде бугуньки тилимизнинъ джанланмасы ве сагълам инкишафына айрыджа эмиети оладжагъына шубе ёкътыр.

Къырымшынас профессор А. Башкиров кендисининъ 1925 се-неси А. Боданинский иле язгъан бир макъалесинде бойле дей: «Къырымтатарлары XIII асырнынъ сонъу ве XIV асырнынъ башла-рында тюрк дюньясынынъ авропагъа юрююшинде илери бир форпосты эдилер» [3]. Эм бу фикир археологик къазувларнынъ нетид-жеси оларакъ сёйленильмекте. Юкъарыда ады кечкен къырымта-тарджа энъ эски эльязма ве матбу китаплар да иште бу медений ёне-лишнинъ емишлеридир.

Нетидже оларакъ шуларны сёйлемели. Сонъ йыллар ичинде къырымтатар тилининъ сыра иле чешит лугъатлары чыкъарылмасы, башкъа тиллерден къырымтатарджагъа дерсликлер, къулланмалар, бедий эсерлер чеврильмеси ве айрыджа терминологик сёзлюклер ишленмеси меселесинде баягъы фааллик сезильмекте. Бу иш дева-мында эскиден Къырымда топланылгъан лексик зенгинлигининъ буюк эмиети бардыр. Лексикографларымыз сёз къыдырып, занымд-жа, башкъа тюркий тиллердеки лугъатларгъа мураджаат этмезден эвель, кендимизде, Къырымда, шекилленген, оськен, ве инкишаф эткен тиль байлыгъымызгъа назар ташламалы. Инкъиляптан бурун ишленильген ве базыда матбаа юзюни корьген къырымтатарджа лугъатларнынъ къыскъа джедвели тизилип, якъында лексикография

иле багълы бир макъаледе косьтерильген эди [9, с. 5-8]. Шу сырадан чокъусы лугъатларны я китап оларакъ кутюпханелерден, я да электрон шекиллерини интернеттен тапмакъ мумкюнаты бардыр.

Корьгенимиз киби, асырлар девамында тиль не къадар денъиш-се де, эсас ишлек къысмы юзйылларнен сакъланып къала ве онынъ асырлар месафелерининъ багъланмасына, бири дигерине тутумлы олмасына гъает муим роль ойнай. Шунынъ ичюн догъмуш, тувгъан тилимизни огренмеге истегенлернинъ бугуньде земаневий техноло-гияларнынъ вастасы иле баягъы кениш имкяниетлери булунмакъта.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Алтин Г. 218 лет назад Франция признала важность крымскотатарского языка. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://teraze.org.ua /page.php?id=9&article=4071

2. Баскаков А.Н., Голубева Н.П., Кямилева А.А. и др. Турецко-русский словарь. Москва: Русский язык, 1977. 968 с.

3. Башкиров А., Боданинский У. Памятники крымско-татарской старины: Эски-Юрт // Новый Восток. 1925. № 8/9. С. 295-311.

4. Гаврилов А.В., Майко В.В. Средневековое городище Солхат-Крым. Материалы к археологической карте города Старый Крым. Симферополь: Бизнес-Информ, 2014. 212 с.

5. Гайворонский О. «Мечеть Бейбарса» в Старом Крыму: по следам легенды // Авдет. 2015. № 20 (859).

6. Гаркавец А.Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчак-ский. Алма-Ата: Наука, 1987. 224 с.

7. Джаферогълу А. Абу-Хайян. «Китаб аль-идрак ли-лисан аль-атрак». Истанбул: Эвкаф матбаасы, 1931. Пагинация: I-XV; 1-248.

8. Диянет Ислям Энциклопедиясы. «Китабу-ль идрак...». Джылт 26. С. 108.

9. Керим И.А. Лексикографические труды Биляла Терлекчи (18861965) // Терлекчи Б. Крымскотатарско-русский словарь. Симферополь: Крымучпедгиз, 2014. 538 с.

10. Клапрот Генрих Юлий. Большая биографическая энциклопедия. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://dic.academic.ru/dic.nsf /enc_biography/5 553 7/Клапрот

11. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России (дооктябрьский период). Ленинград, 1982. 360 с.

12. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Л., 1972. 272 с.

13. Люманов М.О. Русско-крымскотатарский медицинский словарь. Симферополь: Крымучпедгиз, 2006. 520 с.

14. Муса Салан. «Китабу-ль идрак ли-лисан эль-атрак»та алынты ке-лимелер // Тюркият. 2012. № 11. С. 53-66.

15. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. М.: Наука, 1989. 283 с.

16. Озьеткин М. «Китабу-ль идрак ли-лисани-ль-этрак». Фииль: Та-рихий-къаршылаштырмалы бир грамер ве сёзлюк денемеси. Анкара: Кок-сай, 2001. 798 с.

17. Сами Баскын. Мемлюк дёнеми тюркче сёзлюклерин япысы. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://dergipark.ulakbim.gov.tr /dedekorkut/article/view/5000105382

18. Топарлы Р. «Эд-дуррету-ль мудийе фи-ль лугъати-т тюркие». Анкара. 2003. 126 с.

19. Тури Жозеф. Тюрк дили ядикярлары. Миллий тетеббюлер медж-муасы. Сайы 4. С. 133.

20. Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. Грамматический трактат XIV века на арабском языке. Ташкент: Фан, 1978. 452 с. - С. 5.

21. Рг(гг В. ОоМгп. ^е Codex СитатсиБ. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.angelfire.com/on/paksoy/2CUMANIC.html

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

22. ТйШпсй М. 17 aslrda НоИаМаса - Кшт Tatarca Ыг sбzluk Иакк1Ма // Bitig. 1992. № 3/4. S. 12-13.

Муэллиф акъкъында малюмат: Исмаил Асаногълу Керим - филология фенлери докторы, профессор, Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ мудири, Къырым мухэн-дислик ве педагогика университети; Татарстан Джумхуриет илим акаде-миясы Ш. Марджани адлы тарих Институтынынъ Къырым ильмий меркези (295015, Учебный аралыгъы, 8, Симферополь, Къырым, Русие Федерация-сы); alimes@mail.ru

Самые ранние словари на крымском языке

Исмаил Керимов

(Крымский инженерно-педагогический университет)

Аннотация. В статье рассматривается история создания и лексическое содержание наиболее ранних словарей крымского (огузо-кыпчак-ского) языка, начиная с «Кодекса Куманикуса» (1292-1295), составленного итальянскими торговцами в городе Кафе и до голландско-крымскотатарского словаря (1644) Николаса Витзена. Приводятся выводы исследований известных авторов, подтверждающих принадлежность указываемых в статье словарей непосредственно к крымскотатарскому языку. Анализируются и сопоставляются с современным крымскотатарским языком множество лексем, относящихся к различным отраслям хозяйствования. Определяется частичная трансформация значений отраслевой лексической базы. Делается вывод о том, что активная часть словарного запаса крымскотатарского языка в своей семантике сохранилась почти в неизменном виде до сегодняшнего дня. Выделяется роль некоторых лексических единиц в определинии этимологии современных слов. Приводятся примеры оригинальных глагольных форм, которые являются редкими в современном языке: «бер-гиль», «бозгъыл», «сукъланмагъыл», «ичмегиль», «бошаткъыл». Указавает-ся, что такие лексемы как «простыня» («шашаф»/«чаршаф»), «наволочка» («кирликче»), «скатерть» («тастар») прямо указывают на культурный уровень жизни в Крыму семь столетий назад. Приводятся примеры того, как после принятия ислама исконно тюркоязычная лексика Крыма стала заменяться арабскими и персидскими заимствованиями: «таныкъ» - шахат (свидетель); «талашман» - душман (враг); «отаджы» - хэким (врач); «яргъ-уджы» - махкемеджи (судья); «къарав» - мукяфат (награда); «санчыш» -дженк (война); «кесеген» - перде (занавеска).

Ключевые слова: крымскотатарская лексикография, ранние тюрко-язычные словари, отраслевая лексика, тюркоязычная терминология, арабские и персидские заимствования.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИЦ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет; ведущий научный сотрудник Крымского научного центра Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым, Российская Федерация); alimes@mail.ru

The Earliest Dictionaries of the Crimean Language

Ismail Asanoglu Kerim

(Crimean Engineering and Pedagogical University)

Abstract. The article deals with the history of creation and the lexical content of the earliest Crimean language (Oguz-Kipchak) dictionaries, beginning from the «Codex Cumanicus» (1292-1295), compiled by the Italian merchants in the city of Kefe and also Dutch-Crimean Tatar Dictionary (1644) written by Nicholas Vitzen. The conclusions of some other well-known researchers are also given there, confirming the fact of belonging of the above mentioned dictionaries to directly Crimean Tatar language. It gives analysis of many words and compares them with the modern Crimean Tatar language, these words are related to different branches of economic sphere of life. Partial transformation of meanings in the field of lexical base was defined there. Thus, the conclusion can be made that the active part of the Crimean Tatar language vocabulary is kept unchangeable up to the present days. The role of some lexical units in the definition of the modern language etymology is pointed out. There are also the examples of original verb forms, which are quite seldom used in modern language, such words as: «bergil», «bezghil», «suklanmagil», «ichmegil», «boshatkil». It is pointed out that such words as «sheet' («shashaf»/charshaf), «pillow-case» («kirlikche»), «tablecloth» - («tastar») directly and openly shows the cultural level of life in the Crimea seven centuries ago. There are also the examples of the fact, that after adoption of Islam, many initially Turkic words of the Crimean language were substituted by the Arabic or Persian borrowings; «tanik» - «shahat» - (the witness); «talashman» - dushman (the enemy); «otadji» - hakim (the doctor), 'yargudji - mahkemedji (the judge); «karav» - mukyafat (the prize); «sanchish» - djenk (the war); «kesegen» - perde (the curtain).

Keywords: the Crimean Tatar lexicography, the early Turkic dictionaries, branch dictionaries, Turkic terminology, Arabic and Persian borrowings.

REFERENCES

1. Altin G. 218 let nazad Frantsiya priznala vazhnost' krymskotatarskogo yazyka [218 years ago France recognized the importance of the Crimean Tatar language]. Available at: http://teraze.org.ua/page.php?id=9&article=4071

2. Baskakov A.N., Golubeva N.P., Kyamileva A.A. i dr. Turetsko-russkiy slovar' [Turkish-Russian Dictionary]. Moscow, Russian language Publ., 1977. 968 p.

3. Bashkirov A., Bodaninskiy U. Pamyatniki krymsko-tatarskoy stariny: Eski-Yurt [The monuments of the Crimean Tatar antiquity: Eski Yurt]. Novyy Vostok - New East, 1925, no. 8/9, pp. 295-311.

4. Gavrilov A.V., Mayko V.V. Srednevekovoe gorodishche Solkhat-Krym. Materialy k arkheologicheskoy karte goroda Staryy Krym [Medieval Ancient

town Solkhat-Krym.Materials to the archeological map of the town Stariy Krym]. Simferopol, Biznes-Inform, 2014. 212 p.

5. Gayvoronskiy O. «Mechet' Beybarsa» v Starom Krymu: po sledam legendy [Beybars mosque in Stariy Krym: following the legends]. Avdet, 2015, no. 20 (859).

6. Garkavets A.N. Kypchakskie yazyki: kumanskiy i armyano-kypchakskiy [Kipchak languages:Kuman and Armenian-Kipchak languages]. Alma-Ata, Nauka Publ., 1987. 224 p.

7. Dzhaferog"lu A. Abu-Khayyan. «Kitab al'-idrak li-lisan al'-atrak». Istanbul, Evkaf matbaasy, 1931. Paginatsiya: I-XV; 1-248.

8. Diyanet Islyam Entsiklopediyasy. «Kitabu-l' idrak...» [Encyclopaedia of religious Islam «Turkish language index...»], vol. 26, p. 108.

9. Kerim I.A. Leksikograficheskie trudy Bilyala Terlekchi (1886-1965) [Lexicographical works of Bilyal Terlekchi (1886-1965)]. Terlekchi B. Krymskotatarsko-russkiy slovar' [Crimean Tatar-Russian dictionary]. Simferopol, Krymuchpedgiz, 2014. 538 p.

10. Klaprot Genrikh Yuliy. Bol'shaya biograficheskaya entsiklopediya [The Larger Biographical Encyclopaedia]. Available at: http://dic.academic.ru /dic.nsf/enc_biography/5 553 7/Klaprot

11. Kononov A.N. Istoriya izucheniya tyurkskikh yazykov v Rossii (dooktyabr 'skiy period) [The history of Turkic languages study in Russia.The period before the October revolution]. Leningrad, 1982. 360 p.

12. Kononov A.N. Istoriya izucheniya tyurkskikh yazykov v Rossii [The history of Turkic languages study in Russia]. Leningrad, 1972. 272 p.

13. Lyumanov M.O. Russko-krymskotatarskiy meditsinskiy slovar' [Russian-Crimean Tatar Medical Dictionary]. Simferopol, Krymuchpedgiz, 2006. 520 p.

14. Musa Salan. «Kitabu-l' idrak li-lisan el'-atrak»ta alynty kelimeler [Borrowings in «The Index of Turkic Languages Understanding»]. Tyurkiyat [Tyurkiyat], 2012, no. 11, p. 53-66.

15. Nadzhip E.N. Issledovaniya po istorii tyurkskikh yazykov XI-XIV vv. [Research works on the history of Turkish languages in the XI-XIV centuries]. Moscow, Nauka Publ., 1989. 283 p.

16. Oz'etkin M. «Kitabu-l' idrak li-lisani-l'-etrak». Fiil': Tarikhiy- " karshylashtyrmaly bir gramer ve sezlyuk denemesi [«The Index of Turkic Languages Understanding». The verb: the experience of historical comparative grammar and dictionary]. Ankara, Koksay, 2001. 798 p.

17. Sami Baskyn. Memlyuk denemi tyurkche sezlyuklerin yapysy [Experience in compiliation of Turkish dictionaries related to Mamelukes period]. Available at: http://dergipark.ulakbim.gov.tr/dedekorkut/article/view /5000105382

18. Toparly R. Ed-durretu-l' mudiye fi-l' lug"ati-t tyurkie. Ankara, 2003. 126 p.

19. Turi Zhozef. Tyurk dili yadikyarlary. Milliy tetebbyuler medzhmuasy [The monuments of Turkish Language. The journal of national researchers], no. 4, p. 133.

20. Fazylov E.I., Ziyaeva M.T. Izyskannyy dar tyurkskomu yazyku. Grammaticheskiy traktat XIV veka na arabskom yazyke [A perfect gift to Turkic language.Grammer treatise of the XIVcentury on Arabic language]. Tashkent, Fan Publ., 1978. 452 p.

21. Peter B. Golden. The Codex Cumanicus. Available at: http://www.angelfire.com/on/paksoy/2CUMANIC.html

22. Tutuncu M. 17 asirda Hollandaca - Kirim Tatarca bir sozluk hakkinda. Bitig, 1992, no. 3/4, pp. 12-13.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of Scientific Research Center of the Crimean Tatar language, literature, history and culture, Crimean Engineering and Pedagogical University; Leading Researcher of the Crimean Scientific Center of Sh. Marjani Institute of History of AS RT (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.