CC BY
4УДК 930.001.5
РАЗВЩЦЁ ШЛЯХЕЦКАГА САМАК1РАВАННЯ I СТАНАУЛЕННЕ ГАСПАДАРЧАГА СОЙМ1КА У ВКЛ У КАНЦЫ XVII СТ. - ПАЧАТКУ XVIII СТ.
А. У. МАЦУК (1нстытут гЬсторьи НАН Беларусь, Мтск)
На падставе новых рукатсных дакументау даследуецца развщцё шляхецкага самаюравання i станауленне гаспадарчага соймжа у канцы XVII ст. - пачатку XVIII ст. у розных паветах ВКЛ. Удалося устанавщь, што свайму з'яуленню гаспадарчы соймiк абавязаны руху "рэспублшанцау", як адным з пунктау сваёй праграмы "ураунавання правоу" (каэквацып) бачыу увядзення скарбовых судоу i пера-нясенне фтансавання войска у паветы. На гаспадарчым соймжу меу адбывацца выбар: паборцау чопавага i шэлезнага, гiберны, габрэйскага i татарскага пагалоунага, тытунёвай манаполИ, камкарау па зборы падаткау, а таксама павятовых палкоутка i ротмктрау, складу скарбовага (фккальнага) суда.
Ключавыя словы: гаспадарчы соймiк, каэквацыя, рэспублiканцы, шляхта, магнаты, паборцы, скарбовы суд, парламентарызм.
Уводзшы. Згодна пастановам "ураунавання правоу" (каэквацьп) 1697 г. уводз^ся новы соймж для ВКЛ - гаспадарчы. Яго паходжанне звязана з эканамiчна-самакiроУчымi шщыятываш шляхты у рамках свайго павета, адною з формау выяулення яшх быта напачатку прыманыя на соймшах рэзалюцып адносна, галоуным чынам, падаткау i бяспею. Гаспадарчы соймж прымау пастановы па справах павета, раз-меркаванш падаткау, ухваленых соймам, вы^рау падатковых паборцау i кантралявау iх дзейнасць, вызначау ваяводсюя падаткi, прымау рашэннi пра выдатю з ваяводскага скарбу, ухваляу вярбоуку павятовых жаунерау i вызначау iх начальнiкау [1, с. 617]. Гаспадарчы соймж значна пашырау правы шляхты у сферы самаюравання. Як зауважае Анджэй Рахуба гаспадарчы соймiк быу уведзены у ВКЛ у 1698 г. на моцы пастановы аб каэквацыи, а збiрауся ён назаутра пасля грамнiчнага [2, с. 228-230]. Упершыню Генеральная пастанова шляхты ВКЛ памiж Лаунам i Пузевiчамi 21 снежня 1698 г. сярод шшага вызначыла тэрмiн i кампетэнцыю гаспадарчага соймка у ВКЛ (працэдуру збору падаткау i абрання адказных за гэта асоб) [3, р. 142-179]. Паводле гэтай пастановы усе справы, звязаныя з падаткам^ адносшся цяпер да кампетэнцыи грамнiчнага соймiка. Згодна яе: "Адразу ж на соймжу, яю мае адбыцца неузабаве [грамшчным], пасля абрання дэпутатау i вырашэння справау, звязаных з ганьбаю, iх мiласцi панове грамадзяне ВКЛ у сваiх ваяводствах i паветах маюць учынiць сабе парадак - згодна з законам каэквацыи - абiраць новых суддзяу скарбовага трыбунала, таксама паборцау падаткау - пберны, чопавага, шэлезнага, тытунёвай манаполп, пагалоунага габрэйскага i татарскага - будуць абiраць сабе ротмiстраУ i падзеляць памiж iмi парафii, каб праз iх выкананне трыбунальскiх скарбовых дэкрэтау шло з большым плёнам, i плату ротмктру абмяркуюць, каб дарма не працавау - на тым жа соймжу ранейшых паборцау заслухоуваць i рашэннi па дыспенсаваным падаткам Рэчы Паспалiтай прымаць будуць i усё, што тычыцца парадку i платы войска, усё гэта на тым з'ездзе маюць вырашаць" [2, с. 230]. Больш таго на гэтым сойм^ шляхта мела "абраць камкара з немалымi спадчыннымi маёнткамi - аднаго або двух, каму паборцы уах падаткау будуць уносщь сумы, ад яюх будуць забiраць грошы усе дэпутаты ад харугвы. Той жа камкар або два маюць рабщь справаздачу, здаючы сваё чопавае i шэлезнае камiсарства у ваяводствах i паветах" [2, с. 230]. Нягледзячы на тое, што гэтая пастанова не была зацверджана соймам, менавиа яна становщца узорам для рэалiзацыi каэквацыi на практыцы.
У сваю чаргу акт "ураунавання правоу" (каэквацыи) 1697 г. нiяк не рэгламентавау гэтае пытанне. У iм знаходзiм толькi узгадку пра павятовыя скарбовыя суды, якiя "па ваяводствам i паветах маюць судзiць згодна парадку Польскай Кароны" [4, 8. 867]. Гэта паутаралася у пастановах сойма 1699 г. [5, 8. 75-76]. Галоунай мэтай "рэспублжанцау" такiмi дзеяннямi па унiфiкацыi скарбовай сютэмы Кароны i Княства было паменшыць уплывы магнатау. Увядзеннне гаспадарчага соймка i аддача пад яго уладу нова-створанных скарбовых судоу павялiчвала уплывы шляхты за кошт магнатау, ямя займалi урад пад-скарбiя i мелi моцныя уплывы у Скарбовым Трыбунале [6, 8. 197-198]. Фактычна акт "ураунавання правоу" (каэквацыя) i Генеральная пастанова шляхты ВКЛ ад 21 снежня 1698 г. i складаюць заканадаучую аснову для гаспадарчага соймка, якi павiнен быу адбывацца у Княстве на друп дзень пасля грамнiчнага. Часам размежаванне памiж грамнiчным i гаспадарчым соймiкамi адсутнiчае i абодва соймiкi выступаюць пад агульнай назвай ("грамнiчны"), часта соймш фiгуруе увогуле без назвы. Пры гэтым даследчык лiчыць прававой нормай у дадзеным выпадку каронныя узоры, а менавiта, канстытуцыю сойма 1685 г., якая вызначала наступны пасля грамнiчнага соймiка дзень для правядзення соймiка гаспадарчага [7, 8. 179]. Пасля ажыццяулення "ураунавання правоу" (каэквацыи) такая практыка павiнна была аутаматычна замацавацца i у ВКЛ. Мэтай гэтага артыкула з'яуляецца даследванне развщця шляхецкага самакiравання i станаулення гаспадарчага соймiка у канцы XVII ст. - пачатку XVIII ст.
Асноуная частка. На першых, пасля прыняцця каэквацыи, грамшчных соймiках у 1698 г. толью у некаторых паветах былi спробы увесщ гаспадарчыя соймiкi. У Вiльне, напрыклад, скарбовыя суддзi, паборцы падаткау i камюары былi абраныя на грамнiчным соймшу 3 лютага 1698 г., пасля прызнання каэквацыi вялiкiм гетманам ВКЛ, Казiмiрам Янам Сапегам, што фактычна азначала прызнанне каэквацыi усёй магнацкай групоукай Сапегау. Выконваючым абавязкi харужага замест вшенскага падстолiя i падваяводы Мiхала Шумскага быу абраны ковенсш маршалковiч Ян Скарульсш. Ротмiстрамi быта абраны Ян Скарульсш, Мальхер Пяткевiч, Ян Крыштаф Жаба i вшенсш харужыч Ян Хаецш. Ротмiстрам над татарамi стау рэчыцкi скарбнiк Уладзюлау Красоусш. Адмiнiстратарамi чопавага i шэлезнага, а таксама тытунёвай манаполii былi абраны Якуб Пяткевiч i Уладзюлау Красоусю. Паборцамi габрэйскага i татарскага пагалоунага был абраны рэчыцк падчашы Самуэль Манкевiч i Сташслау Жухоусю, а гiберны -Мальхер Пяткевiч i Ян Крыштаф Жаба. Падатш мелi выплачвацца паборцамi харугвам на падставе аагнацый гетманау. Было абрана 10 скарбовых суддзяу, сярод яшх i ураднiкi земскага суда [8, к. 29 - 20; 9, с. 86]. Як бачым, на вшенсшм сойшку не было абрана камюарау, якiя згодна каэквацыi мелi збiраць усе падатш ад паборцау i аддаваць войску. Магчыма, што пад iмi разумелiся паборцы пберны, названыя у пастанове камiсарамi, альбо так было зроблена па шщыятыве Сапегау.
У той жа час, шчога не вядома пра правядзенне гаспадарчага соймiка у размешчаных побач з Вшьняй Ашмянах. Тут, на грамшчным соймiку 3 лютага 1698 г., былi абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ, а назаутра, 4 лютага 1698 г., адбыуся соймш прызначаны пастановай ашмянскага рэляцыйнага сой-мiка i дэкрэтам скарбовага суда у пытаннi запазычанасцi па падатках. Было вырашана правесцi эгзэку-цыю падаткау з дапамогай узначаленых ротмiстрамi атрадау. Збор быу прызначаны на 25 лютага 1698 г. На сойм^ перамаглi прыхiльнiкi "рэспублшанцау" i таму на iм адсутнiчау прыхшьшк Сапегау, ашмянскi харужы Станiслау Пазняк. Нягледзячы на гэта патрабавалася, каб Станюлау Пазняк, згодна прэрагатыу свайго ураду, прыбыу з харугвай на гэты з'езд [9, с. 86-87; 10, 8. 126]. Хутчэй за усё, i тут адбыуся не тольш грамнiчны, а i гаспадарчы соймiк, бо у Ашмянах перамаглi "рэспублшанцы". Як вядома, яны выступалi за увядзенне "каэквацыи", а гаспадарчы соймш быу адным з галоуных яе элементау.
У Вiлькамiры 3 лютага 1698 г. прайшоу дэпутацш соймiк, а на другi дзень - рэляцыйны соймiк, дзе сваю рэляцыю склалi паслы з сойма. Соймшавым дырэктарам быу абраны вiлькамiрскi гродсш староста i мiнскi ваявода Мiхал Сясiцкi. У першы дзень былi абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ, а назаутра заслухалi справаздачы паслоу i была прынята пастанова, якая датычылася гаспадарчага соймiка. Хоць гэты соймш быу названы рэляцыйным. Вiлькамiрскiм палкоУнiкам быу абраны соймшавы дырэктар, вышэйзгаданы Мiхал Сясiцкi, якому было даручана прызначыць адмiнiстратара падаткау на аплату войска. Ротмiстрамi былi абраны вiлькамiрскi земскi суддзя Андрэй Шырвшьсш, вiлькамiрскi стольнiк Юзаф Азямблоусш, вiлькамiрскi падчашы Канстанцiн Падлецкi, вiлькамiрскi стражнiк Юрый Касцял-коУскi, вiлькамiрскi харужыч Крыштаф Сясiцкi i вiлькамiрскi падкаморыч Станiслау Белазор. Акрамя таго былi абраны скарбовыя суддзi "згодна з духам новага закону каэквацыи i канстытуцыi каранацый-нага сойма, якая хоча, каб па ваяводствах i паветах з'явшся скарбовыя, або фюкальныя, суды". Было абрана 6 суддзяу пры земскiх i гродсшх ураднiках. Кiраваць гэтым судом абралi вышэйзгаданага Мiхала Сясiцкага. Паборцамi пберны былi абраны вiлькамiрскi будаунiчы Франщшак Ямант i мiнскi стольнiк Мшалай КасцялкоУскi. На гэтым жа соймшу былi вызначаны адмiнiстратар чопавага, шэлезнага, тытунёвай манаполп i габрэйскага пагалоунага, яшм стау троцкi скарбшк Рафал 1шора. Прычым апошнi быу вызначаны соймкавым дырэктарам. Узнагароджанне паборцам вызначалася "згодна старадаунiм звычаям" па адным грошы ад кожнага сабранага злотага [2, с. 229; 9, с. 87-88; 11, р. 28-31у, 32-33у, 35-37у].
Як бачна, у Вiлькамiры гаспадарчы соймiк меу пэуныя адрозеннi у тым, што фактычна быу спалучаны з рэляцыйным соймшам. Аднак, што асаблiва важна, частка рашэнняу па абранню паборцау падаткау i складу скарбовага суда адбылася на наступны дзень. Цiкавай практыкай было i вызначэнне адмiнiстратара чопавага, шэлезнага, тытунёвай манаполп i габрэйскага пагалоунага не самiм соймiкам, а дэлегаванне гэтага права соймкаваму дырэктару, вiлькамiрскаму гродскаму старосце i мшскаму вая-водзе Мiхалу Сясiцкаму.
У Троках абранне скарбовых суддзяу, адмшютратарау падаткау (пберны, чопавага i шэлезнага) вядома тольш з 1699 г., калi грамнiчны соймiк склiкауся не только як грамнiчны, але i для "шшых пасяджэнняу". Пасля выбару дэпутатау на Трыбунал ВКЛ троцкая шляхта прыступша да разгляду пытанняу, яшя датычылiся прэрагатыу гаспадарчага соймка. Адмiнiстратарамi чопавага i шэлезнага абралi троцкага падстолiя Андрэя Турлая i вiцебскага падчашага Канстанцiна Укольскага. Паборцамi гiберны былi абраны Кароль Таруса, троцш гараднiчы Ян Iвашкевiч, троцш чашнiк Рафал Войдаг, троцкi канюшы Юрый Танскi i Самуэль Войзбун. Узнагароджанне iм вызначалася па адным грошу з кожнага сабранага злотага. Гэты падатак меу збiрацца паводле апошняй абюраты 1690 г. Таксама былi абраны паборцы габрэйскага i татарскага пагалоунага (хто канкрэтна - нажаль невядома з-за пашкоджання соймшавай пастановы). Камiсарамi былi абраны троцш цiвун i троцш земскi тсар Мiхал Ян Шчука i троцш падкаморы Ян Уладзiслау Укольскi. Было абрана 6 скарбовых суддзяу, яшя разам з судовымi i несудовымi земскiмi i гродскiмi ураднiкамi сфармавалi склад скарбовага суда [7, 8. 179; 12, с. 172; 13, р. 1255-1256].
У Гародш у 1698 г. адбыуся падзел грамшчнага сойшка на два альтэрнатыуных сойшка. Прыхшьнш Сапегау сабралiся на замку, а прыхшьнш "рэспублшанцау" - у кляштары францышканцау, за Нёманам. На абодвух соймшах былi абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ i паслы да караля Аугуста II. Дакладна вядома тольш, што "рэспублканцы" правялi i гаспадарчы соймiк. Адмiнiстратарам чопавага i шэлезнага быу абраны Ян Масальсш. Паборцамi гiберны сталi полацкi падстолi Мiхал Жывульт i вiлькамiрскi чашшк Траян Львовiч. Паборцам татарскага i габрэйскага пагалоунага был! абраны Сташслау Кмиа i Юзаф Пачобут. Камюарам на гэтым жа соймiку стау шстыгатар ВКЛ i гарадзенскi войск! Станюлау Рукевiч [9, с. 88-89; 14, с. 203]. Магчыма, што зрабш так i на сойм!ку прыхiльнiкау Сапегау. На карысць гэтага кажа сггуацыя у наступным 1699 годзе, калi зноу дайшло да падзелу грамнiчнага соймiка i правядзення двух альтэрнатыуных. Тады i прыхшьнш "рэспублшанцау" i прыхшьнш Сапегау абралi скарбовых суддзяу, павятовых ротмiстраУ i паборцау падаткау [12, с. 173; 14, с. 205-206].
На ковенсшм дэпутацшм сойм!ку 1698 г. соймшавым дырэктарам быу абраны прыхшьшк Сапегау, ковенсш земск суддзя, Адам Прозар, а пад яго кiраунiцтвам адбыуся выбар дэпутатау на Трыбунал ВКЛ. Перавагу атрымалi прыхшьнш Сапегау, але яны не перашкаджалi увядзенню "згодна каэквацып" гаспадарчага соймiка. Камiсарамi был! абраны ковенскi харужы Мшалай Корф i ковенскi земски суддзя Адам Прозар. Адмiнiстратарамi чопавага i шэлезнага сталi ковенскi падкаморы Мшалай Забела i ковенсш земски пюар Ян Прозар. Паборцамi гiберны был! абраны два Шымона Забелы. Першы з !х быу ковенсшм падсудкам, а друг! - ковенскiм падчашым. Паборцамi татарскага i габрэйскага пагалоунага, а таксама тытунёвай манаполп был! абраны ковенсш мечшк Караль Прозар ! брэсцш стольшк Аляксандр Мядэкша [9, с. 89-90].
На полацшм грамшчным сойм!ку 1698 г. перамат "рэспублшанцы". Был абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ ! камюар для перамоу з войскам аб прычыненых шкодах (полацк падкаморы Януш Зянов!ч). Як устанав!у Змщер Вщько, не забылася полацкая шляхта ! пра пытанш, яшя належал! да кампетэнцып гаспадарчага соймка. Паборцам! пберны был! абраны Юзаф Корсак Удзельск ! Аляксандр Рышньсш. Дакладна быу абраны скарбовы суд на чале з полацшм земсшм суддзёй Самуэлем Пжысецшм. Был! абраны адмшютратары чопавага ! шэлезнага. 1м стал! (хоць, магчыма, гэта был! адмшютратары з 1699 г.) полацк стольшк Ян Пакаш ! полацк земск шсар Дам1ян Рышньск. Верагодна тады ж паборцам габрэйскага пагалоунага стау Уладзюлау Баратыньск (хоць магчыма быу !м у 1699 г.) [9, с. 90-91; 15, с. 23-24].
У Мшску грамшчны соймш 1698 г. працягвауся 4 дш. Был! абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ. Камюарам! для перамоу з войскам был! абраны мшсш войск! Пётр Пратасов1ч ! Цадроусш. Мшская шляхта разглядзела не тольш палиычныя пытанш, але ! гаспадарчыя (хутчэй усяго на гаспадарчым сойм!ку). Змщер Вщько устанав!у абраных на гэтым сойм!ку урадшкау на падставе розных дакументау. Адмшютратарам! чопавага ! шэлезнага на 2 гады был! абраны мшсш чашшк Ян Матушэв!ч ! смаленсш мечшк Крыштаф Мацкев!ч. Паборцам! пберны, татарскага ! габрэйскага пагалоунага стал! мшсш лоучы Рыгор Ням!ра ! мшсш канюшы Станюлау Гудзяеусш. Абраны был! ротмютры па параф!ях. Щкавым было шшае - было вырашана, каб заставауся дзейшчаць скарбовы суд, як! быу абраны яшчэ на рэляцыйным сойм!ку паслоу з элекцыйнага сойма 1697 г. [9, с. 93; 12, с. 187-188].
У некаторых паветах з'яуленне гаспадарчых соймшау адбылося са спазненнем. Брэсцкая шляхта сабралася на соймш з адкладу 2 верасня 1698 г. згодна пастановам каэквацыи ! каранацыйнага сойма. На гэтым соймку был! абраны адмшютратары для збору падаткау чопавага ! шэлезнага - брэсцш кашталяшч Станюлау Русецш ! брэсцш падстол! Станюлау Тышкоусш. За год на войска яны мел! сабраць 25 тысяч злотых, за збор яшх мел! разл!чыцца перад скарбовым! судам!. Прычым грошы за 5 месяцау паборныя мусш аддаць да наступнага гаспадарчага соймша. Для збору пберны был! абраны брэсцш падстол! Франщшак Шуйсш ! брэсцш чашшк Жыпмонт Хшанстоусш. Габрэйскае ! татарскае пагалоунае абрал! зб!раць брэсцкаму стражшку Каз!м!ру Непакайчыцкаму ! брэсцкаму скарбшку Яну Бухавецкаму. Таксама быу абраны склад скарбовага суда у колькасщ 10 суддзяу [16, арк. 315-318; 17, с. 253-255]. Як бачым, гаспадарчы соймш адбыуся у Брэсцшм павеце, але не у вызначаны тэрмш.
Ужо 10 лютага 1699 г., у вызначаны законам тэрмш, брэсцкая шляхта сабралася на наступны падобны соймш "згодна прынятага права каэквацыи", а таксама "на падставе прынятай Генеральнай пастановы уах ваяводствау ВКЛ у пол! быушых пам!ж Каменкай ! Пузев1чамГ'. На гэтым сойм!ку паборцы падаткау склал! справаздачу са сваёй функцыи перад скарбовым! суддзям! Было прынята рашэнне: каб паборцы пберны, габрэйскага ! татарскага пагалоунага не рабш шкодау ва уладаннях падаткаплацельшчыкау, то усе хто меу плацщь гэтыя падатк! абавязаны был! !х прывесщ да Брэста ! аддаць паборцам на працягу 3 тыдняу ад дня Святога М1хала (29 верасня). На тых, хто гэтага не зробщь, то ужо пасля рашэння скарбовага суда мусщь быць праведзена эгзэкуцыя. Было вырашана, што паборцы падатку тытунёвай манапол!! маюць мець сва!х мясцовых прадстаун!коу у месцах, дзе ёсць скарбовыя каморы, яшя ! павшны п!льнаваць, каб выплочвалася скарбу мыта па 3 грошы. На узнагароджанне паборцам гэтага падатку меу ющ чацвёрты грош гэтага мыта. Мясцовая шляхта ня ведала памерау уах гэтых падаткау (габрэйскага ! татарскага пагалоунага, тытунёвай манаполп) ! таму хацела, каб !х паборцы прысягнул! на сабранную суму перад скарбовым судом щ на будучым гаспадарчым сойм!ку. Для лепшага разумення колькасщ сабранных падаткау было вырашана правесщ люстрацыю, а люстратарам!
былi абраны Лукаш Трэмбщю i Мiхал Касцюшка. Тэрмiн iм давауся у 11 тыдняу i складзены iмi тарыф меу быць зацверджаны на соймiку з адкладу 30 красавша 1699 г. Для правядзення эгзэкуцыяу i абароны ад "свавольных купау" быу абраны павятовы палкоушк, брэсцкi падкаморы, Людвiк Пацей, якому вызначалкя за выкананне яго абавязкау брэсцкi i забужскi тракты. На шшыя тракты былi абраны ротмютры: камянецкi i высоцкi - брэсцю харужы Дамiнiк Шуйскi, кобрыньскi i дывiнскi - брэсцкi падчашы Бенедыкт Бухавецкi, пружанскi i шэрашоУскi - Ян Бухавецю, мялейчыцкi - Брашкоускь Усе сабраныя падаткi аддавалiся камюарам, якiмi былi абраныя брэсцкi падсудак Мкалай Махвiц i аршанскi стольшк Пётр Галiнскi. Яны мелi выдаваць грошы толькi на войска на падставе законных асiгнацый з пазначэннем скарбовага суда. Разлiчыцца яны мусш перад скарбовым судом. Паборцамi падаткау абiралiся: гiберны - брэсцкi лоучы Францiшак ХшанстоУскi i Казiмiр Касцюшка; тытунёвай манаполii, габрэйскага i татарскага пагалоунага - брэсцкi земскi рэгент Мiхал Непакайчыцкi i Мiхал Багуслаусю. Адначасова адмiнiстратарамi чопавага i шэлезнага заставалкя абраныя на прошлым соймку, бо былi абраны тэрмiнам на год. Таксама заставауся нязменым склад скарбовага суда, у як уваходзш Ураднiкi гродскага суда, бо былi абраны на прошлым соймiку на год. Як памятаем, гэта быу соймж 2 верасня 1698 г. i значыцца адмiнiстратары чопавага i шэлезнага, а таксама скарбовы суд меу дзейшчаць да 2 верасня 1699 г. Забаранялася выдаваць грошы на падставе аагнацый вiленскага ваяводы i вялiкага гетмана ВКЛ Казiмiра Яна Сапегi, якiя не былi прызнаны уладамi "рэспублiканцау", што меу пшьнаваць скарбовы суд. Як бачым, новаствораныя органы павiнны былi дапамагчы "рэспублiканцам" у iх змаганнi з Сапегамь Адмiнiстратарам чопавага i шэлезнага за 5 месяцау iх працы згодна прошлай пастановы было сабрана 6 тысяч злотых [12, с. 185-186; 16, арк. 1056-1063; 17, с. 286-290].
Гэты гаспадарчы соймж 1699 г. щкавы яшчэ тым, што згодна Генеральнай пастановы шляхты ВКЛ 1698 г. дзейшчала забарона зрыву соймiка на стадыi разгляду падатковых пытанняу [2, с. 230]. Менавиа таму соймiк адбыуся, нягледзячы на тое, што дзень перад гэтым быу сарваны брэсцкi грамшчны соймiк [16, арк. 1056-1063; 17, с. 286]. Фактычна аказалася, што гэта ужо два розныя соймш, хоць часова i звязаныя памiж сабой. Гаспадарчы соймiк аказауся па-за барацьбой за Трыбунал ВКЛ i адпаведна вакол выбарау на грамшчных соймiках.
У той жа час былi паветы, дзе увядзенне гаспадарчага соймiка адбывалася з вялiкiмi складанасцямi i зацягнулася на некалькi год. У шструкцыи Пiнскага павета паслам на сойм 1698 г. заяулялася, што з-за перашкоды скарбу "паводле каэквацыi надзвычайных падаткау павет наш яшчэ да гэтага часу не атрымау у сваё распараджэнне" [18, арк. 256адв; 19, с. 23-24]. Аднак, напэуна, атрымалася перамянiць гэтую атуацыю. Пiнская шляхта 11 жшуня 1698 г. сабралася на свой соймш для слухання рэляцыи пасла на сойм 1698 г. Мiхала Вшнявецкага. Акрамя таго, на гэтым сойм^ "згодна каэквацыi" абралi паборцамi чопавага, шэлезнага i шосавага троцкага скарбшка Каспера Парысовiча i Юзафа Пласкавщ-кага. Прычым яны павшны былi быць гэтымi паборцамi ад 16 жшуня 1698 г. да 14 жшуня 1699 г. Узнагароджанне паборцам вызначалася па тысячы злотых [18, арк. 547-547адв]. У сваю чаргу толью на наступным пiнскiм соймжу (элекцыйны 18 - 19 лктапада 1698 г.) быу абраны скарбовы суд, яю меу складацца з гродскага суда, i два земсюя ураднiкi: пiнскi стольнiк Лявона Война i пiнскi земскi пiсар Самуэль Орда [18, арк. 651-652; 19, с. 25].
У наступным, 1699 г. на шнсюм грамшчным соймжу было ужо дакладна вызначанана "колью i адкуль павiнна збiрацца чопавага i шэлезнага". Прычым адмiнiстратарамi гэтага падатку былi зацверджаны тыя самыя, што i у папярэдшм 1698 г.: Каспер Парысовiч i Юзаф Пласкавiцкi. 1х выбар адбыуся пад дырэкцыяй Мiхала Вiшнявецкага i ужо пасля папярэдня адбыушагася грамшчнага соймiка, дзе дэпутатамi былi абраны дружылавщю староста Мiхал Цехановiч i пiнскi стольнiк Казiмiр Друцкi Любецю [12, с. 186-187; 18, арк. 1055-1056; 19, с. 25].
На шнсшм грамшчным сойм^ 1700 г. асудзш дзейнасць Скарбовага Трыбунала ВКЛ 1700 г. i пад-трымалi дзейнасць свайго дэпутата, яш не увайшоу у лiк суддзяу на iм. Павятовым палкоУнiкам быу абраны Януш Вiшнявецкi, якi меу права сваiмi унiверсаламi па парафiях склшаць паспалiтае рушанне. Калi будуць яюя перашкоды для к^равання Януша Вшнявецкага, то тады замест яго палкоушкам меу стаць яго брат Мiхал. Мясцовая шляхта хацела, каб пяхота войска ВКЛ пакiнула месца сваёй дыслакацып у Пiнскiм павеце, у пращуным выпадку патрабавала ад палкоушка накiравацца на яе паспалiтым рушаннем [19, с. 26; 20, арк. 288-289адв]. Як бачым, нiякiх пастаноу, якiя дат^Iч^Iлiся абрання паборцау щ скарбовага суда, ад пiнскага гаспадарчага соймжа 1700 г. не дайшло. Амаль усе пастановы гэтага соймжа дат^Iчылiся цякучай палiт^Iчнай сiтуацыi. Магчыма упл^1у на гэтае мела тое, што шнсю соймiк у гэты час знаходзiуся пад уплывам магнатау Вiшнявецкiх, якiя хоць i был1 сярод лiдарау "рэспублiканцау", але праяулялi слабую зацiкауленасць ва увядзеннi гаспадарчага соймка згодна пастановам ^*ураунавання правоу" (каэквацыi).
На грамнiчным соймiку 1701 г. высветлшася, што немагчыма выплацщь заробак "рэспублiканскаму" войску ВКЛ, бо да гэтага часу павятовыя паборцы не абiралiся i не збiралi адпаведныя падатк!. Только на грамшчным сойм^ 9 лютага 1699 г. паборцам была дадзеная адпаведная шструкцыя, але атрымауся вялiкi недабор. Верагодна таму, яны не склалi шякай справаздачы на наступны год. Зараз было вырашана, каб паборцы збiралi усе падаткi у падвойным памеры, прычым абранне iх адбылося яшчэ на з'ездзе
"рэспублканцау" пад Алькеткаш, а зараз толью падцвярджалася [19, с. 26, 28; 20, арк. 1018адв]. Акрамя таго, было устаноулена, што арэнда уладанняу етскапа Турау прыносша толью 100 злотых ! таму падатак меу быць не некальш соцен злотых як раней, а толью падвойны, гэта значыць 20 злотых. З габрэйскага пагалоунага на трыбунальскую харугву з Пшскага павета мел! выплацщь 2000 злотых. Прычым габрэ! яго павшны был! сам! адвозщь да ротмютра трыбунальскай харугвы. Не быу вядомы памер "новага падатку на плебеяу" ! таму для яго збора ! люстрацыи был абраны чаршгаусю стольшк ! шнсю гродсю тсар М!хал Каз1м1р Кулкоусш, а таксама шнсю гарадшчы Каспер Парысов!ч. Таксама был! абраны суддз! скарбовага суда. Як, ! у 1698 г., было абрана !х чамусщ тольш два: шнсю гарадшчы Каспер Парысов!ч ! тнсю падкаморыч Герашм Цеханов!ч. Яны разам з урадшкаш гродскага суда ! мел! скласщ скарбовы суд. Прычым з-за вяткай колькасщ справау пасяджэнш скарбовага суда павшны ужо был! пачацца на наступны дзень пасля гаспадарчага соймка [19, с. 28; 20, арк. 1018-1019адв].
На шнсюм гаспадарчым сойм!ку 1702 г. пад дырэкцыяй вшенскага кашталяна Януша Вшнявецкага спачатку был! абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ, а потым паборцы пберны - шнсю гродсю суддзя Ян Каз1м1р Парысов!ч ! шнсш падчашы М!хал Кердзей. Адмшютратарам! чопавага, шэлезнага, шосавага ! тытунёвай манаполп абрал! пшскага каморшка М!хала Галауню ! Аляксандра Сюрмунта. Таксама быу абраны скарбовы (фюкальны) суд ужо у значна большай колькасщ, у параунанш з папярэдшм! гадам!, 10 суддзяу. З пшскага кагалу устанаул!вауся падатак у 2000 злотых. Узнагароджанне паборцам падаткау вызначалася па 3 грошы ад кожнага сабранага злотага [19, с. 29; 21, арк. 60-62]. Таим чынам, гаспадарчы соймш дакладна усталявауся у Пшсшм павеце толью у пачатку XVIII ст.
Адной з першых узялася за ажыццяуленне каэквацып наваградская шляхта. На наваградсюм сойм!ку, яш адбыуся 26 лютапада 1697 г. пад дырэкцыяй Станюлава Незабиоускага, был! абраныя скарбовыя суддз! адмшютратары чопавага ! шэлезнага, але на наступны дзень было вырашана усе пытанш, звязаныя з каэквацыяй, адкласщ [22, 8. 174]. Станюлау Маляусш паведамляу Каралю Станюлаву Радз!в!лу аб гэтым: "соймш пасля учыненай справаздачы паноу паслоу адклал! да паслясоймавага або грамшчнага, як! наперад будзе назаутра па [грамшчным - АМ.] сойм!ку аб!раць контрагентау, паборцау ! суддзяу, на што ! пастанову прынялГ' [22, 8. 183]. Таим чынам, у Наваградку таксама адбылося выдзяленне асобнага соймша, яш прайшоу паспяхова ужо 4-5 лютага 1698 г., абраушы на год паборцау ! скарбовых суддзяу.
Тое ж самае адбылося праз год, 10 лютага 1699 г. Згодна першага пункта пастановы гэтага соймка было вырашана цалкам падтрымаць Генеральную пастанову шляхты ВКЛ пад Пузев1чам1 ад 21 лютапада 1698 г., якая ужо была зацверджана каралём Аугустам II. Больш таго, наваградская шляхта абяцала абараняць гэтую пастанову не шануючы "здароуя, жыцця ! фартуны нашай". Пасля наваградская шляхта пазбавша выканання абавязкау харужага шмяльтынскага старосту М!хала Тызенгауза ! абрала на яго месца калшскага падчашага Станюлава Незабиоускага. Далей у пастанове гэтага соймка шфармавалася пра пращункау сярод наваградскай шляхты, яшя пашнул! соймк Прычым наваградская шляхта !мкнулася пазбегнуць гэтага розным! спосабам! ! яшчэ за некальш дзён да соймкау праводзша шматлшя нарады для захавання адзшства. Ужо нават падчас соймка сабраушаяся на замку шляхта двойчы дасылала сва1х прадстаушкоу да пращунай групоуш, запрашаючы на соймк, але тыя не пагадзшся далучыцца. Наваградсшм палкоункам быу абраны кухмютр ВКЛ, Крыштаф Камароусш. Згодна Генеральнай пастанове ВКЛ камюарам! был! абраны наваградсю чашнк Станюлау Корсак ! мсцюлаусш войсш Станюлау Маляусш. Пасля, "згодна каэквацып", адмшютратара-м! чопавага, шосавага ! шэлезнага был! абраны кухмютр ВКЛ, Крыштаф Камароусш, ! наваградск падчашы, Каз!м!р Маляусш. Габрэйскае ! татарскае пагалоунае саб!раць абраны Стан!слау Пратасов!ч, Томаш М!нкоуск!, Стан!слау Палонск!, старадубск! падстол! Юрый Рымша, М!хал Чаркоуск!, Канстанцш М!ладоуск1, Лукаш М!нкоуск!, Геран!м Рымша ! Шымон Зубоуск!. Таксама был! абраны эгзэкутары падаткау: любл!нск! стольшк Павел Звяртоуск!, Тэадор Палонск!, Хацюш, Крыштаф Чаркоуск!, Ян Улахов!ч, Дамшк Маг!льн!цк1, Марц!н Зубоуск1, Ян В1рлов1ч, Юрый Бародз!ч, Малушыцк1, Адам Мшадоусш ! Багуслау Л!хадзееуск1. Для разлкау был^1х паборцау ! правядзення люстрацып был! абраны наваградск1 стражн!к Уладзюлау Вольск!, полацк1 скарбн!к Караль Рудамша, Адам Корсак ! Ян Воук. У склад скарбовага (ф!скальнага) суда было абрана 24 шляхщчы. Прычым сярод !х змяшчал!ся прадстаун!к1 наваградскага гродскага суда: суддзя Гедэон Воук ! п!сар Iгнат Пшэрадоуск!. Быт вял!к!я запазычанасц! па в^1дачы падатку на войска, згодна Генеральнай пастановы ВКЛ 1698 г., ! таму давауся тэрмш у 2 тыдш для !х выдачы, пасля чаго наваградсю палкоун!к мае в^1даць адпаведныя ун!версалы на збор падаткау павятовым! ротм!страм! з дапамогай эгзэкуцый. Таксама наваградск! палкоун!к ! ротм!стры мусш са сва!м! атрадам! зн!шчаць свавольныя жаунерск!я атрады, кал! яны з'явяцца у Наваградск!м ваяводстве. Ротм!страм! быт абраны наваградск! падчашы Каз!м!р Маляусш, наваградск! чашн!к Стан!слау Корсак, вендэнсю харужы Леу Троска, мсц!слауск! стольшк Герашм Жаба, наваградск1 стражн!к Уладзюлау Вольск!, лщсю падчашы Стан!слау Межэеусю, браслауск! падчашы Андрэй М!рск1, брэсцш чашн!к Ян Незаб!тоуск!, аршанск1 падстол! Юрый Пласкав!цк1 ! Аляксандр Макавецш. Над татарам! ротм!страм б^1у прызначаны Аляксандр Бародз!ч [12, с. 179-181; 23, к. 1-15]. Гэта быу соймк прыхшьшкау "рэспубл!канцау". З дыярыюша Стан!слава Незаб!тоускага станов!цца вядомым, што адбыуся ! альтэрнат^1уны наваградск! грамшчны ! гаспадарчы сойм!к прых1льн!кау Сапегау. На !м у касцёле 1езуггау пад д^1рэкцыяй парнаускага падстол!я Яна Вяжэйскага абрал! дэпутатам! наваградскага мечшка Каз!м!ра
Кандратовiча i Мкалая Вайнiловiча i яшчэ абрана там i альтэрнатыуных суддзяу скарбовага суда i паборцау чопавага i шэлезнага, а таксама шшых падаткау [12, с. 180; 22, 8. 223]. Як бачым, ужо у 1699 г. наваградсш гаспадарчы соймж добра функцыянавау i прыняу усе патэбныя рашэннi, яшя уваходзiлi у яго кампетэнцыю, хоць i на двух альтэрнатыуных соймiках. З часам атрымалася дамовiцца i 13-14 сакавжа 1699 г. правесцi аб'яднаучы соймж. На iм пад дырэкцыяй кухмютра ВКЛ, Крыштафа Кандратовiча, прыхiльнiкi Сапегау адмовiлiся ад сваiх ранейшых пастаноу i прызналi пастановы "рэспублiканскага" грамшчнага i гаспадарчага соймiка. Лдзiнае, да складу скарбовага суда быу далучаны наваградскi падсудак Уладзiслау Ян Вольсш. Была прызнана Генеральная пастанова ВКЛ ад 21 снежня 1698 г., за выключэннем палажэнняу аб пакараннi адсутных на паспалiтым рушаннi [12, с. 182-183; 22, 8. 227; 24, к. 1-2].
Наваградская шляхта сабралася на свой соймк 9 лютага 1700 г. Пасяджэнш распачау наваградсю падсудак Уладзiслау Вольскi, а соймшавым дырэктарам быу абраны дырэктар грамшчнага соймша, мсцiслаускi войскi Станiслау Маляускь Як i у прошлым годдзе, выконваючым абавязкi харужага быу абраны калшсю падчашы Станiслау Незабiтоускi. Ротмiстрамi абралi наваградскага падчашага Казiмiра Маляускага, мсцiслаускага стольнiа Геранiма Жабу, наваградскага чашшка Станiслава Корсака, браслаускага падчашага Андрэя Мiрскага, вендэнскага харужага Лева Троску, лiдскага падчашага Станiслава Межэеускага, наваградскага падсудковiча Юзафа Вайнiловiча. Ротмютрам над татарамi мусiу быць Сташслау Вайнiловiч. Таксама быу абраны скарбовы суд пры ураднiках земскага i гродскага суда у колькасцi 16 суддзяу. Паборцамi татарскага i габрэйскага пагалоунага былi абраны Станiслау Пратасовiч, Станiслау Мезiн, Мiхал Астрэйка, Людвж Малушыцкi, Стэфан ЧаркоУскi. Сабраныя грошы яны мелi аддаць ротмiстру трыбунальскай пяхоты, КiяноУскаму [25, к. 1-8; 26, р. 1-3].
Таксама распаусюдзiуся гаспадарчы соймш i у шшым павеце гэтага ваяводства - Слошмсюм. Вядома пра такi соймiк у 1699 г. Таксама, вядома, што на iм адмiнiстратарамi чопавага i шэлезнага, татарскага i габрэйскага пагалоунага былi абраны вiцебскi падстолi Ян Юрэвiч, слонiмскi скарбнiк Ян Камаровiч i браслаускi гараднiчы 1гнат Талаконсю [27, л. 104-105об]. Аднак, незаужды слонiмскiя гаспадарчыя соймiкi дзейнiчалi згодна устаноуленым кампетэнцыям. Слонiмская шляхта сабралася на соймш з адкладу 27 лютага 1703 г. на падставе ушверсала караля. Шляхта звярнула увагу, што на м^-лым сойм^, 6 лютага 1703 г., былi абраны скарбовыя суддзi (4 суддзi), але не былi абраны адмшстра-тары падатку чопавага i шэлезнага, яюх абралi зараз (слонiмскi земсю пiсар Мiхал Есман i слошмсю гродскi суддзя Андрэй Булгак). Узнагароджанне iм вызначалася згодна пастановы 1701 г. у 6 грошау ад кожнага сабранага злотага. Таксама зацвердзш дэпутатау для збору гiберны - слошмскага войскага Мiхала Жабку i рэчыцкага скарбнiка Войцаха Бучыньскага. Асаблiва падкрэслiвалася, што гэта яны маюць збiраць гiберну, а не, насуперак пастановам "каэквацыи", вайскоуцы [28, арк. 116-117адв].
На аршанскiм грамшчным соймiку 1701 г. спачатку былi абраны дэпутаты на Трыбунал ВКЛ. Ужо потым на соймiку прыступш да гаспадарчых спрау. Павятовым палкоушкам быу абраны Шымон Друцкi Любецкь Ротмiстрамi былi абраны аршанскi скарбшк Самуэль Цеханавецкi, Казiмiр Стэткевiч, смаленсю стольнiк Мiкалай Шэмет i вщебсю падчашы Францiшак Лукомскi. Было абрана 8 скарбовых суддзяу, яюя разам з ураднiкамi земскага i гродскага судоу мелi сфармiраваць склад скарбовага суда. Паборцамi гiберны, падымнага, габрэйскага i татарскага пагалоунага i тытунёвай манаполii зацвердзiлi тых, што былi абраны на з'ездзе "рэспублiканцау" у Алькешках. Таксама iм пакiдауся збор шосавага. У той жа час, адмшстратарам чопавага i шэлезнага за 40 тысяч злотых стау троцю кашталян Мiхал Казiмiр Коцел. Аршанская шляхта скардзшася, што шмат розных уладанняу не выдавалi падаткi на заробак войску i таму патрабавалася, каб аршансю палкоУнiк як мага хутчэй правёу эгзэкуцыi, згодна рашэнням скарбовага суда па атрыманш запазычанасщ гэтых падаткау [29, арк. 120-123адв; 30, с. 16].
На наступным аршанскiм гаспадарчым соймiку 1702 г. дайшло да канфлшту падчас выбару павя-товага палкоУнiка [29, арк. 880-882адв.]. Згодна адной з пратэстацый, Казiмiр Стэткевiч i яго прыхшьнш (дырэктар гаспадарчага соймiка Стэфан Юркор, Мiхал Баратыньскi, Чарэйскiя i Бялiцкiя) перашкаджалi законнаму правядзенню аршанскага грамшчнага соймша 1702 г. На iм, невядома з якiх прычын, абралi 2 соймiкавых дырэктары - брэсцкага ваяводзiча Яна Курча i Яна Кiркора. Пад iх соймшавай дырэкцыяй на двух соймiках было абрана 4 дэпутаты на Трыбунал ВКЛ. На першым - Шымона Друцкага Любецкага i аршанскага лоучага Стэфана Александровiча, а на друпм - Станiслава Катоускага i Антошя Галiнскага. Ужо 7 лютага 1702 г. на гаспадарчым сойм^ быу абраны трэщ дырэктар, Стэфан Юркор. На гэтым соймiку Стэткевiч i яго прыхiльнiкi не дапускалi заслужаную шляхту да выбара скарбовымi суддзям^ паборцамi падаткау i ротмiстрамi. Больш таго, Стэткевiч i яго прыхшьнш былi абвiнавачаны у спрыяннi стольшкауне ВКЛ, 1забэле Сапеге1. Як бачым, з гэтых пратэстацый, аршансю гаспадарчы соймш 1702 г. адбыуся на друп дзень пасля грамнiчнага. Соймшавым д^1рэктарам на iм быу абраны не адзш з двух соймжавых д^1рэктароу альтэрнатыуных аршанскiх грамнiчных соймшау, а трэцi соймiкавы д^1рэктар. На гаспадарчым соймжу разгарнулася барацьба памiж двума шляхецкiмi групоУкамi за выбар павятовым
1 Напэуна звязана з тым, што 1забэла з Палубшсюх Сапега у гэты час аб'явша аб сваiх правах на уладанш, якiя вывiла з пад улады свайго мужа стольнiка ВКЛ Юрыя Станiслава Сапегi, што вызвалiла iх ад захопу "рэспублiканцамi". - [30, с. 16].
палкоушкам, ротмктрам^ паборцамь Гэта сведчыць пра папулярнасць гэтых павятовых функцый сярод мясцовай шляхты. Адначасова бачна, што палиычныя падзелы сярод мясцовай шляхты на дзве групоую не перашкодзш правядзенню гаспадарчага соймжа, што, напэуна, было выклiкана разуменнем мясцовай шляхтай важнасцi прымаемых гэтым соймiкам пастаноу для функцыянавання скарбова-вайсковай сютэ-мы у павеце i забеспячэння бяспекi у час супрацьстаяння з прыхiльнiкамi Сапегау.
Мсцюлаусю грамшчны соймiк 1701 г. не толью абрау дэпутатау, але i разглядзеу пытаннi, якiя тычылiся кампетэнцыi гаспадарчага соймша. Былi пацверджаны абраныя на прошлых соймшах ротмют-ры: мсцюлаусю падкаморы Вiнцэнт Валовiч i мазырсю скарбнiк i мсцюлаусм гродскi тсар Францiшак Война Ясянецкi. Да iх яшчэ быу абраны ротмiстрам мсщслаусю крайчы Казiмiр Маскевiч. Камiсарам быу абраны мсщслаусм гараднiчы i мсцюлаусю падстароста Стэфан Галынскi. Пасля на соймшу была прачытана пастанова, якую прынялi пад Алькенiкамi. Патрабавалася выплацщь даугi у падатках, што збiралiся на паспалiтае рушанне. Устанаулiвалiся падатю быушай пад Алькенiкамi харугве пад юрау-нiцтвам Марцiна Валовiча, а таксама для забпых i параненых у гэтай бiтве. Пацвярджалiся адмшют-ратары чопавага i шэлезнага, а таксама паборцы гiберны i шшых падаткау, што былi абраны на сойм^ 3 студзеня 1701 г., пасля вяртання мсщслаускай шляхты з-пад Алькешк. Гэтымi зборшчыкамi былi: па даугам на падаткi на паспалиае рушанне - полацкi мечны Глеб Казансю, оУруцкi падстолi Юзаф Сурын i харужы харугвы Мсцiслаускага ваяводства, Антонш ПанятоУскi; гiберны - мсцюлаусю канюшы Уладзiслау ПанятоУскi i Ян Асмалоускц чопавага, шэлезнага i шосавага - мсцюлаусм гараднiчы i мсщслаусю падстароста Стэфан Галынскi. Паборцам пберны дазвалялася узяць вызначанае законам узнагароджанне. Калi хто не выдау устаноуленых падаткау, то праз 3 тыдш павятовыя ротмiстры мелi правесцi эгзэкуцыю. Быу абраны скарбовы суд у колькасщ 8 суддзяу [30, с. 16-17; 31, арк. 85-89адв.].
Усталявауся гаспадарчы соймiк i на пауднёвым усходзе ВКЛ, хоць аб гэтым маецца мала крынщ. Мазырская шляхта сабралася на грамшчны соймш 1703 г., дзе абрала 6 скарбовых суддзяу. Аднак, як не было земскага суда, то да лку скарбовых суддзяу абралi яшчэ смаленскага мечшка Мiхала Ясянецкага [32, арк. 411]. Яшчэ у 1698 г. гаспадарчы соймк пачау дзейнiчаць i у Рэчыцшм павеце [9, с. 94; 12, с. 190]. У 1706 г. спачатку адбыуся 7 лютага 1706 г. рэчыцю элекцыйны соймiк па выбару падкаморыя. Щкава, што ужо на iм былi абраны i дэпутаты Трыбунала ВКЛ. Аналiзаваушы дакументы гэтага соймiка, Робер-тас Юргайцiс лiчыць гэта за памылку пiсара i дэпутаты былi абраны 8 лютага 1706 г. на грамшчным соймiку. Ужо потым былi абраны паборцы гiберны Уланкоусш i Вербша, а таксама чопавага i шэлезнага -Кельчэускi i Андрэй Белы [33, с. 287-291; 34, арк. 239; 35, арк. 585-586].
Высновы. Таюм чынам, свайму з'яуленню гаспадарчы соймiк абавязаны руху "рэспублшанцау", яш адным з пунктау сваёй праграмы "ураунавання правоу" (каэквацьп) бачыу увядзення скарбовых судоу i перанясенне фiнансавання войска у паветы. Часам правядзення гаспадарчага соймiка становщца наступны дзень пасля грамнiчнага соймжа. Прычынай вызначэння такога часу быу сталы тэрмiн правядзення апошняга i адсутнасць неабходнасцi склiкання гаспадарчага соймша каралеускiм унiверсалам. Вельмi часта гэтыя соймiкi выступалi пад адной назвай "грамнiчны" i нават адбывалюя у адзiн дзень. Ужо у перыяд 1697 - 1717 гг. гаспадарчы соймш цалкам адлучыуся ад грамшчнага, хоць у нека-торых паветах i захоувау агульную соймiкавую дакументацыю у выглядзе соймiкавай пастановы i нават аднаго соймiкавага дырэктара. Звычайна у 1697 - 1717 гг. на гаспадарчым соймку адбывауся выбар: паборцау чопавага i шэлезнага, пберны, габрэйскага i татарскага пагалоунага, тытунёвай манаполй, камiсарау па зборы падаткау, а таксама павятовых палкоушка i ротмiстрау, складу скарбовага (фiскальнага) суда. У атуацыи Пауночнай вайны i вайны памiж "рэспублiканцамi" i Сапегамi значныя шкоды мелi уладаннi у павеце i таму частым была практыка выбара люстратарау, якiя мелi складаць новы тарыф, каб колькасць збiраемых падаткау адпавядала рэальнаму стану. Увядзенне асобнага гаспадарчага соймiка было рацыянальным крокам, паколькi давала магчымасць у выпадку зрыву грамнiчнага соймжа разгля-дзець скарбовыя i шшыя эканамiчныя пытаннi, а таксама праз абранне палкоушка i ротмiстраУ паста-рацца аб выкананне судовых дэкрэтау i грамадскай бяспекi.
Л1ТАРАТУРА
1. Радаман, А. Соймк / А. Радаман // Вялкае княства Ллтоускае: Энцыклапедыя. Т. 2: Кадэцк1 корпус - Яцкев1ч / Рэдкал.: Г.П. Пашкоу (гал. рэд.) [i шт.]. - М1нск, 2006. С. 615 - 617.
2. Рахуба, А. Вялжае княства Ллтоускае у парламенцкай сютэме Рэчы Паспал1тай (1569 - 1763) / А. Рахуба. -Мшск, 2008.
3. Lietuvos moksl^ akademijos biblioteka. - F 17. B. 177.
4. Volumina legum.T. V. - Petersburg, 1860.
5. Volumina legum.T. VI. - Petersburg, 1860.
6. Sliesoriflnas, G. Sejm Niemy a rewizja reform ustrojowych, zainspirowanych przez litewskich republikantow na przelomie XVII i XVIII w. / G. Sliesoriflnas // Sejm Niemy. Mi^dzy mitem a reform^ panstwa / red. M. Zwie-rzykowski. - Warszawa, 2019. - S. 189 - 201.
7. Zakrzewski, A. Sejmiki Wielkiego Ksi^stwa Lit. XVI-XVIII w. Ustroj i funkcjonowanie: sejmik trocki / A. Zakrzewski. - Warszawa, 2000.
8. Biblioteka Czartoryskich. - Rkps. 192.
9. Вщько, Д. Галоуны Трыбунал ВКЛ 1698 г.: судовая расправа над CaneraMi / Д. Вщько // Архэ. - 2016. - № 3. -С. 84 - 139.
10. Biblioteka Jagiellonska. - Sygn. 6357.
11. Vilniaus universiteto biblioteka (далей VUB). - F. 7. Sign. 32/13909.
12. Вщько, Д. Дэпутация соймш ВКЛ 1699 г. / Д. Вщько // Архэ. 2015. - № 12. - С. 164 - 193.
13. VUB. - F. 7. Sign. 4/6145.
14. Вщько, Д. Супрацьстаянне палтчных груповак у Гарадзенсим павеце у 1696 - 1700 гг. / Д. Вщько // Гарад-зенси пaлiмпсeст. 2009. Дзяржауныя установы i палпычнае жыццё. XVI - XX ст. - С. 204 - 223.
15. Мацук, А. Полацкае ваяводства у XVIII ст.: ваявода, шляхецкая элт, соймш / А. Мацук. - Мшск, 2014.
16. Нацыянальны пстарычны aрхiу Беларуа у Мiнску (далей НГАБ). - Ф. 1705. Воп. 1. Спр. 27.
17. Акты Виленской археографической комиссии. Т. 4. Акты Брестского гродского суда. - Вильно, 1870.
18. НГАБ. - Ф. 1733. Воп. 1. Спр. 14.
19. Вщько, Д. Пшси соймк у канцы XVII - пачатку XVIII ст.: функцыянаванне i палтчнае жыццё / Д. Вщько // Беларуси пстарычны часотс. 2011. № 2. - С. 22 - 30.
20. НГАБ. - Ф. 1733. Воп. 1. Спр. 15.
21. НГАБ. - Ф. 1733. Воп. 1. Спр. 16.
22. Niezabitowski, S. Dzienniki, 1695 - 1700 / S. Niezabitowski. - Poznan, 1998.
23. Archiwum Glowne Akt Dawnych (далей AGAD). - AR. - Dz. II. Sygn. 1869.
24. AGAD. - AR. - Dz. II. Sygn. 1870.
25. AGAD. - AR. - Dz. II. Sygn. 1882.
26. VUB. - F. 13. Sign. 178.
27. Российский государственный архив древних актов. - Ф. 356. Д. 34.
28. НГАБ. - Ф. 1737. Воп. 1. Спр. 26.
29. НГАБ. - Ф. 1731. Воп. 1. Спр. 2.
30. Вщько, Д. Паустанне на усходзе Беларуа у 1701-1702 гг. / Д. Вщько // Беларуси пстарычны часотс. - 2007. -№ 4. - С. 15 - 21.
31. НГАБ. - Ф. 1729. Воп. 1. Спр. 5.
32. НГАБ. - Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 4.
33. Юргайтис, Р. Как голосовала шляхта Речицкого повета 7 февраля 1706 г., выбирая депутатов Главного Литовского Трибунала / Р. Юргайтис // Парламенция структуры улады у астэме дзяржаунага иравання Вялкага княства Л^оускага i Рэчы Паспалтй у стагоддзях. - Мшск, 2008. - С. 285 - 295.
34. НГАБ. - Ф. 1736. Воп. 1. Спр. 1.
35. НГАБ. - Ф. 1736. Воп. 1. Спр. 3.
Пастуту 13.12.2019
THE DEVELOPMENT OF GENTRY SELF-GOVERNMENT AND THE FORMATION OF THE ECONOMIC SEIJMIK IN THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA IN THE LATE 17TH - EARLY 18TH CENTURY
A. MACUK
On the basis of new handwritten documents, the author investigates the development of the gentry self-government and the formation of the economic sejmik in the late 17th - early 18th century in various povets of the Grand Duchy of Lithuania. It was possible to establish that the economic sejmik owed its appearance to the "Republicans" movement, which saw as one of the points of its "equalization of rights" (koekwacja) program introducing of the skarb courts and transferring of the army funding in povets. On the economic seijmik should have elected: poborts (collectors) of czopove and sheleznoe, hibernoe, Jewish and Tatar pogolovnoe (capitation), tobacco monopoly, tax collection commissioners, as well as povet colonel and rittmeisters, composition of a skarb (fiscal) court.
Keywords: economic sejmik, koekwacja, republicans, gentry, nobleman, collectors, skarb court, parliamentarism.
