Научная статья на тему 'ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ КОРХОНАЛАРИДА АСОСИЙ ВОСИТАЛАР ҲИСОБИНИ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ КОРХОНАЛАРИДА АСОСИЙ ВОСИТАЛАР ҲИСОБИНИ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
201
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
активлар / узоқ муддатли активлар / жорий активлар / асосий воситалар. / активы / долгосрочные активы / оборотные средства / основные средства.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бабахалов Норбута Эшназарович

Мазкур мақолада асосий воситалар ҳисобини юритиш масалалари ёритилган бўлиб, темир йўл транспорти корхоналарида асосий воситалар ҳисобини ташкил этишнинг айрим масалалари бўйича олиб борилган ўрганишлар асосида хулоса ва таклифлар шакллантирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ УЧЕТА ФИНАНСОВЫХ СРЕДСТВ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНОГО ТРАНСПОРТА

В данной статье на основе изменений в производстве и предложений разработаны некоторые вопросы развития учёта основных фондов, организации основных фондов на предприятиях желез­ нодорожного транспорта.

Текст научной работы на тему «ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ КОРХОНАЛАРИДА АСОСИЙ ВОСИТАЛАР ҲИСОБИНИ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Бабахалов Норбута Эшназарович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети мустакил тадкикотчиси

ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИ КОРХОНАЛАРИДА АСОСИЙ ВОСИТАЛАР ЩОБИНИ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 657.1+629.3 (075.8)33

БАБАХАЛОВ Н.Э. ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИ КОРХОНАЛАРИДА АСОСИЙ ВОСИТАЛАР ЦИСОБИНИ ХУСУСИЯТЛАРИ

Мазкур маколада асосий воситалар х,исобини юритиш масалалари ёритилган булиб, темир йул транспорти корхоналарида асосий воситалар х,исобини ташкил этишнинг айрим масалалари буйича олиб борилган урганишлар асосида хулоса ва таклифлар шакллантирилган.

Таянч сузлар: активлар, узок муддатли активлар, жорий активлар, асосий воситалар.

БАБАХАЛОВ Н.Э. ОСОБЕННОСТИ УЧЕТА ФИНАНСОВЫХ СРЕДСТВ НА ПРЕДПРИЯТИЯХ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНОГО ТРАНСПОРТА

В данной статье на основе изменений в производстве и предложений разработаны некоторые вопросы развития учёта основных фондов, организации основных фондов на предприятиях железнодорожного транспорта.

Ключевые слова: активы, долгосрочные активы, оборотные средства, основные средства.

BABAXALOV N.E. FEATURES OF FINANT ASSETS ACCOUNTING IN RAILWAY TRANSPORT ENTERPRISES

In the article, some issues of the development of fixed assets accounting, the organization of fixed assets in railway transport enterprises are developed on the basis of changes in production and formulated proposals.

Key words: assets, long-term assets, current assets, fixed assets.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

Кириш. Темир йул транспорти корхона-лари бевосита ташиш билан боFлик1 хизмат-ларни курсатганлиги боис, йуловчиларни ёки юкларни ташиш хизматларини курсатиш, хизмат курсатишдан тушган даромадни тан олиш масала-лари ,ам му,им а,амият касб этади. Йуловчиларни ташиш билан ботлик чипталарнинг сотилиши даро-мад келтирилишини англатмайди. Сабаби хизмат-лар аник, реал курсатилиши керак. Шундагина даромад тан олинади. Аммо, мазкур жараёнда ,ам хизмат курсатиш умумий яъни, бир вактнинг узида бир неча кишидан бир неча юзлаб шахсларга амалга оширилганлиги, чипталар кайтарилиши каби ,олатлар булганлиги боис, хизматлар тан-нархи ва улардан тушадиган даромадни олдин-дан ёки хизмат амалга оширилган куннинг узида аниклаш имконияти йук.

Шу боис, темирйул транспорти корхоналарида даромадларни тан олиш масаласи ,ам тармок хусу-сиятидан келиб чикиб, турли тартибда амалга оши-рилади. Жумладан, темирйул транспортида юк ташишда даромадларни тан олиш юкни охирги манзилга етказиб бериш, чегарагача етказиб бериш, аламашинув пунктигача етказиб бериш оркали тан олиниши мумкин. Шу билан бирга даромадларни тан олиниши нафакат темирйул оркали ташиш билан бо^ик булиб, темирйул транспорти линияси тугаган жойдан охирги ман-зилгача автомобиль транспортига юк алмашиниши оркали етказиб берилиши ,ам мумкин.

Бундан куринадики, даромадларни тан олиш юк ташиш билан шугулланиш билан бо^ик тушум-ларни ,ам комплекс ,исобини ташкил этиш зару-рияти мавжуд. Бунда даромадларни тан олиш механизмини ишлаб чикишда хизматларнинг ало,ида турлари буйича тан олиш мезонларини белгилаш лозим.

Тадкикот мавзусининг долзарблиги. Тадкикот ишимизда бухгалтерия ,исобининг турли объект-лари ,исобини юритиш буйича мунозарали ёки муаммоли масалаларни куриб чикишни лозим топ-дик. Бунинг сабаби, аксарият темирйул транспортига оид илмий тадкикот ишларида харажатлар ва уларнинг уларнинг ,исобига оид масалалар ёри-тилганлигидир.

Урганишларимизни давом эттирган ,олда темирйул транспорти корхоналарида узок муд-датли активлар, жумладан капитал куйилмалар масаласини куриб чикамиз.

Илмий муаммонинг куйилиши.

Маълумки, турли со,а ва тармокларда узок муддатли активларнинг урни ва а,амияти тур-лича булади. Чунки, фаолият йуналиши ,амда узок муддатли активлар билан ишлаш тартиби, улардан фойдаланиш даражасига караб, ,исоб юритишда ,ам ало,ида а,амият бериш талаб этилади. Биргина асосий воситаларга кулланилаётган у ёки бу усул-нинг туFри танланиши уша йуналиш ёки со,анинг ма,сулот, иш ва хизматлар таннархига сезиларли таъсир курсатиши билан бирга асосий воситаларни янгилаш, таннархга таъсирини минималлаштириш буйича чораларни куришга олиб келади.

Бу борада мамлакатимиз ва хорижий олимлар узларининг илмий тадкикотлари ва ишланмала-ридан турли муносабатларни билдириб утганлар.

Асосий воситалар ,исоби турли тадкикот ишларида турли йуналишда тадкик килиниб, фикр муло,азалар билдирилган. Жумладан, Тадкикотчи К.Хомитов томонидан машина ва ускуналарни бахрлашнинг узига хослиги мавжудлиги туфайли машина ва асбоб-ускуналар кийматини бахрлашнинг умум кабул килинган услубиётини ишлаб чикиш зарурияти асосланган [4].

З.Маматов ва С.Салох,иддиновлар корхона асосий воситаларини доимий равишда кайта бахрлаб боришни доимий ташкил этишни, кайта ба,олаш барча актив сифатида тан олинган асосий воситалар буйича утказилишини, асосий восита объектларини кайта ба,олаш кунидаги ,акикий киймат буйича кайта ба,олашни тавсия этишади [5].

Тадкикотчи Ж.Насриддинов жисмоний эскиришни бартараф килиб буладиган ва бартараф килиб булмайдиган турларга ажратиш мумкинли-гини келтиради [6].

С.Абдуллаев жадаллашган амортизация усулини куллашни paFбaтлaнтиpишдa ало,ида ёндашувлар ишлаб чикилиши буйича уз фикрларини келти-риб утган [7].

Д.Foзибeкoв "Узбекистан амалиётида жорий этилган жадаллаштирилган амортизация усули асосий капитал хизмат муддатини кискартиришга имкон беради, бирок бу амалий жи,атдан жадаллаштирилган амортизацияни деярли истисно килади, ишлаб чикаришга каратилган инвестицияларни paFбaтлaнтиpиш тадбирларини торайтиради" дея таъкидлайди [8].

Я.Мустафакулов томонидан асосий капиталга жадаллашган амортизация усулини куллаш ва шу оркали инвестициялар окимини купайтириш, айникса, кишлок хужалигига жалб килинадиган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

инвестицияларнинг янада купрок, к,исмини асосий капиталга каратиш максадга мувофиклигини таъкидлаб, бу жараён, узининг ижобий натижасини бериш билан бирга иктисодий баркарорликка эришишнинг макбул усулларидан эканлигини эъти-роф этади [9].

С.Ташназаров томонидан халкаро стандартларда кандай усулларнинг кулланилиши тугрисида хулосалар берилган [10].

А.Туляганов асосий воситаларга эскириш хисоблашнинг аник усулларини куллаш улардан самарали фойдаланишга олиб келиши тугрисида тухталиб, асосий воситаларга амортизация хисоблашнинг муаллак шаклларини белгилашни таклиф этади [11].

Тадк,ик,от мацсади. Асосий воситалар хисобини юритиш буйича илмий тадк,ик,от утказиш асосида темирйул транспорти корхоналарида улар хисобини такомиллаштиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий мо^ияти. Бизга маълумки, капитал куйилмалар хисоби бирор объект, одатда асосий воситаларни харид килиш, яратиш билан боFлик жараён хисоби хисобланади. Биз томонимиздан объектларимизда олиб борилган урганишлар шуни курсатдики, капитал куйилмалар хисобини юри-тишдаги асосий масалалардан бири асосий воситаларни жорий ва капитал таъмирлаш билан бирга уларни модернизация ва реконструкция килиш, жорий ижарага бериш х,амда шу жараёнлар билан боFлик харажатлар хисобини юритишдир. Шу боис, биринчи навбатда асосий воситаларга куйилган талабни хамда у билан боFлик булган мазкур учта, яъни, капитал таъмирлаш, модернизация килиш, реконструкция килиш тушунчала-рининг мохиятини хисоб юритиш нук,таи назари-дан урганишга карор килдик. Чунки, бухгалтерия хисобига оид хар кандай меъёрий-хук,ук,ий ва услу-бий хужжатларда тушунчаларнинг тугри ва тулик талк,ин к,илиниши хисоб объектлари буйича тугри ва аник хисоб юритилишини таъминлайди.

Тадк,ик,от методлари. Тадкикот жараё-нида самарадорлик курсаткичларининг наза-рий ва хукукий асослари урганилди, мавзуга боFлик куплаб назарий манбалар, эмпирик тадкикотларга таянган холда мантикий фикрлаш, илмий мушохада, тизимли ёндашув усулларидан фойдаланилди.

Тах,лил ва асосий натижалар. 5-сонли бухгалтерия хисобининг миллий стандартига кура, асосий воситалар - корхона томонидан узок муддат давомида хужалик фаолиятини юритишда махсулот

ишлаб чик,ариш, ишларни бажариш ёки хизматлар курсатиш жараёнида ёхуд маъмурий ва ижтимоий-маданий вазифаларни амалга ошириш мак,садида фойдаланиш учун тутиб туриладиган моддий актив-лар хисобланади [1].

Мазкур таърифга эътибор берадиган булсак, асосий воситалар активлар эканлиги баён к,илинган. Яъни, асосий восита булиши учун актив сифатида тан олинган булиши кераклиги стан-дартда асосий воситаларга берилган таърифдан яккол куриниб турибди.

Аммо, 5-сонли бухгалтерия хисобининг миллий стандартида навбатдаги масала борки, у хам булса асосий воситаларнинг актив сифатида тан олиниши билан боFлик. Унга кура асосий воситалар актив сифатида тан олинади, агарки:

а) корхонага келгусида актив билан боFлик иктисодий наф келиб тушишига ишонч булса;

б) актив к,ийматини аник, бахолаш мумкин булса.

Ушбу талаб хам бир мунча мунозарали булиб,

икки талабдан бирининг бажарилиши хусусида стандартда аник, норма келтирилмаган. Айтайлик, актив кийматини бахолаб булади, аммо, бу актив келгусида актив билан боFлик, ик,тисодий наф кел-тириш учун мулжалланмаган. Савол тугилади, бу асосий восита сифатида тан олинмайдими?

Миллий стандартимизда асосий воситаларга куйилган талабни хам куриб чикадиган булсак, бунда хам айрим мулохазали холатларни куриб чикишимизга тугри келади.

Амалдаги бухгалтерия хисобининг миллий стандартига кура, асосий воситалар таркибига куйидаги мезонларга бир вак,тнинг узида жавоб берадиган моддий активлар киритилади:

а) хизмат муддати бир йилдан ортик булса;

б) буюмлар к,иймати бир бирлик (туплам) учун Узбекистан Республикасида (харид пайтида) белги-ланган энг кам ойлик иш хаки микдорининг эллик бараваридан ортик булса.

Мазкур талабларнинг узини курадиган булсак, шунинг узида хам асосий воситалар тушунчасини иктисодий мазмунини очиб бермайдиган мохият ётганлигини куришимиз мумкин. Яъни, бир йилдан ортик, хизмат к,илиши мумкин, аммо, базавий хисоблаш микдорининг 50 баробаридан юкори булиш талабининг куйилиши бирор асосга эга эмас. Чунки, амалдаги стандартимизда корхона рахбари хисобот йилида буюмларни асосий воситалар тар-кибида хисобга олиш учун улар кийматининг энг кам чегарасини белгилаш хукукига эга эканлигини келтирилиши бу талабни йукка чикарса, иккинчи томондан солик конунчилигига кура, 21-сонли

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

бухгалтерия ,исобининг миллий стандартида келтирилган асосий воситалар таркибида бундай кийматдан анча паст кийматликдаги асосий воситалар мавжуд.

Аммо, юкорида келтириб утилганидек, бир вактнинг узида иккита мезонга жавоб бериш талаби борлиги ва стандартда шу талабдан кейинги хатбошида ра,бар томонидан бошка сумма бел-гилаш мумкинлигини келтирилишининг узи асосий воситани актив сифатида кабул килиш тала-бининг мунозарали эканлигини курсатади.

Биринчи талабда яъни, асосий воситаларга куйилган талабга кура, бир йилдан ортик хизмат килиши ва киймати буйича талаб куйилган булиб, шу талабга жавоб берадиган моддий активлар асосий воситалар эканлиги эътироф этилган. Бунда эса, яна актив сифатида тан олиш талаблари келтирилган. Агар моддий актив эканлиги аник булса, у актив сифатида тан олинган булмайдими?

Биринчи талабда айнан, аник булган моддий активларни асосий воситалар таркибига кири-тиш буйича талаблар берилган. Яъни, аллакачон актив сифатида тан олинган активнинг асосий восита таркибига киритилиши шарти куйилган. Яна, 6-бандда шу моддий актив сифатида тан олиниб асосий воситаларга утказилган кийматликни яна актив сифатида тан олиниши мунозарали масала ,исобланади.

Фикримизча, иккинчи талабдаги келгусида иктисодий наф келтирса актив сифатида тан олинишининг келтирилиши маънога эга эмас. Чунки моддий актив иктисодий наф келтирили-шини назарда тутади, чунки бундай активларни саклашдан максад ,ам иктисодий наф олишдир. Агар иктисодий наф келтирмайдиган йуналишда хизмат киладиган асосий воситалар булса, улар асосий восита сифатида кирим килинмайдими (мисол учун, хайрия максадларида битта автобус-нинг ажратилиши ва бошкалар).

Иккинчи талаб, актив кийматини ба,олаш мумкин булсагина асосий воситалар актив сифатида тан олинар экан. Бу талаб ,ам олдинги талаб билан узвий боFликликда урганганимизда мазму-нан мос келмайди. Агар асосий воситага мажбу-рий талаблардан бири унинг киймати билан ботлик булиб, бир йилдан ортик хизмат килиш талаби ,ам бажарилиб асосий восита сифатида тан олинган булса, унга киймат талабини куйиш канчалик туFри. Сабаби, асосий восита булиши учун база-вий ,исоблаш микдорининг 50 баробаридан кам булмаган талабига жавоб берган ёки ра,бар томонидан белгиланган нормага жавоб берган асосий

воситага яна унинг кийматини ба,олаб булса актив сифатида тан олиш талабини куйиш ушбу тала-бларнинг накадар чалкашлигини курсатиб, улар-нинг маъно-мох,иятини йукка чикаради (1-жадвал).

Молиявий ,исоботнинг халкаро стандарт-ларида, жумладан, 16-сонли бухгалтерия ,исобининг халкаро стандартида асосий воситалар ма,сулотларни ишлаб чикариш ёки етказиб бериш, ёки хизматларни курсатиш, ёки бошка томонларга ижарага бериш, ёки маъмурий максадларда фой-даланиш учун мулжалланган ,амда бир даврдан узокрок муддат давомида фойдаланилиши кутил-ган моддий активлар эканлиги эътироф этилган [2].

Мазкур нормадан ,ам куриниб турибдики, асосий воситалар айнан кийматга ёки бирор бир наф олишга каратилишига караб белгиланмаган. Биринчи навбатда ундан фойдаланиш, иккинчи навбатда хизмат даврининг белгиланган маълум даврдан (бир йилдан) ортик булиши инобатга олинган.

Шу боис, бизнинг фикримизча, асосий воситаларга талаб куйилганда биринчи навбатда улар актив сифатида тан олиниши, кейин асосий восита сифатида тан олиниши талабини куйиш керак.

Бизнингча, бухгалтерия ,исобининг миллий стандартлари ва молиявий ,исоботнинг халкаро стандартлари талабларини ,амда мантикий, узвий ботликликни таъминлаш максадида асосий воситаларга куйидаги талабларга жавоб берадиган моддий активлар киритилиши максадга мувофик:

- бир йилдан ортик хизмат килиши;

- ишлаб чикариш, хизмат курсатиш жараё-нида фойдаланилиши.

Ишлаб чикариш, хизмат курсатиш жараё-нида катнашиши дейилганда бевосита маъмурий максадларда ,ам катнашиши тушуниш лозим. Киймат ёки уни ба,олаш мумкин булиши, асосий воситани асосий восита сифатида тан олишдан олдинги талабларда келтирилиши керак.

Асосий воситаларга куйилган талаб билан бирга унинг кийматини узгариши, амортизация микдорининг узгариши ,амда хизмат муддати-нинг узгариш шартларини куриб чикамиз.

Бухгалтерия ,исобининг миллий стандартла-рида асосий восита кийматининг узгариш шарт-лари келтирилган булиб, бунда мураккаб шарт-лар асосида унинг кийматини, яъни бошланFич кийматини ошириш мумкин. Яъни, стандарт талабига кура, асосий воситанинг фойдали хизмат муд-дати негизида унинг кийматини ошириш масаласи кисман ёритиб утилган. Унга кура, фойдали хизмат муддати — корхона активдан фойдаланади-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

Меъёрий-^у^у^ий х,ужжатларда асосий воситаларга к,уйилган талаблар ва унинг иктисодий

мох.ияти1

1. Асосий воситалар таркиби буйича талаб

1.1 бир йилдан ортик хизмат муддати Одатда бу талаб барча холларда ишлайди

1.2 бир бирлик (туплам) учун киймати Узбекистан Республикасида (харид пайтида) белгиланган энг кам ойлик иш хаки микдорининг эллик бараваридан ортик булган буюмлар корхона рахбари хисобот йилида буюмларни асосий воситалар таркибида хисобга олиш учун улар кийматининг энг кам чегарасини белгилаш хукукига эга эканлиги мазкур талабни иктисодий мазмунини йукка чикаради

2. Актив сифатида тан олиниши талаби

2.1 корхонага келгусида актив билан боFлик иктисодий наф келиб тушишига ишонч булса солик конунчигида асосий воситалар руйхатини берилиши, айрим асосий воситалар келтирадиган иктисодий наф булмаган ёки иктисодий нафни аниклаш имконининг йуклиги ушбу талаб мохиятини йукка чикаради

2.2 актив кийматини аник бахолаш мумкин булса аслида актив сифатида тан олинган кийматликлар асосий восита таркибига киритилади, демакки уларнинг кийматини бахолаш мумкин булганлиги учун актив сифатида тан олинган

ган вакт даври ёки корхона ушбу активдан фойда-ланишдан олишни мулжаллаётган махсулот (ишлар ва хизматлар) микдори хисобланади. Кушимча куриш, кушимча асбоб-ускуналар билан таъмин-лаш, реконструкция, модернизация килиш ва техник кайта куроллантириш буйича ишлар тугатилга-нидан сунг фойдаланишга киритилган асосий воси-талар учун фойдали хизмат муддати булиб ушбу ишлар тугатилганидан сунг мазкур асосий воси-талар фойдаланишга киритилган пайтдан бошлаб корхона томонидан асосий воситалардан фойда-ланиладиган вакт даври ёки корхона ушбу асосий воситалардан фойдаланишдан олишни кутаётган махсулот (ишлар, хизматлар) микдори хисобланади [1].

Мазкур талабга эътибор берадиган булсак, асосий воситанинг фойдали хизмат муддати уни модернизация килиш, реконструкция килиш, техник куроллантириш хисобига узгариши мумкин деган хулоса келиб чикади. Аммо, модернизация килиш, реконструкция килиш асосий воситанинг бошланFич кийматини ошириши масаласи амал-даги меъёрий-хужжатларда нафакат аник берил-маган балки уларни бошланFич кийматга кушиш шартлари мураккаб булиб, деярли имконсиз.

Яъни, асосий воситанинг бошланFич киймати асосий воситаларни яратиш (куриш ва куриб бит-казиш) ёки харид килиш буйича килинган хара-

1 БХМС талаблари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.

жатларнинг киймати, шу жумладан туланган ва копланмайдиган соликлар (йиFимлар), шунингдек активни ундан максадга мувофик фойдаланиш учун ишчи холатига келтириш билан бевосита боFлик булган етказиб бериш ва монтаж килиш, урнатиш, ишга тушириш ва исталган бошка харажатлар асосида шакллантириш нормаси мавжуд [1].

Ушбу норма талабидан куринадики, асосий воситанинг бошланFич кийматига уни ишчи холатга келтириш билан боFлик харажатлар хам кушилади. Аммо, 5-сонли бухгалтерия хисобининг миллий стандартининг бошка бир талабида асосий воситаларнинг бухгалтерия хисобига кабул килинган бошланFич кийматини узгартиришга ушбу асосий воситалар кушимча куриш, кушимча асбоб-ускуналар билан таъминлаш, реконструкция, модернизация килиш, техник кайта куроллантириш, кисман тугатиш ва уларни кайта бахолаш холатларида йул куйилиши белгиланган [1].

Стандарт талабидан куринадики, асосий воситаларнинг бошланFич киймати бир канча бошка харажатлар билан бирга модернизация ва реконструкция килиш хисобига хам узгариши мумкин.

Бирок стандартнинг 22-банди талаблари юкорида келтирилган барча масалаларни деярли йукка чикаради. Чунки мазкур банд талабига кура, асосий воситаларга утказиладиган капитал куйилмалар асосий воситалардан фойдаланишдан келгусидаги иктисодий наф ошганда улар-нинг бошланFич кийматини ошириб, келгусидаги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

иктисодий нафни оширмайдиган бошка барча харажатлар улар амалга оширилган даврда хара-жатлар сифатида тан олиниши лозим.

Эътибор каратадиган булсак, мазкур талабда келгусида иктисодий нафни оширса деган талаб-нинг куйилиши асосий воситани модернизация килишга килинган харажатларни унинг бошланFич кийматини оширишга кушиш имко-ниятини чеклайди. Чунки, жуда кам холатда асосий воситани замонавийлаштириш, ундан олади-ган иктисодий нафни оширишга хизмат килади ёки бундай наф ошганлигини аниклашнинг имко-нияти мавжуд эмас. Шу боис, аксарият холларда асосий воситани яхшилашга, капитал таъмир-лашга килинган харажатларни уларни бошланFич кийматига олиб бориш ёки давр харажати сифатида хисобга олиш муаммоли масала сифатида бахоланади.

23-бандда эса, асосий воситаларни кушимча куриш, кушимча асбоб-ускуналар билан таъмин-лаш, реконструкция, модернизация килиш, техник кайта куроллантиришга харажатлар, улар тугатил-ганидан сунг, агар улар натижасида асосий воси-талар ишлатилишининг дастлаб кабул килинган меъёрий курсаткичлари (фойдали хизмат муддати, куввати, куллаш сифати ва х,.к.) яхшиланса (ошса), бундай объектнинг бошланFич кийматини оши-риши белгиланган [1].

Бу талаб биз томонимиздан куриб чикилган барча холатларни янада чигаллаштиради. Чунки, талабда дастлаб кабул килинган меъёрий курсаткичлари оширилиши талаби жуда хам муно-зарали. Мисол учун йуловчи ташийдиган автобус-нинг бутун уриндиклари алмаштирилса хам унинг дастлабки кабул килинган меъёрий курсаткичи, йуловчиларни кабул килиш сиFими ошмайди. Аксинча, кулайлик таъминлаш хисобига камай-иши мумкин. Бунга килинган харажатларни эса, унинг бошланFич кийматига кушиш учун хукукий асос йул бермайди. Вахоланки, ракобат мухитида кушимча наф келтириши, олдинги ишлаб чикариш кувватининг ошиши эмас, хизматдан фойдаланув-чиларга кулайлик, уларни дидига, бир суз билан айтганда замонга мослаштириш зарурияти мавжуд булади.

5-сонли бухгалтерия хисобининг миллий стандартига кура, модернизация килиш ишла-рига асосий воситаларнинг технологик ёки хизмат максадининг узгариши, юкламанинг ошиши ва сифатни янада яхшилаш туфайли юзага келган ишлар киритилади.

Ушбу нормадан куринадики, модернизация жумласи бухгалтерия хисобини юритиш максадида замонавийлашиш маъносида ишлатилмаган. Бу ерда максаднинг узгариши, юклама ва сифатни яхшилаш хакида суз юритилмокда.

Реконструкция килиш ишларига ишлаб чикариш кувватларини ошириш, махсулот (ишлар, хизматлар) сифатини яхшилаш ва номенклатура-сини узгартириш максадларида ишлаб чикаришни такомиллаштириш ва унинг техник-иктисодий курсаткичларини ошириш билан боFлик булган хамда асосий воситаларни реконструкция килиш лойихаси буйича амалга ошириладиган мавжуд асосий воситаларни кайта куриш киради.

Юкоридагилардан куринадики, асосий воситаларни реконструкция килиш масаласи хам ишлаб чикариш кувватларини оширишга, иктисодий курсаткичларни яхшилашга каратилган булиши керак. Шу боис, бу тушунчалар темирйул транс-порти корхоналарида хисоб юритишни аник ва туFри ташкил килиш учун назарий ва услубий жихатдан мукаммал булиши максадга мувофик булиб, бунда асосий восита кийматининг хар бир узгартирилиши асосли булиши лозим.

Бу борада олиб борилган тадкикотда, З.Мухаммадиев томонидан модернизация-лаш масаласига умумий ёндашилиб, корхона-ларни модернизациялашга реконструкцияни хам киритади. Шу билан бирга муаллиф модернизация буйича асосий эътиборни инвестицияларга каратади [3]. Аммо, мазкур тадкикот ишида хам килинган сарфни качон модернизация харажати сифатида тан олиш масаласи очикланмаган. Муаллиф томонидан модернизация харажатларини тан олиш масаласи буйича урганишларга урFу берил-май, уни инвестиция, капитал инвестициялар сифатида хисобга олиб, 0800-Капитал куйилмалар счё-тини янада такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар келтирилган. 0800-счёт номини «Модер-низациялаш жараёнларини хисобга олувчи счёт-лар» деб узгартириш таклифи илгари сурилган. Бирок, барча асосий воситага ёки бошка узок муд-датли активларга килинган сарфлар хам модернизация булавермаслиги муаллифнинг эътибор-дан четда колган.

Юкоридагилардан куриниб турибдики, асосий воситаларни капитал таъмирлаш, модернизация килиш, реконструкция килиш, жорий таъмирлаш билан боFлик сарфларни харажат сифатида тан олиш учун уларнинг хар бири буйича аник меъёр, норма киритиш максадга мувофик. Шу билан бирга мазкур норма, бухгалтерия хисоби

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

т^рисидаги к,онун хужжатларида, жумладан мил-лий стандартлар хамда хисоб сиёсатларида уз аксини топиши лозим.

Хулоса ва таклифлар.

Юкоридагилардан куйидаги хулосаларни чикаришимиз мумкин:

Асосий воситаларга талаб куйилганда биринчи навбатда улар актив сифатида тан оли-ниши, кейин асосий восита сифатида тан оли-ниши талабини куйиш керак. Бунда, бухгалтерия хисобининг миллий стандартлари ва молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари талабларини хамда мантикий, узвий боFликликни таъминлаш максадида асосий воситаларга бир йилдан ортик хизмат килиш ва ишлаб чикариш, хизмат курсатиш жараёнида фойдаланиш талабига жавоб берадиган моддий активлар киритилиши мак,садга мувофик,.

Бухгалтерия хисобини юритиш нук,таи назари-дан асосий воситаларни реконструкция к,илиш - бу асосий воситани ишлаб чикариш зарури-яти туфайли тулик ёки кисман узгартириш, унинг шаклига таъсир киладиган зарурият туфайли тех-

нологик узгаришларни к,илишдир. Реконструкция харажатлари корхона хисоб сиёсатида белгиланади ва унинг бошланFич кийматини оширади.

Модернизация - асосий воситаларни маъна-вий эскириши натижасида унинг замонавийлаш-тириш учун килинади. Модернизация харажатлари асосий воситанинг кийматига олдинги алмашти-рилган к,исмларни бахоланган к,ийматидан ошган кисми сифатида киритилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Темир йул транспорти корхоналарида асосий фаолиятда ишлатиладиган асосий воситалар аксарияти куп йиллик булганлиги учун, уларга эскириш хисоблаш нормасини хам урганиш максадга мувофик. Фикримизча, асосий воситаларни амортизация усулини узгартиришда ишлаб чикарилаётган махсулот, курсатилаётган хизмат таннархига таъсири, унинг фойдасини усишига олиб келишига хамда солик тушумларини камайиб кетмаслигига ишонч булиши асос к,илиб олиниши лозим, хамда буларнинг ахамиятга эгалиги корхона томонидан мустакил белгиланиши максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. 5-сонли бухгалтерия хисобининг миллий стандарти. Lex.uz

2. 16-сонли бухгалтерия хисобининг халкаро стандарти. https://www.accaglobal.com/cis/ ru/research-and-insights/vestnik-2016/ifrs16.html. Мурожаат санаси 07.11.2021)

3. Мухаммадиев З. Корхоналарда модернизация жараёнлари хисоби ва аудитини тако-миллаштириш номли дисс автореферати. Т. 2021

4. Хомитов К. Машина ва ускуналар кийматини бахолашга услубий ёндашув // Молия. 1/2018.

5. Маматов З, С.Салохиддинов. // МСФО: совершенствование учета основных средств. Бизнес-эксперт. 5/2017. Б-60-65.

6. Насриддинов Ж.. Амортизациянинг назарий масалалари // Молия. 4/2015.

7. Абдуллаев С. // Ялпи ички махсулотнинг таксимланишида амортизация ажратмала-рининг улуши ва ундан самарали фойдаланиш йуллари. Бизнес-эксперт. 1/2018. Б-67-70.

8. Fозибеков Д. Инвестицияларни молиялаштириш муамммолари. Док. дисс. автореферати. - Тошкент: 2002.

9. Мустафакулов Я. Асосий капитални янгилашда жадаллашган амортизация туловларини иктисодий ахамияти // Молия. 1/2014.

10. Ташназаров С. Мулк, бино, машина ва асбоб-ускуналарнинг кайта бахоланиши, депре-циацияси ва молиявий хисоботи. // Молия. 4/2016.

11. Туляганов А. Асосий воситаларнинг самарадорлик курсаткичлари ва унга таъсир этувчи омиллар. // Молия. 5/2016.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 1(149)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.