CC BY
20ТДУ 159.9
ТЕСТИ РАВЕН ВА ИМКОНИЯТ^ОИ ОН ДАР ТАШХИСИ КОБИЛИЯТИ АКЛИИ НАВРАСОН
Файзизода Ф.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Давраи навраот маъмyлан шту^ли 11-15- cолагиpо дар бар гирифта, дар даëти шаxc накши дадкунанда дорад. Дар ин давраи гинушаЯ дар навpаc дигаргунидои кулдии физиологию гомологи ба вучуд омада, давраи мазкурро давраи даccоc ва отебпазир мeгаpдонад. Навоваридои мудимми давраи мазкур пайдо шудани «джои кадожолй» дар навратон мeбошад, ки таъcиpи xyдpо ба тамоми годадои даëти гош^кии кудак мeгyзоpад.
Рушди раванддои маърифатй дар давраи мазкур ба зинаe мepаcад, ки навpаcон ба ичрои дагаод фаъолияти фикрии барои калошолон пeшбинишyда омода мeгаpданд. Дар отнни кадони мактабй мафдумдои зиëди илмй аз xyд мeгаpданд, мадорати истифода намудани ондо, мантикан мудокимаронй намудан рушд мeкyнад. Ин аз ташаккугебии тафаккури назариявй ë xyд нуткй-мантикй дарак мeдидад. Дар баробари ин интeлeктyализатcия ^^игар^-и тамоми дигар раванддои маърифатй ба мушодида мepаcад.
Хонандагони cинни кадони мактабй мeтавонанд мантикан фикр кунанд, мудокимаронидои назариявй ва xyдгаxдиднамоиpо анчом диданд. Дар ондо мадорати мудокимаронй намудан аз чузъ бу кулд ва баpъакc (индукшя ва дeдyкcия) ба мушодида мepаcанд.
Зимни намуддои пeшбаpи фаъолият: таълим, муошират ва мeднат кобидиятдои умумй ва xycycии навpаcон рушди xyдpо идома мeдиданд. Афзудани донишдои фаннй ба рушди мадорату мадакадои навратон мycоидат мeкyнанд. Давраи мазкур барои рушди анвои гуногуни кобидиятдои мушид аcт.
Дар ин cиннycол маромдои нави таълим пайдо мeгаpданд, ки бо дарки дурнамои даëтй, мав^и xyд дар оянда, ниятдои идeалдо марбутанд.
Донишдо барои рушди шаxcияти навpаc мазмуни маxcyc ^c6 мeкyнанд. Ондо ба cифати аpзишe баромад мeкyнанд, ки шуури навpаcpо тавтеа баxшида, барои ишFOли мав^и мудим миëни дамcолон мycоидат мeкyнанд.
Маромдои ycтyвоpи таълимй зимни талаботи маърифати ва pаFбатдои маърифатии навpаc ташаккул мeëбанд. РаFбатдои маърифатии навратон аз дамдигар тафовут доранд. Дар баъзeдо он xycycияти номуайянй, таFЙиpëбандагй ва вазъиятиро дорад, дар дигарон бошад, он дар ниcбати доираи маддуди фандои таълимй ташаккул мeëбад.
Аз xyд намудани маводи таълимй аз наврашн ниcбат ба xонандагони cинни xypди мактабй фаъолияти ншбатан бадандтари маърифатиро тадаб мeкyнад. Ондоро зарур мeояд мафдумдои идмиро аз xyд кунанд, cиcтeмаи адоматдоро баллад гарданд. Х,амаи ин биcи рушди тафаккури назариявй ва зeднигаpдии раванддои маърифатй мeгаpданд.
Гуфтадои боло ба он далолат мeкyнанд, ки давраи мазкур дар рушди кобидиятдои зeднии шаxc мавкeи xоccаpо ишFOл мeкyнад. Дар идми пcиxология кобилият гуфта, xycycиятдои фаpдй-пcиxологии шаxcpо дар назар доранд, ки ба талаботи фаъолияти додашуда чавобгу буда, ичрои бомуваффакияти онро таъмин мeкyнанд. Маcъадаи кобилиятдо дар тадкикоти олимони руш-шуравй ба таври муфаооад даcлy фаcл гаштааст. Б.М. Тeплов ce адомати кобилиятдоро чудо мeкyнад:
Аввадан зepи мафдуми кобидият xycycиятдои фаpдй-пcиxологиepо мeфадманд, ки я^ро аз дигарй фарк мeкyнонад.
Дуввум, кобидият гуфта, на дамаи xycycиятдои фаpдй-пcиxологиpо дар назар доранд, балки тандо ондоepо, ки ба ичрои бомуваффакияти ягон фаъолият ва ë фаъолиятдои здад марбутанд.
Саввум, мафдуми «кобидият» ба он донишдо, малакадо ва мадоpатдоe, ки аллакай дар шаxc вучуд доранд, дар айният нecтанд, дарчанд боиcи ба ошнй аз xyд гаштани ондо мeгаpданд [7, c.l6].
Радëфти тecтологй ва микдориро ба маcъадаи кобилиятдо ва лаëкати акдй зepи тозжнаи танкид гирифта, Б.М. Тeпдов кайд мeкyнад, ки «... маcъадаи лаëкати пeш аз дама cифатй аст, на микдорй» [7, c.28], ва идми пиcxология бояд на зинаи инкишофи кобилиятдо ва лаëкат, балки онро омузад, ки лаëкат ва кобидиятдои шаxc чй гунаанд ва ба кадом фаъолият равона гардидаанд.
Ба андашаи К.К. Платонов кобидият - ин к^мата cоxтоpии шаxc аcт, ки дар фаъолияти мyшаxxаc амадй гардида, cифати онро муайян мeнамояд. Дар инкишофи кобилиятдо у ce xоcиятpо муайян мeкyнад: вщти ибтидои зо^иршавии он; равшании зо^иргардй; дарацаи
инкишофи минбаъда ва кайд менамояд, ки агар ду хусусияти аввала аз кобилиятхои модарзодй вобаста бошанд, ки одатан онро лаёкат меноманд, пас хусусияти саввум бештар аз таъсири мухит ва пеш аз хама педагоге вобастааст, ки кудаки болаёкатро ташаккуд медихад [5, с.146].
Дар илми психология маъмудан ду намуди кобидиятхоро фарк мекунанд - кобилиятхои умумй ва хусусй. Агар кобилиятхои хусусй дар ичрои самараноки фаъолиятхои мушаххас зохир гарданд, кобилиятхои умуй барои ичрои босамари доираи васеъи фаъолиятхо мусоидат мекунанд. Крбилияти умумиро маъмудан кобилияти акдй низ ном мебаранд.
Ба андешаи З.И. Калмикова кобилиятхои акдй дар мустакилона ба даст овардан, «кашф»-и донишхои нав, фаррохии интикоди онхо ба вазъиятхои нав ифода меёбад. У кобилиятхои акдиро дар доираи таълимот оид ба тафаккури махсулнок баррасй менамояд. Ба андешаи З.И. Калмикова «... тафккури махсулноки хонандагон ба сифати ташаккуддихандаи сифатхои акди онхо баромад мекунад ва дар сурати мавчуд будани дарачаи ибтидодии донишхои зарурй, маромнокии мусбй ва дигар шароитхои зарурй дарачаи рушди кобилиятхои акдиро муайян месозад» [4, с.74].
Дар мавриди рушди кобилдиятхои акдй З.И. Калмикова мефармоянд: «рушди акд -системаи мураккаби тагйироти сифатию микдорй мебошад, ки бо гузашти синну сод дар фаъодияти акдии шахс ва ганигардии тачрибаи хаётй ба вучуд меояд» [4, с.74].
Дамин тарик, З.И. Калмикова ба сифати нишондихандахои асосии рушди кобилиятхои акдй тачрибаи хаётй, донишхои бадастовардашуда ва хусусиятхои тафккурро дар назар дорад.
Масъалаи ташхиси кобидятхои акдй яке аз масъалахои мухимми илмхои психология ва педагогика махсуб меёбад, зеро он бевосита ба масъалаи истифодаи окидонаи зарфиёти зехнии чомеа адокаманда аст. Дар раванди ташхиси кобилиятхои акдй ташхисгарро мебояд ба хубй аз асосхои ташхиси психологй ба хубй огахй дошта бошад. Маъмудан дар раванди ташхиси кобилиятхои акдй аз тестхое истифода мебаранд, ки хусусият гайришифохй дошта, зарурати мутобикгардониро ба шароити махал истисно мекунанд.
Яке аз тестхои маъмуди ташхиси кобилиятхои акдй, ки ба талаботи боло чавобгу мебошад, тести Равен ё худ Матритсахои погрессивии (афзоишёбандаи) Равен (Raven Progressiv Matrices) махсуб меёбад. Тести мазкур барои ташхиси кобилиятхои акдй пешбинй шудааст. Он аз чониби психологхои амрикой Л. Пенроуз ва Дж. Равен соли 1936 тахия гаштааст. Матритсахои прогрессивии Равен вобаста ба анъанаи мактаби инглисии омузиши акд коркард гаштаанд, ки мувофики он воситаи бехтарини ташхиси акди умумй (омили G) ошкор намудани муносибатхо миёни фигурахои абстрактиянд [1][2][6][7] [8].
Ба андешаи Равен [8] тести мазкур кобилияти идроки шаклхои муайян, дарки хусусиятхо, муносибатхои байнихамии онхоро месанчад.
Дар як катори супоришхо аз руи принсипи муайян тартиб дода шудаанд:
А - принсипи алокамандихои байнихамй дар сохтори матритсахо;
В - принсипи монандй (аналогия) миёни чуфти фигурахо;
С - принсипи тагйироти прогрессивй дар фигурахои матритсахо;
D - принсипи азнав гурухбандй намудани фигурахо;
E - принсипи таксим гаштани фигура ба унсурхо.
Цатори А. Аз озмудашаванда пурра гардонидани кисмати нопурраи тасвир талаб карда мешавад. Дангоми кор бо матритсахои катори мазкур равандхои фикрии зерин амалй мегарданд:
1) тафриканамоии унсурхои асосии сохтори матритса ва ошкор намудани алокамандии миёни онхо;
2) идентификатсияи (ёфтани) кисмати намерасидагии сохтори матритса ва мукоисаи онхо бо намунахо.
Мазмуни психологй: халли супориши мазкур аз дарачаи диккатнокй, тасаввурот, тахайюл ва дарачаи тафрикаи биной (визуадй) вобастааст.
Цатори В. Дар ёфтани монандй миёни чуфти фигурахо ифода меёбад. Озмудашаванда принсипи мазкурро тавассути тафрикаи тадричии унсурхо ошкор месозад. Дангоми халли супориш кобилияти дарки мутаносибии миёни фигурахо истифода мегардад.
Мазмуни психологй: кобилият ба тафриканамоии мунтазам ва мухокимаронй зимни алокамандихои байнихамй.
Цатори С. Супоришхои катори мазкур дар тагйироти мураккаби фигурахо мувофики принсипи табаддулоти мунтазам ва инкишофи онхо ба таври тулй ва арзй ва чамъбандй намудани ин унсурхои нав дар фигураи нихоии намерасидагй ифода меёбад.
Мазмуни психологй: кобилият ба мушохидакории динамикй, ва пайгирй намудани тагйироти мунтазам, бодиккатй ва хаёлоти динамикй, кобилият ба тасаввурнамой.
Цатори D. Аз руи принсипи чойивазнамоии фигурахои матритса ба самтхои арзй ва тулй мураттаб гаштааст. Хдлли масъала пайдархамии конуниятии фигураро дар сохтори том талаб мекунад.
Мазмуни психологи: хдлли супориш аз кобилияти дарки тагйироти сифатй ва микдорй дар тартиби фигурахо, мувофик ба кконунияти тагироти истифодашуда вобастааст.
Цатори Е. Раванди халли супоришхо дар тахлили фигурахои тасвири асосй ва минбаъд чамъбандй намудани фигураи намерасидагй аз руи кисматхо (фаъолияти тахдилй-таркибии майна) ифода меёбад. Дар ин чо зарур аст, унсурхои фигурахо аз руи принсипи алгебравй кам ва зам карда шаванд, кисматхои он омезиш дода шаванд. Унсури намерасидагии сохтор тавассути гузаронидани амалиёти алгебравй бо унсурхои дигари сохтор ёфта мешаванд.
Мазмуни психологи: кобилияти мушохида намудани рушди мураккаби сифатй ва микдории каторхо. Шакли олии абстраксия ва таркиби (синтези) динамикй.
Тести «Матрицахои погрессивии (афзоишёбандаи) Равен» ба катори тестхои гайришифохии акл дохил шуда, ба ду назарияи гешталтпсихологй асос ёфтааст: назарияи персепсияи шаклхо ва назарияи ба ном «неогенез»-и Ч. Спирмен.
Мувофики назарияи персепсияи шаклхо, хар як супориш метавонад хамчун ташкилаи томе дида баромада шавад, ки аз унсурхои ба хам алокаманд таркиб ёфтаанд. Тахмин меравад, ки дар ибтидо бахогузории умумии супориш - матритса амалй мегардад, сипас персепсияи (идроки) тахдилй амалй гардида, озмудашаванда тавассути он принсиперо чудо мекунад, ки хангоми коркарди катори мазкур истифода гардидааст. Дар давраи нихой унсурхои чудокардашуда ба шакли образи мукаммал дароварда мешаванд, ки боиси ошкор гардидани унсури намерасидагии тасвир мегардад. Назаияи Ч. Спирмен мавкеъхои дидабаромадашудаи назарияи персепсия шаклхоро амиктар мегардонад. Тачрибаи тахкикоти бисёрсола нишон медихад, ки маълумоти тавассути тести Равен ба дастомада бо маълумоти тестхои дигари маъмули ташхиси акл, аз кабили тестхои Векслер, Стенфорд-Бине, ШТУР ва амсоли ин мувофикат мекунанд.
Тести Равен гайришифохй буда, гузаронидани он бо намояндагони дилхох забон ва маданият кобили кабул аст. Аз тахлили боло хулосахои зерин бармеоянд:
- кобилиятхои аклй чун дигар намуди кобилиятхо дар фаъолияти мушаххас зохир мегарданд ва инкишоф меёбанд;
- такмил додани усуслхои таълим ва дуруст ба рох мондани раванди фаъолияти таълимй-маърифатии хонанда ба инкишофи кобилиятхои у мусоидат мекунад;
- тачрибаи хаётй, донишхои бадастовардашуда, хусусият ва сифатхои тафаккур нишондихандахои асосии инкишофи кобилиятхои аклиянд;
- хангоми ташхиси кобилиятхо дар баробари сифатхои микдорй ба хусусиятхои сифатии он низ диккат додан зарур аст.
- тести Равен барои ташхиси микдории дарачаи инкишофи кобилиятхои акдй мувофик аст, зеро:
a) хусусияти гайришифохй дошта, тарчума ва чун натича мутобикнамоиро ба шароити махал талаб намукунад.
b) барои гузаронидан кулай буда, вакти зиёд ва маводи мураккабу душворро талаб намекунад.
c) хам ба тарики фардй ва хам гурухй гузарониданаш имконпазир аст.
d) дарачаи баланди эътимоднокй ва валиднокиро сохиб аст.
АДАБИЁТ
1. Анастази А. Психологическое тестирование. // А. Анастази Том 1. - М., 1982. - 688 с.
2. Бодров В. А. Психология профессиональной пригодности. // В. А. Бодров М., 2001. - 215 с.
3. Бурлачук Л. Ф., Морозов С. М. Словарь-справочник по психодиагностике. // Л. Ф.Бурлачук, С.М. Морозов. К., 1989.
4. Калмыкова З. И. К проблеме диагностики умственного развития школьников // З. И. Калмыкова Вопросы психологии. 1982. - №2. - С. 74-79.
5. Платонов К. К. Проблемы способностей. [Текст] / К.К. Платонов. М., Наука, 1972. -187 с.
6. Равен Дж. К., Курт Дж. Х., Равен Дж. Руководство к прогрессивным матрицам Равена и словарным шкалам. Раздел 3: // Дж. Равен, Стандартные прогрессивные матрицы. - М., 1996. 75 с.
7. Теплов Б. М. Избранные труды. В 2-х т. Т. 1. М.: Педагогика, 1985. - 360 с.
8. Raven J., Shummers W. A. Raven's Progressive Matrices: The current U.S. norming exercise /Meeting of NASP. -NV., 1985.
ТЕСТ РАВЕНА И ЕГО ВОСМОЖНОСТИ В ДИАГНОСТИКЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ ПОДРОСТКОВ
Статья посвящена важной проблеме психологии и педагогики - проблеме диагностики интеллектуальных способностей в подростковый период. Подростковый период рассматривается как как чувствительный и благоприятный для развития интеллектуальных способностей, так как в этот период осваиваются много научных понятий, развивается умение использовать их, думать логически, что является следствием развития теоретического или словесно-логического мышления. В то же время происходить интеллектуализация всех познавательных процессов и наблюдается умение дедуктивного и индуктивного рассуждения.
Проблема интеллектуальных способностей рассматривается с позиций выдающихся исследователей сферы способностей, таких как Б.М. Теплов, К.К. Платонов, З.И. Калмыкова и предлагаются конкретные выводы.
Анализируется и рассматривается Тест Равена и ее возможности в диагностики интеллектуальных способностей подростков.
В конце статьи предлагаются полезные выводы.
Ключевые слова: подростковый период, способности, интеллектуальные способности, развитие, диагностика интеллектуальных способностей, тест Равена.
THE TEST OF RAVEN AND ITS POSSIBILITIES IN DIAGNOSTICING THE INTELLECTUAL ABILITIES OF ADOLESCENTS
The article is devoted to an important problem of psychology and pedagogy - the problem of diagnosing intellectual abilities in adolescence. The adolescent period is viewed as sensitive and favorable for the development of intellectual abilities, since during this period many scientific concepts are mastered, the ability to use them, to think logically develops, which is a consequence of the development of theoretical or verbal-logical thinking. At the same time, intellectualization of all cognitive processes occurs and the ability of deductive and inductive reasoning is observed.
The problem of intellectual abilities is consideredfrom the standpoint ofprominent researchers of the sphere of abilities, such as B.M. Teplov, K.K.Platonov, Z.I.Kalmykov and offers specific conclusions.
The Raven's Test and its possibilities in diagnosing the intellectual abilities of adolescents are analyzed and considered.
A t the end of the article, useful conclusions are offered.
Key words: adolescence, abilities, intellectual abilities, development, diagnostics of intellectual abilities, Raven's test.
Сведения об авторе:
Фариза Файзизода - соискатель кафедры психологии Таджикского национального университета (734025, г. Душанбе, проспект Рудаки, 17). Тел: (+992) 905357700, Email: bfaizizoda@mail.ru.
About the author:
Fariza Faizizoda - post-graduate student of the Department of Psychology, Tajik National University (734025, Dushanbe, Rudaki Avenue, 17). Phone: (+992) 905357700, E-mail: bfaizizoda@mail. ru.
УДК 371.015 ББК - 74.00 Б - 74
КРЕАТИВНОКЙ, ЗЕХРИ ЭМОТСИОНАЛЙ ВА ТА^ММУЛПАЗИРЙ - ОМИЩОИ КАЛИДИИ РУШДИ МУТАХАССИСИ ОЯНДА
Бобоева С.Б.
Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик БТафуров
Инсони муосир хамеша дар фазой муаммовй карор дорад ва ин проблемахо дар сатху чанбахои мухталифи хаёту фаъолияти вай бо шиддати таъсиррасонии гуногун мушохида мешаванд. Дар ин раванд, хар як шахс вобаста ба махсусиятхои чараёни фикрй, сифатхои тафаккур, ташаккули зехнй, дарачаи донишу махорат, истеъдоду кобилият ва боз як катор хусусиятхои психологй-инфиродии худ, роххои гуногуни халли ин проблемахоро истифода мебарад.
Барои ноил гаштан ба муваффакият дар бартараф намудани муаммохои замони муосир шахс бояд сохиби кобилиятхои эчодй бошад - танхо эчодиёт ба маънои нихоят фарохи ин мафхум, метавонад комёбй, устуворй, суботи уро таъмин намояд. Ин омил на танхо ба
