Научная статья на тему 'Билял Терлекчининъ (1886-1965) лугъат чалышмалары'

Билял Терлекчининъ (1886-1965) лугъат чалышмалары Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
143
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БИЛЯЛ ТЕРЛЕКЧИ / BILYAL TERLEKCHI / КЪЫРЫМТАТАР ЛУГЪАТЧЫЛЫГЪЫ / НЕШИР ЭТИЛЬМЕГЕН ЭЛЬЯЗМА / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ / CRIMEAN TATAR LEXICOGRAPHY / НЕОПУБЛИКОВАННАЯ РУКОПИСЬ / UNPUBLISHED MANUSCRIPT

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керимов Исмаил Асанович

В работе впервые представлена информация о 520-страничной неопубликованной рукописи крымскотатарского лексикографа дореволюционного периода Биляла Терлекчи. На основе сохранившихся письменных документов, а также воспоминаний близких родственников сделана попытка разработки научной биографии ученого. Дан краткий перечень лексикографических работ по крымскотатарскому языку начиная с XIII века

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Лексикографические работы Биляла Терлекчи (1886-1965)

This paper for the first time presents a 520-page manuscript of unpublished material of the Crimean Tatar lexicographer of the pre-revolutionary period Bilyal Terlekchi. On the basis of the preserved written documents as well as memories of close relatives an attempt is made to develop a scientific biography of the scientist. A brief list of lexicographical works on the Crimian Tatar language science of the 13 th centuri has been given

Текст научной работы на тему «Билял Терлекчининъ (1886-1965) лугъат чалышмалары»

УДК 80:091

Билял Терлекчининъ (1886-1965) лугъат чалышмалары

Исмаил Асаногълу Керим

(Крымский инженерно-педагогический университет)

Аннотация. Ишбу чалышма инкъиляп девринден эввель лугъат-чылыкънен огърашкъан Билял Терлекчининъ 520 сахифели басылмагъ-ан эльязмасы узериндедир. Сакъланып къалгъан язылы весикъалар ве якъын догъмушларынынъ хатраларына эсасланаракъ алимнинъ иджадий терджиме-и-халы джанландырылып, къырымтатар лексикографиясы-нынъ тарихине аит сёзлюклернинъ къыскъа джедвели косьтериле.

Анахтар сёзлер: Билял Терлекчи, къырымтатар лугъатчылыгъы, нешир этильмеген эльязма.

Къырымтатар тилинен багълы лугъат ишлерининъ тарихи асырларнынъ теренлигине узанмакъта. Кефеде джиневиз алыш-веришчилери (яхут оларнынъ кятиплери) тарафындан тертип этильген «Кодекс Куманикус» лугъатынынъ 1-нджи къысмы 1292-1295 сенелерине аиттир [15]. Бу ерде латин язысында бе-рильген 1300 къырымджа сёзнинъ чокъусы бугуньде де тилимиз-де къулланмакъта. Мезкюр лугъатнынъ эльязмасы Венецияда Святой Марк кутюпханесинде сакъланмакъта.

Дигер эски лугъатларымыздан Асираддин Абу-Хаяннынъ (яшагъан йыллары: 1265-1344) «Ад-дуррат аль мадия фил-лугъати ат-тюркия» ве «Китаб-аль идрак ли-лисан аль атрак»и бугуньде тюркология илиминде беллидирлер. Профессор Эмир Наджипнинъ хаберине коре, Абу-Хаяннынъ биринджи лугъаты Кефеде лакъырды этильген къырымджагъа багъышлангъан. Экинджиси де къырымтатар тилининъ хусусиетлерине даир олып, 1931 сенеси Истанбулда нешир этильгендир. Бу лугъатлар-нынъ эльязмалары Х1У-нджи асырнынъ башына аит [10, с. 85; 12, с. 175-180]. Дюньяджа мешхур тюркшнас Кёпрюлюзаде бу со-

нъкиси акъкъында: «Абу-Хаяннынъ эсери тюрк филоложиси та-рихинде бир мерхаледир», яни бир янъы басамакътыр - дее къыймет кесе [14, s. VII].

Къырымтатар тилинен багълы эски лексикографик чалыш-малардан даа бириси Николас Витсеннинъ Къырымтатарджа -Голландаджа лугъатыдыр. Бу лугъат сыкъча къулланылгъан 530 сёзни къаврап алмакъта. Биринджи дефа 1692 сенеси Амстердам-да нешир этильди. Кенишлетильген экинджи нешри исе, 1705 сенеси матбаа юзюни корьди [16, s. 12-13]. Белли тюркшынас А.Н. Кононовнынъ хаберине коре, ишбу китапнынъ учюнджи нешри 1785 сенеси япылгъандыр [7, с. 23]. Лугъатнынъ оригиналы бойле серлева иле кечмектедир: «Noord en Oost Tartarye, Ofte Bondigh Ontwerp Van Eeinige dier landen, en volken, zo als vormaels bekent zyn geweest...»

XVIII асырнынъ къырымтатарджа лугъатлары ве Къырымда юрьген лексикографик чалышмалар акъкъында сёз юрютиркен, бугуньгеджек сакъланып къалгъан мешхур «Къазыаскер китапла-ры»нда бойле меракълы хаберни растлаймыз: XVIII асырда Багъ-часарайда моллалыкъ япкъан Сулейман Эфендининъ мухалефа-тында (васиет языларында) 34 китап арасында лугъатлар да булу-на [2, с. 90].

XIX асыргъа аит къырымтатарджа лугъат чалышмаларындан П.И. Кёппеннинъ «Татарика» (Личные имена, названия животных и растений по-крымски. Крым, Карабаг, 1833-1834), А.М. Шёг-реннинъ «Список слов с переводом на татарский, татарский из Карасувбазара, ногайский и другие» (С.-Петербург, 1835-1837), Л. Лазаревнинъ «Турецко-татарско-русский словарь наречий: османского, крымского и кавказского с приложением краткой грамматики» [9], В. Кондаракининъ «Самоучитель турко-татар-ского и ново-греческого языков» [6], Л.З. Будаговнынъ «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» [3], В.В. Рад-ловнынъ «Опыт словаря тюркских наречий» (С.-Петербург, 18881909, дёрт том), О.Г. Къараимнинъ «Практический самоучитель турецко-татарского языка со словарем» (Севастополь, 1898) ки-билерини къайд этмек мумкюн.

Булардан гъайры, XIX-нджы асырнынъ сонъу ве XX-нджи асырнынъ башында Одессада дефаларджа нешир этильген

«Краткий русско-татарский словарь для экскурсантов» (Крымское наречие) сёзлюклерини анъмалы.

XX асырнынъ башында нешир этильген русча-къырым-татарджа лугъатлардан бири Осман Заатовнынъ «Полный русско-татарский словарь» серлевалы лугъатыдыр [4]. 120 саифели бу чалышмада 11 бинъ дживарында келиме берильмекте. Къырым-татарджа сёзлер араб язысы иле дегиль де, кирил харфлеринен язылгъанынынъ себебини тертип этиджи кириш сёзюнде бойле анълата: «Бу лугъатнен къырымтатарлардан гъайры, руслар да файдалана бильмелери ичюн, меселя, Петербург университети шаркъ факультетининъ ве Лазарев институтынынъ студентлери ве бунъа ихтияджы олгъанларнынъ дигерлери де къулланмалары ичюн кирил харфлери ишлетильди» [4, с. 6]. Сонъ сенелери Осман Заатовнынъ ишбу лугъаты акъкъында айрыджа макъале де язылгъандыр [13, с. 19-20].

Меракълысы шу ки, тамам айны йыллары, яни XX асырнынъ башында Осман Заатов битирген Акъмесджит татар оджалар мектебинде келеджекте гузель оджа ве лексикограф оладжакъ Билял Терлекчи де окъуды. Ве Билялнынъ огълу Хикмет Терлек-чининъ хатрасына коре, Осман Заатов Билял Терлекчининъ даиси ола эди. Бугуньде къолумызда муджизелер иле сакъланып къалгъан онынъ Акъмесджит татар оджалар мектебинде окъувы иле багълы Такъдирлев япрагъы булунмакъта. Ишбу весикъада бойле дениле: «1902 сенеси июнь 15-те олып кечкен Акъмесджит татар оджалар мектеби педсоветининъ къарарына бинаэн талебе-леримизден Билял Терлекчиге 1-нджи курстан 2-нджи курскъа кечтигинде гузель тербиеси ве илимде муваффакъиетлери ичюн ишбу Такъдирнаме бериле».

Акъмесджит татар оджалар мектебинде окъума муддети дёрт йыл девам эткенини козь огюне алсакъ, демек Билял Терлекчи бу окъув юртуны 1905 сенеси битиргендир.

Бундан сонъра, Терлекчи Къырымдан тыш чыкъа, Истанбул, Къаире, С.-Петербург ве дигер медений ве ильмий меркезлерде булунып тасилини девам эте. Арабча, тюркче ве русчаны огрене. Къырымгъа къайткъан сонъ, ерли мектеплерде къырымтатарджа ве русча дерслерини кечире.

Билял Терлекчининъ огълу Хикмет агъанынъ хаберине коре, Терлекчилер (яни Билялнынъ бабасы - Аджы Сейдамет, анасы -

Фатиме) ве И. Гаспринскийнинъ хоранталары достане мунасебет-те булуна ве бири-бирине къатнаша эдилер. 1908 сенеси Гас-принский Къаиреде бутюндюнья мусульман конгрессини чагъырмакъ ниетинен «Ан-Нахдах» («Уянма») газетини чыкъар-дыгъы заман, бир арада (Ингильтеренинъ къаршы сиясетине огь-рап) Кьырымгьа къайтмагъа меджбур олгъанда, янында буюк пара булундыгьындан, хавфсызлыкь ичюн Истанбулдан Кьаире-ге Билял Терлекчини чагьырта ве параны Багьчасарайгьа алып кетмесини авале эте.

1915 сенеси Багъчасарайда, Гаспринскийнинъ «Терджиман» матбаасында Билял Терлекчининь «Тюркотатарско-русский словарь» серлевасынен биринджи лугъаты басыла. О сенелери Багъ-часарайда чыкькьан бир китап ичинде бу лугьат чыкьаджагьы акъкъында бойле реклама илян этильген эди: «Скоро начнется печатание турецко-русского словаря Биляла Терлекчи. Цена 40 коп. Склад издания г. Бахчисарай, д. 214, Умер Терлекчи» [8].

Бу ерде ады кечкен Умер Терлекчи - Билял Терлекчининъ догьмуш агьасыдыр. Лугъат нешир этильген сонь, Багъчасарай мектеплеринде Яя Байбуртлы, Умер Сами ве Эмирамет Чешмед-жилернен берабер чалышкьан Билялнынь руху котериле, ичине яньы бир иджадий кучь кире. Ве бу нешир этильген лугьатны яньыдан ишлеп, тюзетип, буюльтмек ичюн бельсене. Кьарарнен 1916 сенеси Сайде ханым Усеиновагьа эвленген сонь, бу иш се-нелердже девам эте ве 1924 сенеси тамамлана. Яньыдан ишлен-ген ве 520 саифели ишбу эльязманы Терлекчи шаиримиз Абдул-ла Лятиф-заденинь элине берип Акьмесджитте булунгьан Нар-компроснынъ ильмий шубесине кондере. Лугьатнынъ эльязма-сына бир де тезкере къоша. 1924 сенеси декабрь 8-де язылгьан тезкересинде бу сатырларны окьуймыз: «Крымнаркомпроснынь академик шурасына. Кендимин Татарджа-русча лугьатымнынь эльязмасыны академик шуранынь дикькьатына авале этерек, бир тарафтан, оньа кьыймет кесильмесини ве экинджи тарафтан, уй-гьун нешрият теклиф этильмесини истейим. Академия шурасы-

1 Аслында эльязманынъ кягьыт табакьлары ракъамланып, сонькиси узеринде 425 ракъамы къоюлса да, бир чокъ ерлерде бир ракъам алтында 3-4 саифе булунып кесирле айрылалар Меселя, 78/1, 78/2; 88/1, 88/2 киби шекильде. Шунынъ ичюн эльязманынъ аджими акъикъатта 520 саифеге келе.

нынъ векиллеринен мунасебет къурмакъ ичюн А. Лятиф-задени арагъа алам» .

Эльязма Наркомпроскъа берильген сонъ, академик шура оны эртарафлама огрене ве беш айдан сонъ, яни 1925 сенеси майыс 7-де Наркомпрос мудири ве академик шуранынъ реиси Усеин Ба-лич ве академик шуранынъ ильмий кятиби Яя Байрашевскийнинъ имзаларыле бойле джевап бериле: «Лугъат тюрк-татарджа орта эдебий тильнинъ чокъсу лексикасыны къаврап алмакъта. Араб язысындаки сёзлернинъ янында кирил харфлеринен транскрип-циялары булунмакъта. Русча терджимелер ве анълатмалар эски рус имлясынен берильмекте. Лугъатнынъ кириш сёзюнде араб язысындаки сёзлернинъ рус транскрипциясындаки теляффуз ху-сусиетлери анълатыла. Келимелернинъ ялынъыз тамыр шекилле-ри дегиль де, сёз япыджы ве сёз денъиштириджи аффикслеринен денъишмелери косьтериле. Меселя: окъумакъ-окъутмакъ-окъуй-ыджы-окъунакълы; хадем-хадим-хызмет; табий-табиет-табиат; олмакъ-олдукъча ве дигерлери. Сёзлернинъ русчагъа терджиме-лери догъру берильген. Олар келимелернинъ эм догърудан-догъру, эм де кочьме маналарыны акс этмектелер».

Наркомпроснынъ такъризинде сёзлюктеки нукъсанлардан ашагъыдакилер къайд элите: 1. Лугъатнынъ мундериджесини 80% арабча ве фарсиджеден алынма сёзлер тешкиль этмектелер. 2. Авам халкъ лакъырдысы (тюркче, къырымджа, татарджа ве дигерлери) акс этильмеген. Дигер тарафтан, лугъаткъа халкъ лек-сикасы да къошулсайды, лугъатнынъ колеми зияде буюк олад-жакъ эди - дениле. Сонъуч оларакъ бойле нетидже чыкъарыла: Косьтерильген эксикликлер лугъатнынъ нешрине энгель олмама-лыдыр, чюнки бу лугъат тюркий тиллернинъ огренджилерине гузель бир дестек береджеги шубесиздир.

Эбет, лугъатыны тизеркен, Б. Терлекчи энъ эвеля анълашыл-магъан яхут аз анълашылгъан лексиканы косьтере. Шу себептен

2 Бу весикъа иле чокъ меракълы шей мейдангъа чыкъа. Меселе шунда ки, Абдулла Лятиф-заденинъ догъмуш къардашы - Амит Лятиф-заде де озь вакътында (1939 сенеси) мешхур мухарриримиз Осман Мурасов кечинген сонъ, онынъ эльязмаларыны Акъмесджиттеки А.С. Пушкин адына ильмий-араштырма институтына теслим этмек ичюн араджы ола. Яни Лятиф-заделернинъ хоран-тасы бойле шейлерде де самимий ветанперверлик косьтере [5, с. 217-229].

лугьатта арабча-фарсиджеден алынма сёзлер чокълукъны теш-киль этмектелер. Даа ачыкъча айтаджакъ олсакъ, мезкюр лугьат-таки лексика И. Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романындаки «Дар-ур-Рахат мусульманлары» бабынынъ лексикасына чокъ якьындыр. Лякин кьырымтатарджа адий келимелер де аз дегиль. Эм де оларнынь терджимесинде тертип этиджи русчанынь ке-рекли синонимлери иле бол-бол файдалана. Меселя: «джувур-макъ» - бегать, скакать; «джар» - пропасть, пучина, бездна; «агьыз» - рот, пасть, устье, жерло, вход; «дёртьёл агьзы» - перекрёсток; «тоз» - пыль, порошок; «шекер тозу» - песочный сахар; «ап-акь» - белый-белый, см. «бем-беяз».

Сёзге яньы мана бериджи, яни сёз япыджы аффикслер, аф-фиксоидлер кениш къулланмакъта. Меселя, «атеш» сёзюнден «атешперест» (огнепоклонник); «атешчи» (кочегар); «атешин» (пылкий, пламенный); «атешпаре» (искра) киби янъы маналы ке-лимелер косьтериле. Бу сёзнен багьлы боджек ады да бериле: «атеш боджеги» (светляк; светлячок).

Базы исим ве фииллерден сыра-сыра чешит яньы ибарелер ве метафоралар косьтериле. Меселя, «чатлакъ» - трещина, щель; «чатлакъ зурна» - болтун; «атмакъ» фиилинен бойле сыра тургь-ун ибарелер ачыкьлана: «адым атмакь» (шагать); «беньзи ат-макь» (побледнеть); «тюфек атмакь» (стрелять из ружья); «джан атмакь» (укрыться); «чифте атмакь» (брыкаться); «лаф атмакь» (врать); «кьашыкь атмакь» (кушать); «тань атмакь» (светать) ве дигерлери.

Кьырымтатар келимелерини араб язысындан кирилджеге транслитерациясында латиндже <Л»-ни де, йымшакъ «и»-ни де кьошып, керекли ерде сёзнинь фонетик теркибини олдукьча уй-гьунлаштыра.

Бу лугьат усьтюнде чокь сенелер девамында иш алынып ба-рылгьаны эр бир саифесинде ачыкь корюнмекте. Кьалем иле язылар янында бир чокъ ерлерде тюзетмелерден гьайры, къур-шункъалемле къошмалар корюнмекте. Сёзге сёз, джумлеге джумле, саифеге саифе экленильгени, тертип этиджининъ тир-некли ве олдукьча тырышкьан, ишсевер олгьаныны исбатлай.

1920-нджи сенелерининъ башында Къырымда олып кечкен фаджиалы ачлыкь орталыкьны бербат эткенинден, маддий дурум сонъ дередже виранелерде булуна эди. Шулардан долайы Нар-

компрос юкъарыда косьтерильген лугъат такъризине бир де ад-жындырыджы тезкере кьоша. Бу ерде пара меселеси чокь зайыф олгьанындан, Наркомпрос лугьатнынь нешрини усьтюне алып оламайджагьындан гьайры, атта джюзий бир ярдымда да булу-нып оламайджагьыны анълата.

Б. Терлекчи шу арада озь лугьатынынъ нешрине имкян тап-маса да, рухтан тюшмей. Белли олгьаны киби, 1928-1929 сенеле-ри ичинде къырымтатар тилининъ язысы латин графикасына чев-рильди. Бу арада муэллиф тюкяндан кьалын джылтлы ве чокь саифели бир дефтер сатын ала. Дефтер къапагьынынъ ич тара-фындан урулгьан мухюрден Ленинграддаки «Светоч» фабрика-сында 1929 сенеси чыкъарылгьаны корюне. Иште, басылмагьан эльязмасыны янъыдан ишлеп бу дефтерге кочюрмеге тутуна. Эн-диден сонъ «Тюрко-татарский словарь» деп анъылгъан лугъатта къырымтатар келимелери энди араб язысында дегиль де, латин харфлериле языла. Терлекчи лугьатыны яньыдан дикькьатнен темизге чекеркен, яньылгьан ерлеринде, яхут яньыдан джумле тизмеге сыра кельгенде, буларны айры бир кягъытчыкъкъа яза, соньра макьаснен тар бир шерит шеклине кетире ве язысынынь керекли ерине туткъалнен туттура. Лугъат метнини саифенинъ тек бир тарафына яза. Бойледже латин язысынен «А» харфинден башлап «Е» харфинеджек кетире. Янъыдан кочюрме язысы эпси олып 66 саифени тешкиль эте.

Ачлыкътан даа айынып оламагъан халкъымызнынъ башына янъы белялар келе. 1920-нджи сенелерининъ сонъундан башлап советлер режимининъ янъы далгъа репрессиялары къузгъун къа-ра къуш киби эне. Эр кунь, эр саат кимлернидир тинте, хапс эте, тюрьмелерге быракъа яхут къуршунгьа тизелер. Хоранталары-нынъ узерине беля тюшеджегини дуйгъан Билял Терлекчи 1930-нджы сенелерининъ башында кенди къарысы Сайде ханым ве Умер агьасынынъ хорантасынен бераберликте Кавказгъа кетип, андаки Буйнакск больгесинде ерлешелер. Оджалыкъ иши булун-мадыгъындан, балалыкътан алышкъан баба зенаатыны кутьмеге башлай. Лугъат тизюв ве оджалыкъ ерине багьчеванлыкъ, агро-номлыкънен огъраша. Ама бу да онынъ бильген ве бегенген зе-нааты эди...

Гедже-куньдюз низамлы-интизамлы суретте чалыша. Юксек нетиджелерге ирише. Билял Терлекчи асрагъан багъ-багъчалары узеринде сонъундан эки совхоз тешкиль этиле.

Амма «башкъа тюшкенни козь корер» дегенлери киби, Б. Терлекчи 65 яшында экен, 1951 сенеси къадыны Сайде кечине. Хоранталарында бала-чагъа олмагъанындан, Терлекчи кенди ба-шына къалып, гъает тарсыкъа, озюне ер тапамай ве бир талайдан сонъ юрек хасталыгъына огърап, омрюнинъ сонъуны беклей. Амма ве лякин Юдже Алланынъ кереми ве лютфю буюктир. Шу арада, яни 1952 сенесинде, бир заманда Багъчасарай мектебинде талебеси олгъан Сабрие ханым Тарпини растлай. Олар бири-бирини бегенип эвленелер, ве шу эвлиликтен 1953 сенеси огълу Хикмет догъа...

Ветаны ве ветандашларындан узакъ къалгъан Б. Терлекчи эски иджадий ве къайнакъ аятыны сагъына, озьлей, сыра тапса, Къырымны ве къырымлыларны гузель бильген адамларнен къо-нушмагъа тоймай. Бойле адамлардан бириси - къадыны Сабрие-нинъ догъмуш агъасы, Азербайджан девлет университетининъ профессоры, физика мутехассысы Рахми Тарпи (Гасанов) эди. 1908 сенеси догъумлы Рахми Къырымда чокъ адамларны таный эди. Экисининъ де энъ гузель танышлары олгъан профессор Б. Чобан-заде хусусында саатлердже сухбетлери битмезди. Эм Рахми рабфакны битирген сонъ, Б. Чобан-заденинъ дестегинен 1925 сенеси Бакугъа келип институткъа киргенини айрыджа къайд этмели.

Б. Терлекчи базы байрамларда шу ерлерде яшагъан чал-гъыджы къырым урумларыны чагъыртып къырымтатар авалары-ны чалдырыр, яшлы козьлеринен догъмуш нагъмелерни динълер, узакъ кечмишлерге даларды. Б. Терлекчи чокъ окъурды. Сыра тапкъанда, тюрк, рус ве джихан бедий классикасыны окъуп лез-зет алырды. Базы къалын-къалын романларны атта экишер-учер кере окъурды.

1886 сенеси июнь 27-де Багъчасарай шеэрининъ Дабакъхане махаллесинде догъып омрюнинъ чокъусыны гъурьбетликте ке-чирген Б. Терлекчи, 1965 сенеси июнь 15-те кечинди ве Буйнакск мусульман мезарлыгъында дефн этильди.

Билял Терлекчининъ 100 йыл эвель янъыдан тертип этмеге башлагьан лугьаты бугуньде де эльязма шеклинде булунмакъта . Огълу Хикмет Терлекчи бабасынынъ бутюн языларыны, весикъ-алары ве фотоларыны козь бебеги киби сакълай. Ниает, кеченле-ри Къырым мухэндислик ве педагогика университетининъ янын-да булунгъан Къырымтатар тили, эдебияты, тарихи ве медениети ильмий араштырма меркезининъ алгъан къарарынен якъын арада ишбу эльязма «Къырымдевокъувпеднешир»де тыпкъыбасым (факсимиле) шеклинде дюнья юзюни кореджектир.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Асанов Ш. Эдебий тилимизнинъ инкишафы ве лугъатлары акъ-къында // Ленин байрагъы. 1984. Январь 3, 5, 7.

2. Ахмет Незихи Туран. Судебные реестры Крымского ханства. После их обнаружения // Къасевет. 2014. Вып. 42. С. 90.

3. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык. Том 1. С.-Петербург: Типография императорской академии наук. 1869. 810+10 с.; том 2. С.-Петербург: Типография императорской академии наук, 1871. 417 с.

4. Заатов О. Полный русско-татарский словарь. Составил преподаватель Симферопольской татарской министерской школы Осман Заатов. Симферополь: Типография Бр. Нутис, 1906. 120 с.

5. Керим И.А. Хафуз Осман Мурасов (1882-1926) ве аилеси // Крымское историческое обозрение. 2014. № 1. С. 217-229.

6. Кондараки В. Самоучитель турко-татарскаго и ново-греческаго языков или Руководство научиться без помощи учителя говорить по-

3 Айны сенелери тертип этильген, лякин эльязмасы дюнья юзюнден гъайып олгъан лугъатлардан даа бириси А. Боданинскийнинъ «Русча-татарджа лугъ-ат»ыдыр. Ишбу лугъат 1918-20 сенелери азырлангъандыр [бу акъкъында хабер: 1]. Бундан гъайры, 1940 сенеси Къырым АССР девлет мыкъясында азырлангъан ве ичине 40000 (къыркъ бинъ!) сёз къаврагъан «Русча-Къырымтатарджа Буюк Лугъат»нынъ эльязмасы да гъайып олды. Бу лугъатнынъ ишчи редакциясында А.О. Куркчи, Б. Аппазов ве Абибулла Мамин булуна эдилер. Баш редакция тер-кибине исе, А. Ислямов, Л.В. Жирицкий, Германович, А.И. Баккал ве А. Алиев булундылар. Ишбу лугъат 1941 сенеси декабрь 1-джек чыкъмакъ керек эди. Тиражи 5000 нусха планлаштырылды. Языкълар олсун, лугъат чыкъмады ве эльязмасы сюргюнлик заманымызда дюнья юзюнден гъайып олды [бу акъкъын-да хабер: 11].

гречески и по-татарски. Николаев: типография управления николаевска-го порта Е.С. Павловскаго, 1868. 135 с.

7. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Л., 1972. 256 с.

8. Краткий практический учебник татарского языка. Крымское наречие. Этимология. Для русских. Составил Осман Заатов - преподаватель Симферопольской русско-татарской Министерской школы. Симферополь: Типография Р.М. Гаспринского в Бахчисарае, 1915.

9. Лазарев Л. Турецко-татарско-русский словарь наречий: осман-скаго, крымскаго и кавказскаго с приложением краткой грамматики. Составлен магистром восточной словесности профессором при Лазаревском Институте Восточных языков Л. Лазаревым. M., 1864. 336 с.

10. Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. M.: Наука, 1989. 283 с.

11. «Русча-Къырымтатарджа Буюк Лугъат» // Къызыл Къырым. 1940. № 235 (5639). Октябрь 9.

12. Самойлович А.Н. К истории и критике Codex Cumanicus // Самойлович А.Н. Избранные труды о Крыме. Симферополь: Доля, 2000.

13. Сейдаметова Н.С. Полный русско-татарский словарь Османа Заатова как лексикографический источник для словообразовательного и лексического анализа // Труды НИЦ крымскотатарского языка и литературы КИПУ. Том 1. Симферополь: Крымучпедгиз, 2011. С. 19 - 21.

14. Abu-Hayyan. Kitab al-idrak li-lisan Al-Atrak / Hazirlayan: Dr Ahmet Caferoglu. istanbul: Evkaf Matbaasi, 1931.

15. Peter B. Golden. The Codex Cumanicus. Available at: http ://www. angelfire.com/on/paksoy/2 CUMANIC. html

16. Tutuncu M. 17 asirda Hollandaca - Kinm Tatarca bir sozluk hakkinda // Bitig, 1992, № 3/4, s. 12-13.

Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИЦ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым); alimes@mail.ru

296 с.

Лексикографические работы

Биляла Терлекчи (1886-1965)

Исмаил Асаноглу Керим

(Крымский инженерно-педагогический университет)

Аннотация. В работе впервые представлена информация о 520-страничной неопубликованной рукописи крымскотатарского лексикографа дореволюционного периода Биляла Терлекчи. На основе сохранившихся письменных документов, а также воспоминаний близких родственников сделана попытка разработки научной биографии ученого. Дан краткий перечень лексикографических работ по крымскотатарскому языку начиная с XIII века.

Ключевые слова: Билял Терлекчи, крымскотатарская лексикография, неопубликованная рукопись.

Lexicograhpical works of Bilyal Terlekchi (1886-1965)

Ismail Asanoglu Kerim

(Crimean Engineering and Pedagogical University)

Abstract. This paper for the first time presents a 520-page manuscript of unpublished material of the Crimean Tatar lexicographer of the pre-revolutionary period Bilyal Terlekchi. On the basis of the preserved written documents as well as memories of close relatives an attempt is made to develop a scientific biography of the scientist. A brief list of lexicographical works on the Crimian Tatar language science of the 13 th centuri has been given.

Keywords: Bilyal Terlekchi, Crimean Tatar lexicography, unpublished manuscript.

REFERENCES

1. Asanov Sh. Edebiy tilimiznin" inkishafy ve lug"atlary ak"k"ynda [About development of our literary language and dictionaries]. Lenin bayrag"y [Lenin's banner], 1984, january 3, 5, 7.

2. Akhmet Nezikhi Turan. Sudebnye reestry Krymskogo khanstva. Posle ikh obnaruzheniya [Judicial lists of the Crimean Khanate. After its discovery]. K"asevet [Care], 2014, issue 42, p. 90.

3. Budagov L.Z. Sravnitel'nyy slovar' turetsko-tatarskikh narechiy, so vklyucheniem upotrebitel'neyshikh slov arabskikh i persidskikh i sperevodom na russkiy yazyk [Comparative dictionary of Turco-Tatar dialects; including the words used in Arabic, Persian and translated into Russian]. Vol. 1. St. Petersburg, Tipografiya imperatorskoy akademii nauk. 1869. 810+10 p.; vol. 2. St. Petersburg, Tipografiya imperatorskoy akademii nauk, 1871. 417 p.

4. Zaatov O. Polnyy russko-tatarskiy slovar'. Sostavil prepodavatel' Simferopol'skoy tatarskoy ministerskoy shkoly Osman Zaatov [Complete Russian-Tatar dictionary. Compiler is a teacher of Simferopol Tatar Ministerial School Osman Zaatov]. Simferopol, Tipografiya Br. Nutis, 1906. 120 p.

5. Kerim I.A. Khafuz Osman Murasov (1882-1926) ve ailesi [Osman Murasov (1882-1926) and his family]. Krymskoe istoricheskoe obozrenie -Crimean Historical Review, 2014, no, 1, pp. 217-229.

6. Kondaraki V. Samouchitel' turko-tatarskago i novo-grecheskago yazykov ili Rukovodstvo nauchit'sya bez pomoshchi uchitelya govorit' po-grecheski i po-tatarski [Self-taught manual of Turco-Tatar and new Greek languages or the leaders will learn to speak Greek and Tatar languages without a teacher]. Nikolaev, tipografiya upravleniya nikolaevskago porta E.S. Pavlovskago, 1868. 135 p.

7. Kononov A.N. Istoriya izucheniya tyurkskikh yazykov v Rossii [The history of learning Turkic languages in Russia]. Leningrad, 1972. 256 p.

8. Kratkiy prakticheskiy uchebnik tatarskogo yazyka. Krymskoe narechie. Etimologiya. Dlya russkikh. Sostavil Osman Zaatov - prepodavatel' Simferopol'skoy russko-tatarskoy Ministerskoy shkoly [Short practical manual of Tatar language. Crimean dialect. Etimology.For Russians. Compiled by Osmsn Zaatov - a teacher of Simferopol Russian-Tatar Ministerial School]. Simferopol, Tipografiya R.M. Gasprinskogo v Bakhchisarae, 1915.

9. Lazarev L. Turetsko-tatarsko-russkiy slovar' narechiy: osmanskago, krymskago i kavkazskago s prilozheniem kratkoy grammatiki. Sostavlen magistrom vostochnoy slovesnosti professorom pri Lazarevskom Institute Vostochnykh yazykov L. Lazarevym [Turkish-Tatar-Russian dictionary: of Ottoman, Crimean and Caucasian with short grammer material included.

Compiled by the holder of master's degree in Eastern Literature,professor at Lazarev Institute of Eastern Languages] Moscow, 1864. 336 p.

10. Nadzhip E.N. Issledovaniya po istorii tyurkskikh yazykov XI— XIVvv. [Invstigations on history of Turkic Languages in XI-XII c.] Moscow, Nauka Publ., 1989. 283 p.

11. «Ruscha-K"yrymtatardzha Buyuk lug"at» [The Larger Russian-Crimean Tatar Dictionary]. K"yzyl K"yrym [The Red Crimea], 1940, no. 235 (5639), october 9.

12. Samoylovich A.N. K istorii i kritike Codex Cumanicus [To the history and critics of Codex Cumanicus]. Samoylovich A.N. Izbrannye trudy o Kryme [Selected works on Crimea]. Simferopol, Dolya Publ., 2000. 296 p.

13. Seydametova N.S. Polnyy russko-tatarskiy slovar' Osmana Zaatova kak leksikograficheskiy istochnik dlya slovoobrazovatel'nogo i leksicheskogo analiza [Complete Russian-Tatar dictionary of Osman Zaatov as lexio-graphical saurce for word-formation and lexical analysis]. Trudy Nauchno-issledovatel'skogo tsentra krymskotatarskogo yazyka i literatury Krymskogo inzhenerno-pedagogicheskogo universiteta [The Works of Scientific-research center for the Crimean Tatar language and literuture of the Crimean engineering-pedagogical university]. Vol. 1. Simferopol, Krymuchpedgiz, 2011, pp. 19 - 21.

14. Abu-Hayyan. Kitab al-idrak li-lisan Al-Atrak. Hazirlayan Dr Ahmet Caferoglu. istanbul: Evkaf Matbaasi, 1931.

15. Peter B. Golden. The Codex Cumanicus. Available at: http ://www. angelfire.com/on/paksoy/2 CUMANIC. html

16. Tutuncu M. 17 asirda Hollandaca - Kinm Tatarca bir sozluk hakkinda. Bitig, 1992, no. 3/4, s. 12-13.

About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of Scientific Research Center of the Crimean Tatar language, literature, history and culture, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebnyy lane, 8, Simferopol, Crimea); alimes@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.