23Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecialistsJnJheFeldofTranspor^
TEXNIK ATAMALARNI DAVLAT TILIGA TO'G'RI TARJIMA QILISH
MUAMMOLARI
Shukurali Exsonovich Tursunov Nodirjon Qayumjonovich Tursunov
Toshkent davlat transport universiteti, Materialshunoslik va mashinasozlik kafedrasi
u nadir@mail.ru
"Mashinasozlik texnologoyasi asoslari va jihozlari" hamda "Metrologiya, o'zaroalmashinuvchanlik, standartlashtirish va sertifikatlashtirish" asoslari fanlarini o'qitishda rus tilidagi texnik atamalarning davlat tilidagi haqiqiy ma'nosini chuqur tushunmay turib, talabalarga o:rgatish oqituvchiga ma'lum qiyinchilik tug'diradi. Binobarin, ushbu fanlar o'qituvchilari texnik atamalarni, har qaysilari o'zlari tushunganicha, qo'llamoqdalar. Misol sifatida, rus tilidagi ayrim texnik detallarning nomlarini davlat tilidagi tarjimasini ko'rib chiqamiz.
Ma'lumki, rus tilidagi «торец» - biror predmetning chet qismini bildiradi. O'zbek tilida "торец" so'ziga aynan mos keladigan aniq so'z mavjud emas. Masalan, rus tilida binoning bo'ylama uzun devori - "продольная стена", ko'ndalang devori -"поперечная стена" deyiladi, shuningdek, binoning kalta devorli qismini "торцевая стена" deyiladi. Lekin, o'zbek tilida aynan shu so'z mavjud emas. Masalan, rus tilida silindrsimon buyumning old qismi "torets "deyiladi. O'zbek tilida "old qismi" so'zi -rus tilidagi "передная часть" so'ziga mos keladi. "торцевая часть" so'zini tarjimasi yo'q. Uning o'rniga "chet devor" yoki chetki qism" kabi atamalardan foydalanamiz. "Chet" so'zi rus tiliga "край" tarzida tarjima qilinadi. Misol uchun 1-rasmdagi detalning tuzilishini ko'rib chiqamiz, uning qismlari rus tilida quyidagicha nomlangan:
1-rasm - Mashinasozlikda qo'llaniladigan birinchi detalning
tuzilishi
April 21-22
129
Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International
^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem
"Ушко" - detalning ushlaydigan joyi - qulog'i. "Шлица" so'zining tarjimasi avvalroq aytib o'tilgan. "Фланец" so'zini tarjima qilib bo'lmaydi, o'zbek tilida va o'tmishdagi amaliyotida bunday nomli buyum qismi mavjud bo'lmagan, ishlatilmagan. "Ребро" so'zining tarjimasi "qovurg'a" yoki "qirraga" to'g'ri keladi.
2-rasmda ham mashinasozlikda ko'p ishlatiladigan detalning tuzilishi keltirilgan.
2-rasm - Mashinasozlikda eng ko'p ishlatiladigan ikkinchi detalning tuzilishi "Паз" so'zini - "botiqlik, kavak joy yoki ariqcha" shaklida tushunish mumkin. "Лыска" - "kemtik, tekis joy, rus tilidagi «лысый» - "kal, tekis joy" so'zidan olingan. "Углубление" - "chuqurlik, botiqlik joy" ma'nosini tushunish mumkin. "Отверстие" - tuynuk (faqat "teshik" emas!). "Галтель" - bitta diametrdan ikkichnchi diametrga ma'lum bir ko'ndalang radius ostida o'tish joyi, dumaloqlanish, aylaning bir qismi shaklida bo'ladi. O'zbek tiliga aynan tarjimasi mavjud emas. "Канавка" -ariqcha, botiqlik joy. "Шип" - turtib chiqqan joy. "Шип" so'zi boshqa ma'noda "valning podshipnik ichqo'ymasiga tayanish joyi" ma'nosida ham ishlatiladi. "Торец" so'zini umumiy qabul qilingan tarjimasi yo'q.
3-rasm - Mashinasozlikda ishlatiladigan sodda detallarni tuzilishi
"Заплечик" - yelkacha. Katta diametrdan kichik diametrga o'tish joyida hosil bo'lgan aylana shaklidagi yuza - "заплечик" deyiladi. "Прорезь'" - oraliq qirqma, ariqchaning (pazning) bir ko'rinishi. "Ariqcha" so'zidan farqli ravishda, "прорезь" valning o'qiga ko'ndalang joylashgan bo'ladi. "Otverstie" -tuynuk.
April 21-22
130
Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^pecialistsJnJheFeldofTranspor^
4-rasm. Mashinasozlikda ishlatiladigan murakkab shaklli detallarning tuzilishi Murakkab shaklli detallarda: "проточка" - yo'nib, pasaytirilgan joy. "Бобышка"- turtib chiqqan aylana shaklidagi joy. "Упорная плоскость" - tirak tekislik.'\nm^Hoe скругление" - quyuv dumaloqlanish joyi (bitta yuzadan ikkinchisiga ohista o'tish uchun yarim aylanasimon chiziq.
"Отверстие центровое" - markaziy kavak. "Tuynuk" so'zi to'g'ri kelmaydi, chunki tuynukning ikki tomoni ochiq bo'ladi, kavakning faqat bir tomoni ochiq bo'ladi. "Буртик" - burtcha, ya'ni "turtib chiqqan joy" ma'nosida tushuniladi. Shu kabi texnik atamalarni davlat tiliga to'g'ri tarjima qilish muammosiga "Muhandislik chizmachiligi va kompyuter grafikasi" fanini о: qitishda ham duch kelinadi.
Shunungdek, quyidagi chizmadagi detallar qismlarining ham bitta so'z bilan ifodalanadigan aniq-lo'nda tarjimasi mavjud emas.
7-rasm - Davlat tiliga aniq-lo'nda tarjima qilinishi zarur detallar
qismlarining nomlari
April 21-22
131
Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International ^^peciaUstsjnJh£FedofTrampor^
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining o'zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomini yanada kuchaytirish, korxona va muassasalarda davlat tilida ish yuritish zarurlig haqidagi Farmoni talablaridan kelib chiqib, metrologiya, mashinasozlik texnologiyasi va mashina detallari kabi fanlarni o'qitishda rus tilidagi ayrim so'zlarni o'zbek tiliga tarjima qilish yo:li bilan davlat tili me'yorlariga rioya qilsh zarur, deb hisoblaymiz.
Buning uchun texnika fanlarini o'qitishda rus tilidagi yuqorida nomlari keltirilgan atamalarni davlat tilida to'g'ri qo'llash maqsadida tilshunos-olimlarimiz yakdillik bilan aniq bir universal (hammabop) so'zlarni muomilaga kiritish uchun tavsiya qilishlari zarur.
REFERENCES
1. Toirov, O. T., Tursunov, N. Q., & Nigmatova, D. I. (2022, January). Reduction of defects in large steel castings on the example of "Side frame". In International Conference on Multidimensional Research and Innovative Technological Analyses (pp. 19-23).
2. Toirov, O. T., Tursunov, N. Q., Nigmatova, D. I., & Qo'chqorov, L. A. (2022). Using of exothermic inserts in the large steel castings production of a particularly. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1), 250256.
3. Tursunov, N. K., Semin, A. E., & Sanokulov, E. A. (2016). Study of desulfurization process of structural steel using solid slag mixtures and rare earth metals. Chernye metally, 4, 32-7.
4. Tursunov, N. K., Semin, A. E., & Sanokulov, E. A. (2017). Research of dephosphorization and desulfurization processes in smelting of 20GL steel in an induction crucible furnace with further processing in a ladle using rare earth metals. Chern. Met., 1, 33-40.
5. Турсунов, Н. К., & Тоиров, О. Т. (2021). Снижение дефектности рам по трещинам за счёт применения конструкции литниковой системы.
6. Tursunov, N. K., Semin, A. E., & Kotelnikov, G. I. (2017). Kinetic features of desulphurization process during steel melting in induction crucible furnace. Chernye metally, 5, 23-29.
7. Турсунов, Н. К., Санокулов, Э. А., & Семин, А. Е. (2016). Исследование процесса десульфурации конструкционной стали с использованием твердых шлаковых смесей и РЗМ. Черные металлы, (4), 32-37.
April 21-22
132
Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022
Google Scholar indexed Prospects for Training International
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-129-133 Specialists in the Field of Transport
8. Турсунов, Н. К., Семин, А. Е., & Котельников, Г. И. (2017). Кинетические особенности процесса десульфурации при выплавке стали в индукционной тигельной печи. Черные металлы, (5), 23-29.
9. Семин, А. Е., Турсунов, Н. К., & Косырев, К. Л. (2017). Инновационное производство высоколегированной стали и сплавов. Теория и технология выплавки стали в индукционных печах.
10. Алимухамедов, Ш. П., Рахимов, Р. В., Инагамов, С. Г., Мамаев, Ш. И., & Кодиров, Н. С. (2022). М . Universum: технические науки, (2-3 (95)), 8-14.
April 21-22
133
