15
¿L
TEXNOLOGIYA FANLARINI O'QITISHDA INTERFAOL KOGNITIV TA'LIM TEXNOLOGIYALARINI QO'LLASH
Rayxonaxon Muhammadjon qizi Tadjibayeva
QDPI tayanch doktoranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada zamonaviy talabalar uchun o'qitishning kognitiv ta'lim texnologiyalaridan foydalanish usullari ko'rsatilgan. Kognitiv ta'lim texnologiyalariga ta'rif berilgan. Elektron ta'lim resurslari va uning asosiy xossalari tahlil qilingan. Texnologiya fanlarini o'qitishda interfaol usullarni qo'llash imkoniyatlari ko'rsatilgan. Texnologiya fanlarining seminar darslariga interfaol ta'lim texnologiyalari tadbiq qilingan. Interfaol ta'limning asosiy yutuqlari ko'rsatib o'tilgan.
ABSTRACT
This article shows the methods of using cognitive educational technologies of teaching for modern students. Cognitive educational technologies are defined. E-learning resources and their main features are analyzed. Possibilities of using interactive methods in teaching technology are shown. Interactive educational technologies are applied to seminar classes of technological sciences. The main achievements of interactive education are shown.
Zamonaviy talabani qanday o'qitish kerak? Ko'rinishdan bu ko'p yillik savol? Chunki o'qitishning maqsadlari, mazmuni va usullari doimo o'zgarib turadigan jamiyat ehtiyojlariga javob berishi kerak. O'quv jarayoniga zamonaviy yondashuv rivojlanish va faoliyat dinamikasining o'ziga xos xususiyatlari turli xil ta'lim texnologiyalarining alohida xususiyatlari va ijtimoiy foydali bilimlarni ishlab chiqishda shaxs, jamiyat va davlat ehtiyojlari bilan belgilanadigan o'quv jarayoniga yangilikni joriy etishga qaratilishi kerak. Bunda talabalarning xatti - harakatlaridagi e'tiqodlari, harakter xususiyatlari va fazilatlari, munosabatlari va tajribasi asosiy rol o'naydi.
Yangi sharoitda o'qitishning yangi texnologiyalarini texnologiyalarni, ya'ni talabalarga real dunyoni samarali tushunishga, talabalarni axborot bilan to'yingan muhitda hayotga muvaffiqiyatli moslashtirishga va ularning intellektual
- kognitiv
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
297
rivojlanishiga imkon beradigan usullar, uslublarini yaratishi kerak. Kognitiv texnologiyalar, metodlar, algoritimlar va dasturlar tizimi sifatida talabalarning amaliy muammolarini hal qilishda kognitiv qobiliyatlarini modellashtirish va oshirish imkonini beradi. Masalan, ma'lumotlar va bilimlar massivlarida naqshlarni aniqlash va identifikatsiyalash, murakkab tizimlarni loyihalash, ma'lumotlarning yetarli emasligi sharoitida qarorlar qabul qilish. [1]
Kognitiv texnologiyalarning o'ziga xos xususiyati ularning talabalarning intelektual qobiliyati uning tasavvurini rivojlantirishga qaratilganligi bilan bog'liq. Shunday qilib tabiiyki biz o'zimizni ta'lim texnologiyalari ya'ni fikrlash qobiliyatini shakllantiradigan fundamental kognitiv qobiliyatlar bilan bog'liq texnologiyalar soxasida topamiz. Natijada biz tavsiflovchi protseduralar bilan bir qatorda amalga oshirish imkoniyatiga ham ega bo'lamiz, bunda tushunish ko'nikmalari shakllantiriladi. [2]
Ta'lim jarayonini an'anaviy tashkil etishda axborotni uzatish usuli sifatida aloqaning bir tomonlama shakli, passiv usuli qo'llaniladi. Uning mazmun mohiyati o'qituvchi tomonidan axborotni uzatishda va keyinchalik uni talabalar tomonidan qayta tahrir qilinishidadir. Muloqotning bir tomonlama shakli nafaqat ma'ruza mashg'ulotlarida, balki seminar mashg'ulotlarida ham qo'llanilishi mumkin. Farqi shundaki, ba'zi ma'lumotlar uzatuvchi o'qituvchi emas balki talabadir. U seminar oldidan o'qituvchi tomonidan berilgan savollarga javoblar, tezislar yoki ma'ruza materiallarini takrorlash bo'lishi mumkin. Uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan bunday aloqa shakli bugungi kunda ayrim sabablarga ko'ra qo'llanilishi mumkin emas. Avvalo, dars jarayonida talabalarning passivligi tufayli. Uning vazifasi tinglash uchun pedagogik va sotsiologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki tez orada o'quv jarayonida passiv ishtirok etishda asar ham qolmaydi. Amerikalik tadqiqotchilar R.Karnik va F.Makanro modellariga ko'ra talaba o'qigan narsasining 10 foizini, eshitgan narsasining 30foizini, ko'rgan va eshitgan narsasining 50 foizini, o'zi aytganining 80 foizini faoliyatda erishilgan narsasining 90 foizini eslab qoladi. [3]
Bugungi kunda asosiy uslubiy o'qitishning interfaol usullaridan foydalanish bilan bog'liq interfaol ta'lim, o'zaro tushunish, o'zaro ta'sir va o'zaro bir-birini boyitishni ta'minlaydi. Interfaol usullar ma'ruza mashg'ulotlarini almashtirmaydi balki ma'ruza materialini yahshiroq o'zlashtirishga yordam beradi va eng muhimi fikrlash, munosabat va xulq atvor ko'nikmalarini shakllantiradi. Interaktivlik deganda kimdir (talaba) yoki biror narsa (masalan kompyuter) bilan muloqot qilish qobiliyati tushuniladi. Binobarin interfaol ta'lim eng avvalo muloqotli ta'lim bo'lib uning davomida o'qituvchi va
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
298
g
g
talabaning o'zaro ta'siri amalga oshiriladi. Ushbu o'zaro ta'sirning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- Ta'lim subyektlarining yagona ijodiy makonda mavjudligi;
- Hal qilinayotgan muammoning muammoli maydonga birgalikda singdirish, ya'ni yagona ijodiy makonga kiritish;
- Yechimni amalga oshirish uchun vosita va usullarni tanlashda kelishuvchanlik;
- Yaqin xissiy holatga birgalikda kirish, qabul qilish bilan birgalikda keladigan yondosh tuyg'ularni boshdan kechirish va muammolarni hal qilishni amalga
Texnologiya fanlarini o'qitishda interfaol o'qitish usullaridan foydalanish kognitiv ta'lim yondashuvini keng samarali amalga oshirish imkonini beradi. O'quv jarayonida interfaol vositalardan foydalanish o'quv materialini o'rganish motivatsiyasini va o'zlashtirish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Texnologiya fanlaridan seminar darslarni tashkil qilish va o'tkazish misolida interfaol kognitiv ta'lim texnologiyalaridan foydalanishni ko'rib chiqamiz.
Zamonaviy sharoitda interfaol darsni elektron ta'lim resurslarini yaratmasdan tasavvur qilib bo'lmaydi. Davlat ta'lim standartiga asosan elektron ta'lim resurslari bu- elektron manbalardan foydalangan holda ko'paytirilishi, ishlatilinishi, qabul qilinishi mumkin bo'lgan ta'lim kontentidir. Elektron ta'lim resurslarining asosiy xususiyatlari interaktivlik va multimediadir.
Vizual ta'lim tizimini yaratish uchun har xil turdagilarni (tovush, grafik, matn) jalb qilishga urinishlarga qaramay, asosiy e'tibor talabalarning axborotlarni vizual idrok etish uchun kompyuter vizualizatsiyasiga qaratiladi. Shu sababli interaktiv ko'rinish muhim rol o'ynaydi, bu o'quv dasturi ta'minoti muhitiga ko'nikish effektini yaratadigan va u bilan o'zaro aloqani o'rnatishga imkon beruvchi ko'rinishning maxsus turini belgilash deb tushuniladi. [4]
Elektron vizualizatsiya komponentlari ham statik(matnlar, rasmlar, diagrammalar, jadvallar, shu jumladan jonlantirilmagan taqdimot ko'rinishlari) va dinamik( video, animatsiya) tasvirlar bo'lishi mumkin. Yaxshiroq esda saqlashga erishilganligi haqidagi taklif ekspremental tasdiqlanadi, o'quv jarayonida bir vaqtning o'zida eshitish va vizual kanallardan foydalaniladi. Buning uchun o'qituvchi va talaba o'rtasidagi og'zaki muloqotning ahamiyatini kamaytirmasligi kerak. Shuningdek olingan ma'lumotlarning xabardorligini eslab qolishi uchun talaba olgan bilimlarini qo'llashga qaratilgan vazifalar to'plami zarur bo'ladi. Shunday qilib, texnologiya fanlaridan har bir seminar darsi uchun
oshirish.
biz elektron ta'lim resurslarini ishlab chiqdik, u statik (
October 20, 2023
gL
taqdimotlar) va dinamik ( o'quv videolari va annimatsiyalar) audio-video materiallar ketma-ketligini o'z ichiga oladi. Elektron ta'lim resurslarini yaratgandan so'ng bu ma'lumotlarni talabalarga yetkazish kerak. Bunda o'quv mashg'ulotlarini o'tkazishning turli interfaol shakllaridan foydalanish va ularni almashtirish muhim rol o'ynaydi.
Zamonaviy pedagogika interfaollikning quyidagi yondashuvlariga ega, ular orasida asosiylarini ajratish mumkin:
- Ijodiy vazifalar;
- Kichik guruhlarda ishlash;
- Munozara;
- O'quv o'yinlari;
- Interfaol ma'ruzada yangi materialni o'rganish va mustahkamlash;
- Dars loyihasini ishlab chiqish( loyiha usuli);
- Darsga doir videofilmlarni ko'rish va muhokama qilish, mutaxassisni taklif
qilish;
- Masofaviy ta'lim tizimlari;
- Muammoni muhokama qilish va hal etish;
- Treninglar;
- Keyslar usuli.
Texnologiya fanlaridan seminar mashg'ulotlarida keng qo'llaniladigan interfaol usullarni muhokama qilamiz. Psixologlar tadqiqotlari va o'quv amaliyotiga ko'ra diqqatni jamlashning optimal davri 20 minut. Ba'zan ma'lumot berish uslubini, tezligini va yetkazib berish vaqtini o'zgartirish orqali bu davrni 40 minutgacha uzaytirish mumkin.
Hozirda oily o'quv yurtlarida o'quv soatlari davomiyligi 1,5 soatni tashkil qiladi. Bunda talabalar diqqatini qanday saqlash kerak? Multimedia proyektori va turli guruhlarning o'zaro ta'sir qilish usullarini bilish yordamga keladi. Dars mavzusini samarali idrok etish uchun birinchi navbatda xissiy muhitni yaratish kerak. Ushbu maqsadlar uchun kichik ma'ruza yoki videofilmni ko'rish va muhokama qilish kabi interfaol shakllardan foydalaniladi.
Videofilmlarni ko'rish va muhokama qilish- mashg'ulotlarda badiiy va hujjatli videofilmlardan, ulardagi fragmentlardan foydalanishdir. Tegishli mazmundagi videofilmlardan darsning istalgan bosqichida uning mazmuni va maqsadiga muvofiq ishlatilinadi. Videofilmni namoyish etishdan oldin talabalarga bir nechta (3-5 tacha) asosiy savollar beriladi. Bu esa keying muhokama uchun asos bo'ladi. Siz videofilmlarni
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
300
g
g
oldindan tanlangan kadrlarda to'htatib muhokama qilishingiz mumkin. Oxir oqibat talabalar bilan birgalikda natijalarni umumlashtirish va chiqarilgan xulosalarni aytish juda muhimdir.
Kichik ma'ruza nazariy materiallarni taqdim etishning samarali shakllaridan biridir. Aslini olganda matn va grafik materiallardan iborat sifatli taqdimot bo'li b, uning namoyishini o'qituvchi berilgan mavzular bo'yicha suhbat bilan birga olib boradi.
Kichik ma'ruzalar va videofilmlar bir xil dars moduliga talluqli bo'lib, bir-birini almashtirishi va bir-birini to'ldirishi yoki mustaqil bo'lishi seminarning turli mavzularini qamrab olishi mumkin. Nazariy materialni mustahkamlash uchun amaliy topshiriqlar bajariladi. Mashqlarni bajarishda kichik guruhlarda ishlash, ijodiy topshiriqlar va keys metodi kabi usullardan foydalaniladi.
Kichik guruhlarda ishlash eng ommabop usullardan biridir, chunki u barcha talabalarga( shu jumladan uyatchanlarga) darsda faol qatnashishni, hamkorlik va shaxslararo muloqot ko'nikmalarini beradi.
Keys metodi real vaziyatlarni tavsiflashdan foydalaniladigan o'qitish texnologiyasidir. Talabalar vaziyatni tahlil qilishlari, muammolarning mohiyatini tushunishlari, mumkin bo'lgan yechimlarni taklif qilishlari va eng yaxshisini tanlashlari kerak. Bunda ishlar haqiqiy aniq materiallarga asoslangan yoki haqiqiy vaziyatga yaqin bo'lishi kerak.
Muayyan vaziyatlar usuli aniq kasbiy faoliyat yoki odamlarning o'zaro ta'sirining xissiy va xulq-atvor tomonlarini tavsiflashga asoslanadi. Muayyan vaziyatga duch kelganda va aniq misolni taxlil qilganda talaba aniq holatlarga ko'nikishi, vaziyatni tushunishi va baholashi, unda muammo bor yoki yo'qligini, uning mohiyati nimada ekanligini aniqlash kerak. Talabalar muammoni hal qilishda o'z rolini aniqlaydilar va tegishli xarakat yo'nalishini ishlab chiqadilar. Xitoy maqolida bejiz aytilmagan: "Menga ayting, men unutaman", " Menga ko'rsating va men eslayman", " Meni jalb qiling va men o'rganaman" -ushbu so'zlar interfaol ta'limning mohiyatini ifodalaydi.
Kognitiv faollikni shakllantirish, talabalarning mustaqilligi va ijodkorligini rivojlantirish muammosini zamonaviy pedagogikaning dolzarb vazifalaridan biri bo'lib kelgan va shunday bo'lib qoladi. Ta'limning shaxsning faollik va muloqotga tayyorligi qobiliyati sifatida kompetensiyalarni shakllantirishga zamonaviy yo'nalish o'quv jarayoni ishtirokchisi va faqat intellektual va kognitiv faollikni, balki shaxsiy ijtimoiy qobiliyatni namoyish qilish
mumkin bo'lgan didaktik va psixologik sharoitlarni yaratishni o'z
October 20, 2023
g
g
ichiga oladi. Uning mavqei individualligi, bu unga o'zini predmetli trening sifatida ifodalashga imkon beradi.
Amalga oshirishning barcha qiyinchiliklariga qaramay interaktiv ta'lim professional ta'limning barcha soxalarini qamrab olmoqda, chunki u ta'lim jarayonining sermahsulligini, emotsional to'yinganligini, shaxsiy rivojlanganligini orttiradi, bunda ta'lim sifati ham oshadi.
REFERENCES
1) Кудашов, В.И. Соцальные технологии в обществе знания: когнитивные аспекты // Вестник Томского государственного университета. 2012 №4. Вып. 1 (20). С.58-64.
2) Свечкаров В.П. Конвергентное образование на основе когнитивных технологий - URL : http : //pandia. ru/text/80/017/12328. php (дата обрашения: 14.03.2016).
3) Интерактивные форми проведения учебных занятий. Памятка разработчикам стандартов учебных дисциплин -URL : http : //www. inp. nsk. su/chairs/radio/2015/UMK/Pamyatka interaktivnye formy-1pdf (дата обрашения: 15.03.2016).
4) Пекшова А.Г. Использование средства ИКТ для интерактивной когнитивной визуализации учебного материала -URL:http://pozdnyakova.ucoz.ru/MPI/lab6/pekshev ispolzovanie ikt.pdf (дата обрашения: 16.03.2016).
October 20, 2023
