CC BY
114
Саидумрон Саидов,
дотсенти кафедраи адабиёти классикии ДДХ ба номи акад.Б.Fафуров
ФАРХАНГ ВА ТАС^Е^И ЧАНД БАЙТ
Аз як донишманди эллинй пyрсидаанд, ки боэътимодтарин матни осори Хрмерро чй гуна ба даст овардай? У чавоб додааст, ки нусхах,ои кадима ва ислохдашударо ба эътибор гирифтам (7,125). Ин нукта чои дигар чунин чамъбаст мешавад: «Нусхах,ои бех,тарин он аст, ки камтар ба тасарруфи котибон дучор шуда бошад» (5,19). Аз ин лих,оз асноди фархднгх,ои давраи аввал нисбат ба мачмуах,ову девонх,о камтар нусхабардорй шуда, аз тасарруфи котибон эмин мондаанд ва чун нусхаи ба асл наздик пазируфта шудаанд. Мукоисаи илмии маводи лугатномах,о бо нусхах,ои осори суханварони асри Х ба мо имкон медихдд, ки дар тасх,ех,и назми ин давра то андозае тавфик ёфта бошем. Х,арчанд ба кавли матншинос М.Н.Османов «мутуни адабии суханварони форсизабони пешинро то долати матни аслй наметавон баркарор намуд», (9,167) вале мукоисаву мукобалах,о як андоза матнеро руи кор оварданд, ки ба мутуни аслй наздик буда, аз назари сабку услуб, корбурди Вожаву иборах,о мутобик ба назми асри Х мебошад.
Дар ин маврид асосан се масъалаи мухдми илми матншиносй: тасх,ех,и матни осори адабй, муайян намудани муаллифи вокеии ин ё он матни адабй, бозёфти ашъори парешони суханварони ин ахд мавриди та^лилу баррасй карор гирифтааст. Аз руи талаботи илми матншиносй барои баркарор намудани матни аслй матншинос бояд нусхах,ои гуногуни интишоршудаи он матнро дар мукоисаву мукобала биомузад ва онх,оро пурра хонад ва дар хдмаи маврид нусхаи дастнавис дар мех,вари асосй бояд карор бигирад. Мутаассифона, аз адабиёти асри Х на танх,о нусхах,ои каламй, хдтто девон ё мачмуаву баёз^ои минбаъд китобатшударо хдм дарёфт кардан аз имкон берун аст. Порчах,ои парешони ашъори суханварони асри Х аксар аз фархднгу тазкирах,о ва сарчашма^ои илмиву адабй фарохдм омадаанд. Бинобар ин фархднгх,о, бахусус лугатнома^ои давраи аввал, ки бешубхд аз нусха^ои каламии муаллифон ё нусха^ои муътамади кухдатарин суд бардоштаанд, ба мо имкон медихднд, то ба онх,о хдмчун ба нусхаи аслии матн мурочиат намоем.
Боиси тазаккур аст, ки то имруз дар Точикистон матни илмй-интикодии осори суханварони ахди Рудакй тах,ия нашудааст ва тасх,еху баркарор намудани матни аслии муаллифон аз вазифах,ои аввалиндарачаи матншиносии точик мебошад. Дар ин замина дар сурати тах,ия намудани ин нусхаи ормонй матншиносонро кори бештар бо асноди фархднгх,ои давраи аввал пеш меояд. Махсусан, асноди шеърии «Лугати фурс»-и Асадии Тусй, «Сих,ох,-ул-фурс»-и
Мухдммад Х,индушохи Нахчувонй, «Фархднги Фахри ^аввос»-и Муборакшохи Газнавй дар раванди тахия мухим аст.
Барои исботи андешахои боло дар заминаи санадхои шеърии «Сихох-ул-фурс»-и Х,индушох,и Нахчувонй ба нашрхои точикистонии «Осори Рудакй» (10) ва «Ашъори хдмасрони Рудакй» (2) назаре интикодй андохта шуд. Бештарини сахву галатхои нашрхои Точикистон дар табдили Вожаву иборот ба назар мерасад, ки аз иштибохоти маъруфи матншиносй махсуб мешавад. Яке аз сабабхои ивази калима бо калимаи дигар нофахмо будани он Вожа мебошад. Чунончи, вохиди лугавии «назо» (ба фатхи нун ва зои муъчама)-ро, ки дар фархднги «Сихох-ул-фурс» ба маънии девор омадааст, матншинос нафахмида, ба шакли «таро» овардааст:
Сафи душман туро настад пеш,
В-ар х,ам о^анин таро бошад. (2, 36)
Дар баъзе маврид иваз кардани калима бар калимаи дигар чихати нафахмидани маънои он рух медихад. Чунончи дар «Ашъори хамасрони Рудакй» аз Шахид байте насб шуда:
Зане пушту талотуфу а^риманкирдор,
Нигар нагардй аз гирди у, ки дармонй. (2, 38)
Дар байти мазкур ду вохиди лугавй: «Палишт» бар «пушт» ва «гурм ой» бар «дармонй» иваз шудааст. «Палишт» дар фархангхо ба маънии «нопок», «олуда» омада. Чунончи Кисой гуяд:
Бо дили пок маро цомаи нопок равост,
Бад мар онро, ки дилу дида палид асту палишт. (2, 185)
Вохиди лугавии «гурм» бошад, дар байти фавкуззикр ба маънии «гам», «андух», «дилтангй» омадааст. Чунончи Фирдавсй фармуда:
Бад-ин хориву зориву гурму дард Пароканда бар торакаш хоку гард. (13, 110)
Бо назардошти асноди боло нусхаи сахехи байт дар фарханги «Сихох-ул-фурс» мастур аст:
Талотуф - касе бошад, ки худро палид созад, то мардум аз у нафрат гиранд. Шахид гуфт:
Зане палиду талотуфу а^риманкирдор,
Нигар нагардй аз гирди у, ки гурм ой. (8, 168)
Баъзе аз намунахои ашъори суханварони асри Х ба тарике интишор шудаанд, ки аз онхо наметавон маъние бозчуст. Х,атто ба кушиши донишу зехн, малакаву тачриба тасхех намудани ин гуна абёт гайриимкон аст. Чунончи дар «Ашъор» аз Абулаббоси Рабанчанй омада:
Надонистам, ту эй хар, умркиш локпо лонй,
Ки бо харсанг бар н-ояд суруни пурсухонй? (2, 104)
Дар нусхаи тозанашри «Ашъори хамасрони Рудакй» омада:
Надонистй ту эй, харкабц умри локломонй,
Ки бо харсанг барн-ояд сари вазни сури тархонй. (3, 207)
Нусхаи сахехи ин байт дар «Сихохалфурс» ба назар мерасад:
Кабч - хари думбурида бошад ё чахорпое, ки зери дахонаш омосй бувад. Абулаббос гуфт:
Надонистй ту эй xар, гумри кабци локи ломонй,
Ки бо саруанг бар н-ояд уадиси сури шоуонй. (8, 54)
Дар байти мазкур «гурм» ба маънии корноозмуда, хом, Bожаи «лок» ба маънии «паст», «фурумоя», «ломонй» ба маънии чоплус омадааст.
Аз авзони байти зерини Маъруфй возех ба назар мерасад, ки мисраи дуввум афтодагие дорад.
Май бари соидаш аз сотгине соя фиканд,
Гуфтй азлола пашизастй бар моуй... (2, З0З)
Дар фарханги «Сихох-ул-фурс» омада:
Шим - ду маънй дорад. Аввал номи рудест. Дувум мохй бошад ва ба руди
Ч,айхун бисёр бувад. Маъруфй гуфт:
Май бар он соидаш аз цом уаме соя фиканд,
Гуфтй он лола пашизастй бар моуии Шим. (8, 2З0)
Х,арчанд нусхаи байти мазкур дар лугати «Сихох-ул-фурс» мукаммал ба назар мерасад, вале ба чои «сотгин» (кадах) омадани «аз чом» шубханок аст, зеро дар байти фавкуззикр аз нигохи шеърият Bожаи сотгин, ки бо калимаи дигари мисраи аввал «соид» ва «соя» хамохангй дорад ва фасохати онро таъмин месозад, мувофик аст. Аз ин гузашта, «сотгин» ё «сотгинй» дар осори адибони асри Х борхо мавриди истифода карор доштааст. Чунончи Имора мегуяд:
Чун май xурам ба сотгинй, ёди у xурам,
В-аз ёди у набошад xолй маро замир. (2, 88)
Ин чо метавон ба чунин хулосае омад, ки носихони осори адабй дар гузашта барои фахмо шудани маънии байт Bожаи нисбатан номашхурро ба маъмул иваз мекарданд, ки дар натича матн аз асли худаш дур меафтод. Аз ин ру, матншиносон борхо кайд кардаанд, ки носихи бехтарин он аст, ки сари маънихои мутуни адабй андеша накунад ва матнро бетагйирот бознавис намояд.
Боиси тазаккур аст, ки вожаи бозафтодаи байти зикршудаи Маъруфй равшан намуд, ки байти мавкуф мансуб ба порчаи зерини ин суханвар будааст: Дуст бо цомати чун сарв ба ман бар бигузашт,
Тоза гаштам чу гулу тоза шуд он меури цадим.
В-он ду зулфайн ба он орази у гуи рост,
Бар гули xайри-т аз голия сар то сар сим.
Гашт баргашт сияуцаъд чу айш андар айш Гашт пуртоб сияузулф чу цим андар цим.
Мардумон гуянд, к-ин ишц салим аст, оре,
Ба забони арабй моргазидаст салим.
Ман уаме xондам ба цое, ки уадиси ту кунанд,
В-андаруни дил дарде, ки на аллоу алим. (2, З0З)
Мазмуну мухтавои байти боло мутобик бо мазмуну мундаричаи порчахои мазкур буда, метавон онро баъди ду байти аввал насб кард. Дар порчахои мазкур чун сухан перомуни васфи азизе меравад, як байти дигари Маъруфиро, ки дар хамин вазн суруда шудааст ва мантикан маънихои болоро густариш медихад, мансуб бар он донистем:
Бихалад дил, ки ман аз фурцати ту ёд кунам,
Чу цароуат, ки бад-у боз хурад нард сатим. (2, 303)
Бисёре аз нусхахои осори суханварони асри Х, ки дар ду нусхаи мухталифи «Ашъори хамасрони Рудакй» мунташир хастанд, бо вучуди табдили Вожа бо ин ё он сабаб ба назари аввал маъниву мазмуни худро гум намекунанд. Вале хангоми амиктар андеша намудани сари Вожаи ивазшуда асли байтро метавон муайян намуд. Чунончи, аз Абулаббос байте мундарич аст:
Рузам аз дудаш чун нимашаб аст,
Шабам аз ёдаш чун шовгаро. (2, 102)
Дар «Сихох-ул-фурс» «шовгар» чунин тавзех ёфтааст:
Шовгар - вилоятест бар канори Мовароуннахр ва он чо биёбони рег аст. . . ва дар ин Шовгар мардум бештар чулохигй мекунанд ва карбос бофанд. Абулаббос гуфт:
Рузам аз дудаш чун нимашаб аст,
Шабам аз бодаш чун Шовгаро. (8, 109)
Асах ва ба асл наздик будани нусхаи «Сихох-ул-фурс»-ро метавон бо чанд далел собит намуд. Нахуст, маънии Вожаи «Шовгар», ки биёбону регзор аст, аз руи таносуби калом дар канораш Вожаи «бод»-ро такозо мекунад, яъне шоир шаби хешро ба он регзор монанд мекунад, ки дар натичаи бод тира мешавад. Дигар аз асноди собиткунанда таносуби калом аст: дар мисраи якум, ки шоир исми конкретро мисол овардааст, мебоист дар мисраи сонй низ онро риоят намояд. Азбаски «бодаш» ва «ёдаш» дар навишти арабй факат дар як нукта тафовут мекунад, носих ба иштибох рох доданаш аз имкон берун набуд.
Матншиноси маъруф Абдулманнони Насриддин(7) зикр мекунад, ки «имруз дар мавриди тасхехи ашъори суханварони ахди сомонй принсипи казовати мантикиро асоси кор карор додаанд ва таклифхое хам чой доранд, ки то пайдоиши нусхаи муътабар ба иктизои таносубу мантики сухан ашъори мутакаддиминро тасхех кардан лозим аст». Муаллиф ин амалро беасос шуморида идома медихад, ки «нисбат ба он ки бори дигар ба сухани бузургон тасарруф кунем, бар чой доштани хамон мисрахои сактадор бехтар аст». Нихоят муаллиф ба хулосае меояд, ки «хар гуна казовати мантикй нисбист ва он бояд хатман бо сабку услубиёти суханвар ва лоакал бо яке аз нусхахо мувофик бошад». Х,ангоми муайян намудани варианти ба асл наздики осори адабии суханварони асри Х нуктахои болоро мавриди назару эътибор карор додем. Чунончи, байти зерини Абушакур, ки дар «Ашъори хамасрони Рудакй» (1958) ба шакли зерин насб шуда:
Ало то моуи нав хида камон аст,
Ало то чун сипар бошад мауи бадр. . .(2, 46)
Дар «Сихох-ул-фурс» дар тахти мадхали «ханида-хида» омада:
Ханида // хида - ба маънии хамида ва чида ва чафта бувад. Абушакур гуфт: Ало то моуи нав хидакамон аст,
Сипар гардад мауи доуу чауоро. (8, 276)
Ба андешаи мо нусхаи «Сихох-ул-фурс» бехтар аст ва аз руи алокаи шаклу маъно он афзалият дорад, зеро нусхаи дар «Ашъори хамасрони Рудакй» харчанд бо маънист ва аз нигохи аносири шаклии шеър камбудие надорад, вале
маъниву мазмун чамъбаст нашудааст. Bа азбаски хар як байти суханварони ин аср чун як асари мукаммал мавриди омузиши мо карор дорад, намунаи лугати «Сихох-ул-фурс» чун варианти ба асл наздик моро конеъ месозад.
Баъзе аз намунахои осори Pyдакй ва хамасрони у дар натичаи бознавису нусхабардорихо вариантхои мухталифе пайдо кардаанд, ки муайян кардани нусхаи вокеии он душвор аст. Чунончи, ба нусхахои мухталифи як байти устод Pyдакй мутаваччех мешавем. Дар нашри интикодй-оммавии точикистонии «Ашъори Pyдакй» омада:
Бо ду-се буса рауо кун ин дил аз дарди xунок,
То ба ман эусон-т бошад аусану-л-Лоуу цазок. (З, 281)
Дар «Сихох-ул-фурс»:
Ханок - ханок бувад. Устод Pyдакй гуфт:
То ду-се буса рауо кун ин дил аз гурми xанок,
То ба ман эусон-т бошад аусана-л-Лоуу цазок. (8, 180)
Дар «Лугати фурс»:
Хабок - ханок бувад:
Бо ду-се буса рауо кун ин дил аз гурму xабок,
То ба ман эусон бошад аусана-л-Лоуу цазок. (1, 91)
Инак, се варианти як байти устод Pyдакй пешоруи мост ва бояд якеро бо асноди собит чун нусхаи асл ё ба асл баробар баргузинем. Баъди мукоисаву мукобала, ташрехи вохидхои лугавии байти мазкур инчунин казовати мантикй чакидаи хомаи устод Pyдакиро бад-ин тарик кабул донистем:
Бо ду-се буса рауо кун ин дил аз гурми xанок,
То ба ман эусон-т бошад аусана-л-Лоуу цазок.
Bожаи мазкур дар «Лугатнома»-и Деххудо тахти вохиди лугавии ханок омада.
Ханок - халк ва гулу... бемории адами нуфузи нафас ба суи шуш ва ба форсй ханок ва бодзахра ва захрёр низ гуянд. (4, 9974) Bокеан дар ин лугатнома ин вожа дар шакли «хунок» низ ба маънии «гирифтагии гулу ва фасурдагии дил омадааст. (4, 9974). Дар байти фавкуззикр «ханок» аз назари хаммазмун ва хам такозои вазну кофия мувофики матлаб аст.
Х,оло аснодеро иброз медорем, ки фикри моро таквият хохад дод: Нахуст перомуни вохиди лугавии «гурм» ва «дард». «Гурм» дар лугатхо ба маънии гам, андух, хафагй тавзех ёфтааст. Аз мазмуни мисраи аввал низ бармеояд, ки шоир дили худро на аз дарди ханок (бемории гулу), балки аз гами он дард мехохад рахо кунад. Bожаи мазкур чои дигар низ ба хамин маънй мавриди истифодаи устод Pyдакй будааст:
Гар дирам дорй газанд орад ба дин,
Бифган уро гурми дарвешй гузин. (З,84)
Аз ин ру, вожаи «гурм», ки дар нусхахои муътабари «Лугати фурс» ва «Сихох-ул-фурс» ба чои калимаи «дард» интишор шудааст, мувофики матлаб мебошад. Дар нусхаи «Сихох-ул-фурс» бинобар шабохати калимахо сахван ба чои «бо» «то» ба калам омадааст, ки ин амри вокеист. «Хабок» сабт шудани «ханок» дар «Лугати фурс» низ аз иштибохоти котиб махсуб мешавад. Зеро дар фарханги мазкур вохиди лугавии «хабок» ду маротиба тавзех ёфтааст:
Хабок - хазираи гусфанд ва он масчиду чахор девори саркушода бувад. Дакикй гуфт:
Xадангаш беша бар шерон цафас кард,
Камандаш дашт бар гурон xабоко. (1, 91)
Дар хамаи фархангхои дастраси мо лугати мазкур танхо бар хамин маънй мастур аст. Мусаллам аст, ки «хабок» -и дуввум дар лугати мазкур «ханок» мебошад, вагарна мусаннифи фарханг ишорате (аз кабили маънии дуввум, «дигаре») бар он мекард.
Х,амин тарик, фархангхо, аз чумла, фарханги «Сихох-ул-фурс»-и Х,индушохи Нахчувонй хамчун сарчашмаи боэътимоди адабй, ки асноди шохидашон аглаби маврид бевосита аз нусхахои каламй ё ба асл наздики муаллифон оварда шудааст, дар тасхеху баркарор намудани мутуни адабй судманд аст. Азбаски на танхо нусхахои каламй, балки нусхахои карибулахди суханварони даври сомониро наметавон дастрас намуд, фархангхои давраи аввали адаби форсй, аз чумла, «Сихох-ул-фурс»-ро хамчун нусхаи ба асл наздик метавон пазируфт.
Калидвожа^о: фаруангуо, матншиносй, нашри интицодии матн, «Cиуоу-ал-фурс», назми асри X, лексикографияи форсу тоцик
Пайнавишт:
1. Асадии Тусй. Лугати Фурс. - Теурон. 1336 210с
2. Ашъори уамасрони Рудакй. Таути назари А.Мирзоев. - Cталинобод, 1958, 408с.
3. Ашъори уамасрони Рудакй. Тауияи матн ва луготу тавзеуот аз Xудой Шарифов ва Абдушукур Абдусатторов. - Душанбе, 2007.
4. Деуxудо Алиакбар. Лугатнома. Чопи дуввум дар 15 цилд. - Теурон. 1377.
5. Зарринкуб Абдулуусайн. Ёддоштуо ва андешауо. - Теурон, 1371.435с
6. Лиxачев Д.C. Текстология на материале русской литературц X-Xn вв.-Л-д, Наука, 1983.
7. Насриддинов Абдулманнон. Маърифат ва шаруи адабиёт. - Душанбе: Ирфон, 1991. 189с
8. Hаxцувонй Мууаммад Хиндушоу. Cuуоу-ул-фурс. - Теурон. 1341.
9. Османов МЮ^тилу персидско-тадцикской поэзии 1X-X вв. - М: Наука, 1974.
10. Осори Рудакй. Таути таурири А.Мирзоев. - Cталинобод. 1958.
11. Рудакй Абуабдуллоу. Ашъор. - Душанбе. 2007.415с
12. Фаxриддин Муборакшоуи Fазнавй. Фаруанги Фаxри Каввос. - Теурон, 1359.
13. Шоунома. Фаруанги муxтасар. - Душанбе: 1992.
Саидумрон Саидов
доцент кафедры классической литературы X.ГУ им. акад. Б.Гафурова «Сихах аль-фурс» и критика поэзии Хв.
Ключевые слова: толковые словари, текстология, критическое издание текста, «Cиxоx аль-фурс», поэзия Xв, таджикско-персидская лексикография
Cтатья посвящена значению и месту раннесредневекового персидско-таджикского толкового словаря «Cиxаx аль-фурс» Mуxаммада Xиндушаxа Hаxджувони. В этом словаре автор наряду с толкованием значений словарные вокабул примерами из произведений знаменитые поэтов Xв. зачастую рассматривает ux критическим
взглядом, что даст ценный материал для подготовки критических полных собраний сочинений поэтов того периода. Автор подчеркивает, что с IX-X вв. до нас не дошло ни одно полное собрание сочинений (диван) или тазкире поэтов этого периода. Поэтому иллюстрированные материалы лексикографических трудов, в частности «Сихах аль-фурс», имеют огромное значение для воссоздания утерянных стихов поэтов раннего средневековья.
S. Saidov
“Sikhakh al-furs” and Literary Criticism of the X-th Century in Reference to Poetry
Key words: interpretation dictionaries, textology, critical edition of the text, “Sikhakh al-furs”, poetry of the X-th century, Tajik-Persian lexicography
The article dwells on the significance and place of the Tajik interpretation dictionary “Sikhakh al-furs” created by Mukhammad Hindushakh Nakhdjuvoni. Alongside with explication of the meaning of lexical units by dint of examples taken from the works of the famous poets of the X-th century, the author of the article not infrequently treats them in a critical manner accumulating valuable material for a critical collection of literary productions belonging to the poets of that period. The author accentuates the fact that we have not a single complete extant collection of the works (divan) or tezkires of the poets of that time. Therefore, the illustrated materials of lexicographic works, “Sikhakh al-furs”, in particular, have been of great importance for restoration of the lost poems traced back to the Early Middle Ages.
