CC BY
44
С. Саидов
ФАРХДНГИ «БАДОРИ А^АМ» ВА МАТНШИНОСИИ ОСОРИ Р^ДАКЙ
Вожатой калидй: таърихи фар^ангнигории форсию тоцикй, фар^ангнигорй дар Х^инду Покистон, асноди шо^ид, A 6fa бдулло^и Ррдакй Давраи дуввуми фарх,ангнигории пшбх,» цораи Х,инд, ки садах,ои XVI-XIX идома ёфтааст бо вучуди таъсири и< »пасомой и х,ои рузгор осори пурарзиш ва гаронбах,ои илмиву адабиро аз худ ба ёдгор мондааст. Баробари густариши назму насри форсй дар ин ь^аламрав тадвини лугату фарх,ангномах,о инкишоф ёфт, ки яке аз сабабх,ои риво^и ин бахши бузурги адабй i аваччу^и хоси амирону салотини темурй ба нависандагону гуяндагони форсизабон мах,суб мешавад. Аз чониби дигар густариши забои ва адабиёти форсй дар ин сарзамин ниёзх,ои хонандагон ва мухлисони онро дар маърифату дарки осори беназири суханварон ба луготу фарх,ангномах,о рун кор овард, ки он метавонист ук,дах,ои зиёди маърифат ва шинохти адабиётро боз намояд. Давоми асрх,ои XVI-XIX маъруфтарин шоирони форсигу аз сарзамини Мовароуннах,ру Хуросон чун Толиби Омулй, Калими Кошонй, Соиби Табрезй, Назирии Нишоиурй, Урфии Шерозй ва дах^ои дигар Х1индустонро ватану чойгох,и доимии хеш интихоб карданд. Фарх,ангномах,ое, ки асрх,ои мазкур дар ншбх,и ко рай Х,инд ва Покистон интишор гаштанд, бештар фарх,ангх,ои шеърй буданд вадар онх,о гаьбирх,ои шеър бо аснодашон тавзеху шарх, меёфтанд ва то андозае дар дарку маърифати осори адибони сабки х,иидй мусоидат менамуд.
Маъруфтарин фарх,ангх,ое, ки дар ин давра иншо гардиданд, фарх,анги «Фатх,улкитоб»-и Абулхайри Нисорй, «Ма^маул-
jiyFOT»-ii Абулфазл, Фарх,анги Шерхонй, «Анисушшуаро»-и Абдулкарим, «Мадорулафозил»-и Файзй, «Фарх,анги Ч,ах,онгирй»-и Ч^молидцин Хусайни Ии^у, «Дурри дарй»-и Алй Юсуфи Шарво-нй, «Чах,ор унсур»-и А монуллох, Хусайнй, «Бурх,они К,отеъ»-и Му-х,аммад Х,усайн Бурх,они Табрезй, «Фарх,анги Рашидй»-и Абдуррашиди Таттавй, «Сиро^уллукп» ва «Чарога х,идоят»-и Сиро^иддин Алихони Орзу ва боз чанд асари дигар мебошад, ки «Бах,ори Д^ям» дар радифи ин фарх,ангх,о ^ойгох,и хосаи хешро аз назари арзиши илмиву адабй дороет.
«Бах,ори Ачам»(1) - фарх,анги тафсирии форей-то^икист, ки соли 1739 аз чониби фарх,ангнигор Рой Лоло Тикчанд Бах,ор таълиф шудааст. «Бах,ори А^ам» -ро фарх,аш и шеърй ном карда-анд ва дар он бештар аз 10 х,азор муфрадот, таркибот ва ибороти форей ^ойгузин буда, бо асноди шеърй аз осори суханварони форсизабон тавзеху маънидод шудаанд. Рой Лоло Тикчанд 1>ах,ор х,амчун сарчашма бештар аз 200 номгуй девону баёзи суханваронро истифода кардааст. Дар фарх,аш амсол ва киноёту ибороти зиёди форей тавзех, ёфтаанд, ки цаблан дар лугатномах,о ба назар намерасид ва ин мавод имконияти фарохеро барон ошной бо ашъори сабки х,индй фарох,ам меоварад. Дар «Бах,ори А^ам» на-муна аз ашъори суханварони форсизабон аз даврони устод Руда-кй то замони муаллиф ба назар мерасад. Аз чумла, намунах,ои зиёди абёт аз осори Рудакй, Низомй, Хоцопй, Камоли Ху^андй, Амир Хусрав, Камолиддин Исфах,онй, Саъдй, Х,офиз, Мавлавй, Амир Муиззй, Абдуррахдюни Чомй, Абдулкодири Бедил ва дахдои дигар дар ташрех,и вожах,ои лугавй ва таъбироти шеърй зикр ёфтаанд.
Аз осори Одамушшуаро дар «Бах,ори Адам» асноди шох,ид баъди гавзеху ташрех,и вох,идх,ои лугавй х,амчун намуна омадааст, ки дар ма^муь 23 байтро ташкил мекунад.
Абёти ба номи Одамушшуаро зикршуда дар «Бах,ори Адам» бо унвонх,ои «Х,аким Рудакй», «Устод Рудакй», «Х,аким устод Рудакй», «Рудакй» ба цалам омадааст. Ин аз он шах,одат медих,ад, ки Рой Лоло Тикчанд 1>ах,ор намунах,ои осори устод Абуабдуллох, Рудакиро аз сарчашмах,ои мухталиф баргузидааст ва байтро бо шакли зикрёфтаи номи суханвар дар он маъхаз дар лугатномаи худ насб намудааст. Абёти мансуб ба номи Рудакиро дар лугатномаи «Бах,ори А^ам» метавон ба се бахш к, и с мят намуд.
Аввалан абёте, ки дар агааби пусхах,ои илмй-ип гикодй айнан мастур аст ва баъзеи он бо тафовутх,ои дузъй истинод шудааст. Аз чумла: Пешёб, пешёр ва пешор ва к;орура ва баъзеи пасни ба маънии бавли бемор овардаанд:
Бахтудавлат чупешкори туанд, Нусрату фащпешёри ту бод.
Устод Рудакй
Азоб - билфатх,, шиканда ва бо лафзи кардан ва кашидан ва бурдан мустаъмал:
То кай барй азобукунй ришро хизоб, То кай фузулгуиву орй %адиси fo6.
Устод Рудакй
Гардбандан - цалби гарданбанде, ки меояд: Бузургони ца^он чун гардбандан, Ту чун ёцути сурх андар миёна.
Устод Рудакй
Мулиён - номи чу с дар Бухоро
Буи чУн Мулиён ояд^аме, Ёди ёри мех,рубон ояд х,аме.
Рудакй
Нишеман - билкаср ва ё-и махнул, ошёнаи мургон ва ба маънии мутлац 40Й ва макоми мадоз аст ва бо лафзи доштан ва кардан ва гарифтан ва яла кардан мустаъмал ва сох,иби «Муста-лах,оту[ншуаро» нишеманро ба маънии нишастан низ овардааст: Бар киштии умр такякамкун, К-ин Нил нишемани иах,анг аст.
Рудакй
Да^ - билфатх,, адади маъруф. Дох, мушобаи он ва дар баъзе мавозеъ ифодаи маънии бисёр кунад, чунончи аз мавоцеъи истеъмол маълум хох,ад шуд.
Ахтаронанд осмоншон цойгох,, %афт тобанда давон дар дуву дох,.
Х^аким Рудакй
Зиштёд - ёд кардан ба бадй ва ни тардумаи гайбат аст: Ба ту боз гардад гами ошщй, Нигоро макун ин %ама зиштёд.
Устод Рудакй
Байте, ки ба номи Устод Рудакй дар «Бах,ори Адам» тахди вох,иди лугавии «об тохтан» омадааст, ЧУСТУЧУИ текстологиро тацозо мекунад.
Об тохтан - бавл кардан ва ин лафз дар «Захираи Хоразм-шох,й» бисёр мустаъмал аст:
Зицалб ончунон шур душман битохт, Ки аз ^айбаташшери нар об тохт.
Х^аким Рудакй
Байти мазкур дар х,амаи пус\ах,ои илмй-инпщодии осори устод Абуабдуллох,и Рудакй ба 40и вожаи «шур» калимаи «суи»-ро шомил аст, ки дарёфти нусхаи асах, тааммуц ва андешаро гакозо мекунад. К,алб ё худ цалби лашкар цисмати умда ва асосии лаш-карроташкил медих,ад ва он дар васат ь;арордорад. Шоир мету яд, ки «душман ба тарифе ба майдони х,арб ворид шуд, ки дар цалби лашкар шуру FaBFO ба амал омад ва он дах,шатовар буд».
«Об тохтан» мадозан ба маънии тарсидан аст ва ин 40 х,адаф он аст, ки аз он шуру FaBFO, х,атто шер ба х,арос афтод. Яъне, х,аш оми тохтан к, ал fi и лашкарро шуру FaBFO фаро гирифта буд. Х,амчунин вох,иди лугавии «шур» ва «шер» шеърияти томи ду мисраъро таъмин мекунад. Ин 40 метавон аз ба асл наздик будани нусхаи «Бах,ори Адам» х,адс зад. Байти дигаре, ки дар «Бах,ори А^ам» дар шарх,и вох,иди лугавии «буруни ту» истишх,од аст аз кулли пус\ях,ои ИЛМЙ-ИНТ1ЩОДИИ осори Рудакй тафовут дорад:
Бируни ту ба касри аввал ва вови маъруф ба маънии «барои ту» Ёдкунзерат андар он тахта Ту бар у хор хобанида ситон. Цаъдмуён-т муй канда х,аме Бнбурида бируни ту ба синон.
Устод Рудакй
Ин байт дар нусхах,ои илмй-интицодй аз думла, нусхаи «Девони Рудакй» бо тасх,ех,и К,одири Рустам чунин омада: Ёдкунзерат андарун таншрй Ту бар $ хор хобанида ситон. Цаъдмуён-т цаъд канда х,аме Бнбурида бируни ту пистон (5, 55)
Дар нусхаи Сайд Нафисй (4, 817) байти зерин илова шудааст: Пири фартут гашта будам сахт, Давлатиу бикардмаро цавон.
Нусхаи «Бах,ори Адам» дар ин маврид низ ^олиб аст ва аз дигар нусхах,о тафовут дорад, ки чустудуй ва таджик; аз назари матншиносй метавонад ба на i и^ах,ои сах,ех,и илмй орад.
Дувум, i урух,и намунах,ои осори мансуб ба устод Рудакй абётест, ки аслан ба ралами К,атроии Табрезй гааллуц дорад. Чунончи:
Ошно - мукобили бегона, дасту по задан дар об ва шино му-хаффафи он ва ошно ба маънии дасту по зананда дар об мадоз аст: То дили ман бо х,авои иекувои шуд ошно, Дар сиришкидида гардоиам чумарди ошно.
Устод Рудакй
Мансубияти ин байтро ба К,атроии Табрезй устод Сайд Нафисй дар бахши «Девони маъдули Рудакй» -и китоби зикрёфта (4, 751) шпора карда буд. Воцеан дар цисмати «Ташбиб»-х,ои К,атрон аз китоби «Сабами Рудакй» (6, 26) ин байт бо каме тапшрот чун матлаи як ташбиби иборат аз 16 байт нора шудааст: То дили ман дар х,авои некувон шуд ошно, Дар сиришки дидаам кард ин дили хунин шино.
Ва мацтаи он чунин аст:
Рост гуйкимиё дорад х^аме боди хазон, BoFpo чун кард иурзар rap надорад кимиё.
Ду байти дигаре, ки дар «Бах,ори Адам» тахди вох,иди лугавии «фаромуш» омадааст, аз ь;асидаи «Дар мадх,и Абунасри Мамлон» мебошад, ки дар «Дурд-3» (2) ба номи К,атрон омадааст:
Фаромуш - мукобили ёд ва фаромаш мухаффафи он ва ба лафзи додану кардан:
Май он кашидаму он дидам аз гами щцрон, Ки jçey одамие нестдида аз даврон. Куну и в и соли %ама бар дилам фаромуш к ард Хушо висоли бутон хоса аз паси хдцрон.
Х,аким Устод Рудакй
Боиси зикр аст, ки ба хомаи К,атрони Табрезй тааллуц дош-тани ду мисраи аввали абёти болоиро соли 1924 олими англис Денисон Рос дар маколааш «Девони маъдули Рудакй», баъдтар Сайд Нафисй дар фасли «Рудакй ва К,атрон»-и асари знкршудааш ва адабиётшиноси тодик Саъдоншо Имронов дар маколаи «Аз таърихи интисоби ашъори К,атрони Табрезй ба устод Рудакй
дар Тодикистон» ёдрас кардаанд (3,27). Ин 40 шубх,ае намемонад, ки байти дувум низ моли устод Рудакй нест.
Рой Лоло Тикчанд Бах,ортах,ти вох,иди лугавии «лола» байти дигареро ба номи Устод Рудакй зикр кардааст:
Лола - х,ар гули худруй ё чун мутлац гуяпд, лола лаъли мурод бошад.
Он бути айёр фитна чун бути Фархор, Он ба ду рухсор чун дулолаи барбар.
Х,аким РУдакй
Ин байт дар «Дурд 3», ки сарчашмаи он «Девони К,атрони Табрезй» чопи Табрез соли I333(x,.rç.) мебошад, низ бар мадх,и Абунасри Мамлон иншо шуда, матлаи он чунин аст: Шанбв шодиву аввалма^и Озар, Захма барафкан бар уду уд ба Озар.
Дар ин маврид бори дигар андешаи суханшиноси маъруф Сайд Нафисй собит мешавад, ки мах,з дар Х,индустон осори маъдули Рудакй интишор мешавад, ки он аслан моли К.атрони Табрезй будааст. Баъдтар соли 1898 «Девони Рудакй» дар Техроп интишор мешавад, ки дар асоси маводи девони К,атрон тасниф гардида буд. Шак нест, ки муаллифи китоби «Бах,ори Адам» низ аз ин гуна девонх,ои дурупши устод Рудакй истифода кардааст.
Гурух,и сеюми намунах,ои осори устод Ауабдуллох,и Рудакй абётеанд, ки дар ягон сарчашмах,ои дигари дастраси мо зикр наёфтааст. Вале ин намунах,оро бозёфти тозаи ашъори устод Рудакй ироа намудан дуруст нест. Зеро тавре, ки дар боло зикр шуд, зох,иран Рой Лоло Тикчанд 1>ах,ор абёти Одамушшуароро аз сарчашмах,ои мухталиф баргузидааст ва шак нест, ки яке аз он маьхазх,о девони маъдули устод Рудакй бошад. Хамчупип аз назари сабку услуб баъзе аз намунах,ои шеърй бештар ба шеваву гуиши К,атрони Табрезй шабох,ат доранд. Инак абётро зикр мекунем, ки дар «Бах,ори Адам» бо номи Рудакй ёд шудаанд:
Оби инаб - ба касри айни мух,мала ва фатх,и нун, киноя аз шароби ангур.
Бинишин хурраму хан дону цах,онро бишинос, Биситон аз кафи унноблабон оби инабро.
Х^аким Рудакй
Барф - маъруф ва сим аз ташбех,оти уст ва бо боридан ва рехтан ва гудохтан ва дамидан ва мондан мустаъмал:
Ба фасле андар карда чуниндизй ки зп барф(?), Замин аз барф шуда буду об чун сандон. Х,аминдамидй ар чашми барф чун алмос, Храмин вазида бар чщра бод чун суцон.
Парй гирифта ба маънии иарисой ва низ касе, ки осеби дин дошта бошад.
Суман биларзад х,амчун парй гирифта зиёд, Бар у кунад чу парисой андалеб афсун.
Х,аким Рудакй
Раб-габ - гушти овехташуда зери занч, ки онро тавци гулу гуянд. I "а б а б мухаффафи он мисли афъ-афъ:
Аз паи офат^аргиз падид аст сабаб, Сабаби офатиман фурцати он симигабаб.
Х,аким Рудакй
Достон - цисса ва х,икоят .... ва бо лафзи пардохтан ва задан мустаъмал ва бо лафзи кардан киноя аз машхур кярдян
Зи цуди туман аз гетй ба неъматдостон будам, Ба х,ашмат мар-маро х,амчун Фаридун достон кардй.
Рудакй
Ро^ат - ором ва осоиш ва бо лафзи таровидан ва кардан ва дидан ва бурдан ва кашидан ва додан мустаъмал. Нахуст дар лафз рох,атй биёяд:
Хоки пояш магзро ро^атдщад чунголия, Гарди асбашдидаро р^шан кунад чун тутиё.
Х,аким Рудакй
Занхор ва зинз^ор панох, ва амон ва безинх,ор он чи амон надих,ад:
Падар зи бим ^амехурд бар писар зпнхор Синонба цанг х,амебасту бо цигар папмон.
Х^аким Рудакй
Шацоик; - навъе аз лола. [Макоик, мухаффафи он ё тахрифи шац1щ. [Макоик, дамъи он:
Шацоиц голиягун асту нест голиябрй, Шукуфа голиябрй асту нест голиягун.
Х,аким Рудакй
Ин 9 байте, ки дар «Бах,ори Адам» ба номи Одамушшуаро насб шудан дар ягон нусхаи илмй-ин гикодии осори Рудакй, х,ам-чунин дар девони К.атрони Табрезй ба назар нарасид. Бо вудуди
ин абёти мазкурро моли устод Рудакй мах,суб кардан ва бозёфти илмй хондан дуруст нахох,ад буд. Дар ин маврид дус i учух,ои а ми к;, ки ^аво1уи меьёрх,ои илми матншиносй бошад, зарур аст.
Аз омузиши намунах,ои осори Рудакй ё мансуб ба у метавон нати^ах,ои зернин илмиро ироа намуд.
1 .Рай Лоло Тикчанд Бах,ор дар ташрехр вохрдхри лугавй ватаъбиру мстилохдо аз якчанд девонх,ои алох,идаи Устод Рудакй истифода кардааст. Зох,ирап дар дасги муаллифи «Бах,ори Адам» баробари дигар нусхахщ девонх,о девони маъдули Рудакй мавдуд буд. Абёти воцеан марбут ба Одамушшуаро зох,иран аз сарчашмах,ои муътамад чун фарх,ангномах,ои цаблй ва газкирах,о интихоб карда шудаасг. Чрлиби гяняддух, аст, ки ашъори аслии устод Рудакй бо унвони «I (акй» ё «Устод Рудакй» ёд шудаанд ва атаби намунах,ои маъдул бо номи «х,аким Рудакй» ба цалам омадаасг, ки хулосах,ои моро тацвият медих,анд.
2. Х,амзамон намунах,ои осори аслии Устод Абуадуллох, Рудакй ва суханварони дигар дар тасх,еху таи цех,, х,аллу фасли масоили матншиносии адабиёти асри X арзишманд аст. Зеро Рой Лоло Тикчанд 1>ах,ор аз маъхазу сарчашмах,ои зиёд истифода бурдааст ва дур нест, ки манобеи зери дасти у нусхах,ои асливу цаламй будаанд.
3.То имруз матни фарх,ангномаи «Бах,ори Адам» аз чониби матншиносон ва мусаннифони осори устод Рудакй мавриди омузиш царор нагирифтааст. Муайян кардани муаллифони воцеии абёти мансуб ба Устод Рудакй дар «Бах,ори Адам» яке аз вазифах,ои мух,ими Рудакишиносон меошад.
4.Омузиши кулли асноди шеърии «Бах,ори А^ам», ки дар заминай так sexy i aiiipex,n таъбиру истилох,оти шеърй сурат гириф-тааст, имкон фарох,ам меорад, ки дар шинохти матлабх,ои аслии суханварон, маърифати маъниву мазмунх,о, тасх,еху барцароркунии осори адабй корх,ои мухрм ва иурарзиши илмиро андом дода бошем.
ПАЙНАВИШТ
1. Бах,ор, Рой Лоло Тикчанд. Бах,ори Адам. Фарх,анги лугот, таркибот, киноёт ва амсоли форсй. Дар се дилд. -Тех,рон, 1390
2. Дурди З.Китобхонаи электронны шеъри форсй (дар лавх,и фишурда CD ROM) Тех,рон: ширкати «Мех,рарк;ом роёна», 1384
3. Имронов, Саъдоншох,. Ёдномаи устод Рудакй. - Душанбе, 2001
4. Нафисй, Сайд. Мух,ити зиндагй ва ах,волу ашъори Рудакй. -Душанбе, 2008
5. Рудакй. Девон. Тах,ия, тасх,ех, ва сарсухану ^авошии К,одири Рустам. Олмотй. 2007
6. Сабаци Рудакй. -Душанбе: Адиб, 1991
Словарь «Бахори Лджам» и вопросы текстологии творчества Рудакй
С. Саидов
Ключевые слова: История таджикско-персидской лексикографии, лексикография в Индии и Пакистане, иллюстративный материал, творчество Лбу Лбдуллах Рудакй
Толковые словари персидского языка, общее количество которых по утверждению известного иранского ученого Сайда Нафисй превышает 200 наименований, являются одним из основным источников сбора и изучения творчества основоположника персидско-таджикской литературы Абу Абдуллаха Рудакй. В статье анализируется стихи Рудакй, приведённые в качестве подтвердительных цитат в словаре XVIII века «Бахори Аджам» Роя Лоло Тикчанда Бахора. Стихи Рудакй, процитированные в словаре, автор разделяет на три части: стихи принадлежащие перу Рудакй; стихи, приписываемые Рудакй, но автором которых является Катрон Табрезй; стихи, не принадлежащие перу Рудакй, однако авторы которых не установлены.
The Dictionary "BahoriAjam " and Textual Issues ofRudaki's Works S.Saidov
Key words: history of Tajik-Persian lexicography, lexicography in India and Pakistan, illustrative material, Abu Abdullah Rudaki's works
Defining dictionaries of the Persian language, the total number of which as stated by the famous Persian scientist Said Nafisi, exceeds 200 tinits, are considered to be one of the main sources of collecting materials for studying the creations of the founder of the Tajik-Persian literature Abu Abdidlah Rudaki. The article gives an analysis of Rudaki's poems adduced in Roya lolo Tikchand Bahor's "Bahori Ajam" as illustrative examples. Such examples may be divided into three groups: poems written by Rudaki; poems ascribed to Rudaki but in reality written by Katron Tabrezi; poems not referring to Rudaki the authors of which are not defined yet.
