Научная статья на тему 'Теоретические взгляды и комплексные исследования в изучении узбекской кухни и питательной культуры'

Теоретические взгляды и комплексные исследования в изучении узбекской кухни и питательной культуры Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
55
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Сурханский оазис / узбекская кухня / питание / национальная кухня / антропология / этнология / этнография / посуда / этикет / культура / исследования / Surkhan oasis / Uzbek cuisine / nutrition / national cuisine / anthropology / ethnology / ethnography / tableware / etiquette / culture / research.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мавлюда Файзуллаева

Статья посвящена изучению узбекской традиционной кухни и культуры питания, в частности исторической и научной литературы, при полном освещении традиционной кухни, питания и изменений в кухне Сурхандарьинской области.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Theoretical views and comprehensive research in exploring uzbek cuisine and eating culture

The article deals with the study of Uzbek traditional cuisine and food culture, in particular, the historical and scientific literature in the full coverage of traditional cuisine, nutrition and changes in cuisine in Surkhandarya region.

Текст научной работы на тему «Теоретические взгляды и комплексные исследования в изучении узбекской кухни и питательной культуры»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Theoretical views and comprehensive research in exploring uzbek cuisine and eating culture

Mavlyuda FAYZULLAEVA1

Termez State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received September 2021 Received in revised form 15 September 2021 Accepted 20 October 2021 Available online 15 November 2021

Keywords:

Surkhan oasis,

Uzbek cuisine,

nutrition,

national cuisine,

anthropology,

ethnology,

ethnography,

tableware,

etiquette,

culture,

research.

The article deals with the study of Uzbek traditional cuisine and food culture, in particular, the historical and scientific literature in the full coverage of traditional cuisine, nutrition and changes in cuisine in Surkhandarya region.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

DOI: https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss10/S-pp348-352 This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Узбек таомлари ва тановул маданиятини ёритишда назарий карашлар ва комплекс тадкикотлар

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

Сурхон вох,аси,

узбек таомлари,

овк;атланиш,

миллий ошхона,

антропология,

этнология,

этнография,

дастурхон,

этикет,

маданият,

тадк;ик;от.

Ма;олада узбек анъанавий таомлари ва тановул маданиятини таджик; этиш, хусусан, Сурхондарё вилояти анъанавий таомлари, таомланиши ва таомлардаги узгариш-ларни тула;онли ёритишда тарихий-илмий адабиётлар х,а;ида суз боради.

1 Associate Professor of the Department of World History, Termez State University. Termez, Uzbekistan. E-mail: fayzullayevamavluda@gmail.com

Теоретические взгляды и комплексные исследования

этнология, этнография, посуда, этикет, культура, исследования.

Узбек анъанавий таомлари ва тановул маданиятини тад;и; этиш, хусусан, Сурхондарё вилояти анъанавий таомлари, таомланиши ва таомлардаги узгариш-ларни тула;онли ёритишда тарихий-илмий адабиётлар, дала этнографик маълумотлари ;имматли манба булиб хизмат ;илади.

ХХ асрнинг биринчи чорагида анъанавий таомлар ва улар билан боглик; урф-одатлар юзасидан махсус тарихий-этнографик тад;и;от олиб борган Е.М. Пещерева Ягноб, Цоратегин, Хисор, Болжувон тоглик тожикларининг сутли таомлари ва улар билан богли; урф-одатларни ёритиб берган.

ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, анъанавий таомларга ало;адор булган этнография борасидаги илмий тад;и;отлар янада бойиб борди. Вохдда ;адимдан узбеклар билан бирга тожиклар хам яшаб келганлиги боис , уларнинг урф-одатлари бир-бирига я;ин булганлиги боис воха тожиклари таомларига хос умумийлиги ва ухшашлигини шу даврда ёритилган бир ;атор асарларда куриш мумкин.

Марказий Осиёда ;адимдан узбек хал;и билан ёнма-ён яшаб келган ;ора;алпо;, туркман, ;озо; ва ;иргиз хал;лари анъанавий таомлари ха;идаги Урта Осиё ва Цозогистон этнографиясига багишланган асарларда, бир ;атор рисола ва илмий ма;олаларда хам баъзи маълумотлар учрайди.

ХХ аср иккинчи ярмида Б.Х. Кармишеванинг Жанубий Тожикистондаги узбек-ла;айлар этнографиясига оид асарида таом турлари ва тайёрлаш технологияси борасида мухим мулохазалар билдирилган. Н.А. Кисляковнинг тожик оиласи ва никох масалалари ёритилган хамда Сайроб тожикларининг кундалик турмушига багишланган тад;и;отлари моддий маданиятнинг таркибий ;исми булган таом тайёрлаш анъаналарини хам уз ичига олади. Н.П. Лобачева эса Урта Осиёнинг утро; ахолиси томонидан Навруз байрамининг кутиб олиниши ва унда пишириладиган таомлар ха;ида маълумот беради. О.А. Сухарева уз тад;и;отида ози;-ов;ат тайёрлаш усуллари ва ;андолатчиликка атрофлича тухталиб утади. Бундан таш;ари, бу даврда Узбекистоннинг бош;а худудлари таомларига оид ;атор тад;и;отлар яратилди.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида таомларни урганиш бироз кенгайди. Жумладан, академик К. Шониёзовнинг этнографияга багишланган ;атор тад;и;отларида узбек таомлари бирмунча кенгро; ёритилиб, хусусан, ;арлу;лар таомлари ха;ида батафсил маълумотга эга булиш имконини хам берди.

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

Сурханский оазис, узбекская кухня, питание,

Статья посвящена изучению узбекской традиционной кухни и культуры питания, в частности исторической и научной литературы, при полном освещении традиционной кухни, питания и изменений в кухне Сурхандарьинской области.

национальная кухня, антропология,

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Боае1у а^ тпоуайош Бреаа! ¡ББие - 10 (2021) / ¡ББЫ 2181-1415

К. Махмудов пазандачиликнинг барча сир-асрорлари, таом тайёрланиш усуллари ва мехмондустлигини батафсил ёритган. У муайян худудлардагина пишириладиган махаллий таомлар, маълум даврларда туй ва байрамлар курки булган, хозирда эса унутилиб кетган куп таомларни ;айта тиклаб, тайёрланиш усулларини хам баён этган.

Тилшунос олима Н.М. Икромова узбек пазандачилик лексикасини тарихий-этимологик ва лексик-семантик, грамматик жихатдан тад;и; этган. Муаллиф ;адимги даврлардан бугунги кунгача булган таом номларининг русча-узбекча, таом номларининг изохли лугатларда берилиш хусусиятлари, уларнинг таркиби ва семантик ифодасини курсатган.

Цора;алпогистонда яшовчи ;ора;алпо;, ;озо;, туркман тилларидаги уз эквивалентлари билан ;иёслаб, этнографик хусусиятлар билан богли; холда тад;и; этган яна бир олима узбек шеваларидаги таом номларини урганиб, тахлил ;илади. Шунингдек, тилшуносликда таом номлари тахлилига доир маълумот-ларни ёритишда татар тилшуноси Т. Хайрутдинова, тожик тилшуноси Х. Мухаммадиева, Т. Карасёва ва П. Бурковаларнинг рус тилшунослигидаги тад;и-;от ишлари хам бор.

Узбекистон муста;илликка эришгандан сунг эътибор яратилган мавзуга оид ;атор илмий асарларга ;аратилди. Уларда миллий ;адрият ва анъаналар куп ёритилган. Шунингдек, бу даврда ватан тарихшунослигида бажарилган илмий нашрлар билан бирга этнография йуналишида яратилган ишлар турли мавзуларни ;амраб олганлиги билан ажралиб туради.

Хусусан, этнолог олим И.М. Жабборов узбек хал;ининг миллий таомлари ва пазандачилигига маънавий маданиятнинг бир ;исми сифатида ;арайди. Узбекистоннинг турли худудлари анъанавий таомларининг турлари, тайёрланиш усуллари хамда улар билан богли; урф-одатлар бой дала этнографик материаллар асосида ;атор тад;и;отчилар томонидан батафсил ёритиб берилган. Жумладан, узбек хал;и байрамларига багишланган асарда ;адимий байрам Навруз ва му;аддас таом сумалак ха;ида баён этилса, хал;имиз миллий ;адриятларининг акс этишини О. Буриевнинг ишларида куриш мумкин. Бухоро вохаси узбек ва тожикларининг анъанавий таомларини тарихий-этнографик жихатдан тахлил этган М.Б. Цурбонованинг тад;и;оти Узбекистон худудлари таомлари хусусиятларини ;иёсий та;;ослаш учун алохида урин тутади. Тошкент узбеклари мотам маросими таомлари ва улар билан богли; тасаввурлари акс этган маълумотларни М.Пайзиева тад;и;отида куриш мумкин.

Сурхондарё этнографиясига багишланган махсус монографияларда воха таомлари, турлари ва тайёрланиш усуллари ха;ида ди;;атга сазовор мулохазалар баён ;илиниб, таомлар билан богли; анъана, маросим ва урф-одатлар ёритилган. Бундан таш;ари, Сурхон вохасида этник тарих ва этномаданий жараёнлар И. Умаров, X. Рахмонов, Э. Худойбердиевлар монографиясида энг ;адимги узбек ;авмларидан булган хатак уругининг келиб чи;иши, яшаган жойлари, тарихи, турмуш тарзи, хужалиги ва урф-одатлари билан бирга таомлари, ов;атланиши ва мехмондустлик маданияти, нон турлари, анъанавий таомлари ха;ида батафсил маълумот берилган.

Этнолог олима Зунунова Г.Ш. Тошкент узбекларининг кундалик овцатланиш маданияти, унинг трансформацияси ва маросим озиц-овцатларининг функционал ахамиятининг узгаришини тадциц цилган.

Д. Зияева XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошларида Узбекистон шахарлари тарихини ёритишга багишланган тадцицотида кенг куламдаги манбалардан фойдаланган холда шахарлар озиц-овцат саноати ва таомларига оид цимматли маълумотларни келтиради.

С. Турсунов ва Ц. Рашидовларнинг "Бойсун" китобида Сурхондарё вохаси моддий маданиятига оид тарихий хамда этнографик маълумотлар келтирилган.

Мустациллик йилларида Узбекистоннинг жанубий худуди хисобланган Сурхон вохасида моддий маданиятнинг шаклланиши, тарацций этиши ва унинг ривожланиш босцичлари хамда жахон тамаддунидаги урнига багишланган цатор тадцицотлар яратилди. Масалан, Сурхон вохасидаги моддий маданиятига хос хусусиятлар, хусусан, вохага хос анъанавий таомларнинг махаллий хусусиятлари хамда озиц-овцат саноатининг ривожланиш тарихига багишланган маълумотлар тадциц этилган. Шунингдек, тарихчи олим Турсунов С.Н. ва муаллифлар жамоаси томонидан ёзилган "Сурхондарё-этнографик макон" йуналишида мухим ахамиятга эга булган воха туманларига хос урф-одатлар, анъаналар, цадриятлар тахлил этилган монографияларда хам вохага хос таомлар таснифига хам тухталиб утилган.

Бундан ташцари, бу даврда узбек давлатчилиги тарихини янгича концептуал нуцтаи назардан яратишга алохида эътибор царатилди. Бу борада Термиз, Царши, Шахрисабз шахарларининг юбилейларига багишлаб утказилган халцаро илмий-амалий конференция ва симпозиумларни алохида цайд этиш жоиз. Умуман олганда, мустациллик даври тадцицотларида маросимларни урганишга царатилган методологик царашлар цайта куриб чицилди, тадцицот майдони узгарди, турли услуб ва назарий царашларни жалб этган холда комплекс тадцицотлар олиб боришга царатилган ишлар амалга оширилди.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, бугунги кунда унутилиб бораётган цадимий узбек таомларини урганиш, шунингдек, уларнинг тайёрланиш усуллари, сацланиши, таом тановул цилиш меъёрлари ва цоидалари, кишиларнинг мехнат фаолияти, касб-хунари, хизмат вазифаларидан келиб чициб таом тановул цилиш, фойдали ва зарарли таомларни тановул цилишда билимларга таяниш каби масалалар долзарблигини курсатади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Appadurai A. How to Make a National Cuisine: Cookbooks in Contemporary India // Comparative Studies in Society and History. 1988. Vol. 30, N 1. P. 3-24.

2. Homi K.Bhabha.Democracy De-realized. First Published February 1. 2003, 209р. // https://journals.sagepub.com/.

3. Food, Health and Identity 1997; Food and Gender 1998; Food, Drink and Identity 2001; Drinking Cultures 2005; Food, Drink and Identity in Europe 2006

4. Арутюнов С.А. От спокойной к ускользающей материальности: о проблемах этнографического изучения материальной культуры (интервью Н.В. Богатырь) // Этнографическое обозрение. 2011. № 5. С. 5-19; Богатырь Н. 5. В. Современная технокультура сквозь призму отношений пользователей и технологий // Этнографическое обозрение. 2011. № 5. С. 30-39.

^aMHHT Ba ннновацнн^ар - 06rn,ecTBO u ннновацнн - Society and innovations Special Issue - 10 (2021) / ISSN 2181-1415

5. Harris M. The Abominable Pig // Food and Culture: a Reader / ed. By Counihan, P. Van Esterik. New York; London: Routledge, 2008. P. 54-66.

6. McCracken R. D. Lactase Deficiency: an Example of Dietary Evolution // Current Anthropology. 1971. N 12. P. 479-517;

7. Messer E. Anthropological Perspectives on Diet // Annual Review of

8. Levi-Strauss C. From Honey to Ashes / trans. by J. Weightman, Weightman. New York: Harper & Row, 1973;

9. Douglas M. Deciphering a Meal / / Food and Culture: a Reader / ed. by C. Counihan, P. Van Esterik. New York; London: Routledge, 1997. P. 40-41.

10. Firth R. Primitive Economics of New Zealand Maori. London: Routledge and Sons, 1929.

11. Mintz S., Du Bois C. The Anthropology of Food and Eating // Annual Review of Anthropology. 2002. Vol. 31. P. 99-119.

12. Malinowski B. Argonauts of the Western Pacific. London: Routledge & Kegan Paul Ltd., 1922; Firth R. Primitive Economics of New Zealand Maori. London: Routledge and Sons, 1929.

13. Kushakov, S., & Akhmedov, S. (2021). The Ethnic History And Composition Of Uzbek People: On The Example Of Two Languages, Settlement And Livestock Tribes. The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research, 3(02), 24-27.

14. Abdulloev, S. B. (2021). Positive Attitudes To" Dev" In Central Asian People. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(01), 275-279.

15. Yusupovich, K. S. (2020). The Emergence Of Religious Views Is Exemplified By The Southern Regions. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(10), 143-145.

16. Tangrikulov, J. E., & Rakhmatov, E. T. (2020). COTTON WORK, WORK OF UZBEK PEOPLE FICTION: CAUSES, CONSEQUENCES, RESULTS. Theoretical & Applied Science, (7), 70-73.

17. Erkinovich T. J. The role of the press in the process of historical development of Uzbekistan: Classification of popular magazines and newspapers //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 5. - C. 1982-1989.

18. Majitov, M. A. U. (2020). Some views of islamic religion and muslim scholars on the phenomenon of human personality. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 1541-1547.

19. Kushakov, S., and S. Akhmedov. "The Ethnic History And Composition Of Uzbek People: On The Example Of Two Languages, Settlement And Livestock Tribes". The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research 3.02 (2021): 24-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.