Научная статья на тему 'Телевизион санъатда янгиланиш ва жанрлар экспансияси'

Телевизион санъатда янгиланиш ва жанрлар экспансияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
8
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
телевизион санъат / экспансия / жанр / бадиий хусусият / ўзига хослик

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Олтиной Тожибоева

Мақолада телевидениенинг ижтимоийлик хусусияти, сўнгги йилларда кечаётган янгиланиш жараёнлари борасида фикр юритилган. Телеканалларнинг кўпайиши ва жанрлар экспансияси миллий телевидение ўзгаришларига таъсири, ижтимоий роли ва мавқеи борасида сўнгги йиллардаги изланишларнинг ўзига хослиги каби масалалар мушоҳада этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Телевизион санъатда янгиланиш ва жанрлар экспансияси»

Телевизион санъатда янгиланиш ва жанрлар экспансияси

Олтиной Тожибоева УзДСМИ

Аннотация: Маколада телевидениенинг ижтимоийлик хусусияти, сунгги йилларда кечаётган янгиланиш жараёнлари борасида фикр юритилган. Телеканалларнинг купайиши ва жанрлар экспансияси миллий телевидение узгаришларига таъсири, ижтимоий роли ва мавкеи борасида сунгги йиллардаги изланишларнинг узига хослиги каби масалалар мушохада этилган.

Калит сузлар: телевизион санъат, экспансия, жанр, бадиий хусусият, узига хослик

Renewal and expansion of genres in television art

Oltinoy Tojiboeva UzSIAC

Abstract: The article deals with the social nature of television and the renewal processes that have taken place in recent years. Issues such as the impact of an increase in the number of newly created TV channels and the expansion of genres, new creative research on changes in national television are considered.

Keywords: television art, expansion, genre, artistic feature, originality

Телевидение - миллионлар минбари. Шу боисдан хам у инсон онги, салохияти, маданияти, ижтимоий хаётига таъсир курсатиш кудратига кура бошка санъат турларига нисбатан катта имкониятга эга. Бунинг омиллари бадиий ижод тури сифатида жанрлар кулами кенглиги ва бунда жамиятнинг хар бир катламининг кизикиши инобатга олинганлиги билан боFликдир. Яна бир омил эса, телевидение анъанавий санъатнинг барча турларини тарFиб этишидек трансляторлик функциясига бориб такалади. Адабиёт, тасвирий санъат, театр, мусика тарFиботида телевидение энг кулай, ишончли транслятордир. Телевидение репродуктивлик функциясига кура хар кандай санъат асари яратилиш жараёнини туFридан-туFри курсатиш имкониятига эга. Бунингдек имконият бошка санъат турларида мавжуд эмас.

Теленазариётчи олим Владимир Саппак шундай деган эди: "Телевидение санъатни кундалик хаётга олиб кирди. Оддий одам, кундалик одатича уй кийимида телевизор каршисида вакт утказади. Санъат мана шу локайд, бефарк,

бирмунча чарчаган томошабинни ёки уз томонига тортиши, ё аксинча, узи унинг даражасига тушиши мумкин. Аммо ана шу иккинчи йул тутилса, инсонга келтирилган FOявий ва ахлокий зарар учун ким тавон тулайди?"[5.91] Олимнинг бу фикрлари нихоятда асосли булиши билан бирга бошка санъатлар таъсирини хеч бир камситмаган холда айнан телевизион санъатнинг кучи, кудратини акс эттиради. Бунингдек куч-кудрат телевизион санъат яратувчилар зиммасидаги улкан масъулият хамдир. Зеро телевидение - хар бир хонадонга кириб бориш имконияти билан бошка санъатлардан устуворлик килади. Барча аудиовизуал характердаги воситаларнинг конвергенцияси факат телевидениеда акс этади. Бундан ташкари бошка санъатлардан фаркли равишда телевидениеда диффузион жараёнлар амалга ошади.

Телевизион амалиётда фикрлашга, тафаккур тараккиётига хизмат киладиган публицистик курсатувларнинг ахамияти катта, имкониятлари кенгдир. Шуролар даврида телевидение адабиёт, театр, кино санъати сингари халк фикрига мафкуравий босим утказиш функциясини хам бажарди. Телевидение объекти "уртоклар" дея ном берилган оломон эди. К,андай яшаш, нима килиш, кай тарика йул тутишни ургатувчи телевидение оломонни етаклади. Кишилар телевидениега ишондилар, унинг FOялари билан шаклландилар. Шу тарика хонадон туридан жой олиб, жамиятнинг мафкуравий куроли сифатида инсонлар онгини бошкариб келди.

Мустакилликнинг эпкин шамоллари бошланган саксонинчи йиллар охирларига келиб, жамият хаётидаги кескин бурилиш инсонлар рухиятини узгартириб юборди. Янги жамият шаклланар экан, барча маданият ва санъат воситалари катори телевидение хам мана шу жараённинг олдинги сафида булди. Ошкоралик, фикрлар пллюрализми шакллана бориши Узбекистан телевидениесида хам публицистик рухни кучайтирди. 80-йиллар охирларида эфирга узатилган "Нигох", "Ки сен хам хур туFилгонсен", "Ойна", "Фалакнинг гардиши", "Театр ва замон", "Экспресс камера", кейинчалик "Дил сухбатлари", "Хдйрат", "Ракурс", "Узлик" каби курсатувлар мамлакатда хур фикрлилик бошланганининг узига хос ифодаси булди. Жамиятнинг ижтимоий, сиёсий, маънавий, маърифий муаммолари мазкур курсатувларда атрофлича очиб берилди. Телевидение турли фикрлар, эркин карашлар учун узига хос майдон булди. Айни уша дамларда мамлакат хукумати телевидение сохаси тараккиётига хизмат килувчи карорлар кабул килганлиги эса жамиятдаги янгиланишнинг узига хос ифодаси булди. Телемунаккид олим А.Каримов ёзганидек, "Узбекистон телевидениеси киска давр ичида аграр телевидениедан "маънавий телевидение" даражасига кутарилди. Илгари кишлок хужалиги устувор мавзулардан бири булса, кейинги даврда тарихнинг укилмаган сахифалари, бозор иктисодиёти, утиш даври, мулкчилик шакллари, тадбиркорлик, спорт,

халкаро масалалар, Узбекистоннинг халкаро алокалари етакчи мавзуларга айланди"[3.22].

2000 йилларга келиб, хориж телекурсатувлари таъсирида мамлакатимиз телевидениесида хам жанрлар экспансияси бошланди. Телеэкранда ток-шоу, телешоу, телевикторина, телеуйин, телесериал, видеоклип, телемагазин сингари хорижий телевизион жанрлар кириб келди ва улардан андоза олишга утилди. Мазкур курсатувлар телеамалиёт тараккиётида уз урни ва ахамиятига эга булиб, уларнинг хар бирига алохида тухталиш мумкин. Булар орасида телевидениенинг улкан имкониятини курсатувчи, ёзув техникаси тизимида туриб, томошабин иштирок эффектини саклаб колишда ахамиятлилик касб этувчи ток-шоулар хакида тухталиб утамиз. Зеро, ток-шоу журналистика ва театр воситасини умумлаштириш хусусиятига эга булган телекурсатув туридир.

Америка телевидениесида утган асрнинг 60-йилларида Фил Донахью томонидан асос солинган ток-шоу жанри куп функцияли булиб, телеамалиётда нихоятда ахамиятли эканлигини курсатган. Ток-шоу воситасида жамият хаётининг хар бир жабхаси, хусусан, ижтимой-иктисодий муаммолар, кундалик турмушнинг кенг куламли катта-кичик масалаларини камраб олиш имкони бор. Х,ар кандай санъат асарининг кучи инсоният онгига таъсир курсатиш, тафаккур саволларига жавоб излашда ахамиятга молик булишини хисобга олганда, телесанъатнинг айнан мана шу жанридаги улкан шарт-шароитни курамиз.

Бошка санъатлардан фаркли уларок телевидение кишиларнинг узаро мулокот килиш имкониятини яратиш омилидир. Бу ерда нафакат экран ва томошабин, балки ички томошабин сифатида иштирок этаётган турли ижтимоий гурух вакилларининг бир маслак йулида узаро мулокот урнатиш имкони мавжуд. Айнан ток-шоу - телевизион санъат оркали давр нафаси, жамият кайфияти, кишилардаги фикрлаш тарзини эмин-эркин урганиш воситаси хамдир. Зотан, хохи ижтимоий, хохи иктисодий, хохи бадиий-ижодий булсин муайян масалани купчилик фикри оркали мухокама килиш, оддий одамлар муносабатини кузатиш ва урганишдек афзаллик факат телевидениеда мавжуд.

Ток-шоу имкониятларининг кенглиги теленазариётчи олимлар С.Муратов, А.Вартанов, И.Беляевлар тадкикотларида бир кадар курсатиб утилган. Тадкикотлардан маълум булишича, ток-шоу шуниси билан ахамиятлики, унда нафакат муайян мавзулар буйича фикр кузFатиш, балки айрим масалаларни биргаликда ечиш имкони юзага келади. Бу эса телевизион санъатнинг узига хос боFловчилик ролига хам муносибдир. Мазкур боFловчилик хукумат ва омма, жамият ва унинг аъзолари уртасида кечишини назарда тутганда ушбу санъат турининг мисли курилмаган кудратини хис килиш мумкин.

80-йиллар охирларида ёзувчи Уткир ^ошимовнинг Узбекистон телевидениесида ташкил этилган "Бахс" курсатуви ана шундай эркин

мулокотларни урнатишдаги дастлабки кадамлардан булган эди. Айникса шу курсатувнинг "Товуснинг гуштини еса буладими?", "Номуснинг бахоси канча?" деб номланган мавзулари кейинчалик газета-журналларда хам мулокот ва бахслар урнатишга хизмат килганлиги ёдимизда.

Агар кино ва театр санъати актёр воситасида "сузласа", телевизион санъат бу вазифани кенг омманинг узига топширади. Айтилаётган фикр ёки "сузлаётган" мавзулар залвори эса телеижодкорлар махоратига боFлик. Ток-шоу олиб бораётган шоумен бир вактнинг узида хам даврани бошкариб, хам биргаликдаги телеасарни яратишга масъул саналади. Бахсларнинг боришида шоумен вазифаси катализаторликдан иборат булиб, куйилаётган масала кулами, долзарблиги, ахамиятлилик даражасида унинг билим ва салохияти акс этади.

Бошловчининг журналист, шархловчи, репортер эмас, балки айнан шоумен булиши нихоятда мухимдир. Зеро, шоумен фаолияти уз фикрини бошкалар оркали ифодалаш эмас, балки фикрлар пллюрализми воситасида томошабинни хакикатни англашга, масалалар мохиятини очишга йуналтиришдан иборат. Яна бир мухим жихат куйилаётган масаланинг залворидадир. Ток-шоу ахамияти ошишида студияга йотилган ички томошабинлар фаоллиги катта урин тутади. Айнан улар томошанинг асосий иштирокчилари булиб, кузатувчилик фаолияти билан чекланмай, етакчилик ролини эгаллайдилар. Улар шоумендан кейинги уринда турадиган узига хос муаллифлардир. Бунингдек фаолиятни йулга куйиш, аудиторияни билиш, унинг реакцияси ва кутилмаган бурилишларига тайёр туриш шоумен махоратига боFлик. Мазкур ижодий жараёнда томошабиннинг нафас олиши, юрак уриши бир хилда кечиб, санъат муъжизасидан бахраманд булишга имкон берадиган театр томошаси ёки концерт иштирокчиси булишдан кура купрок фаоллик юзага келади. Бунингдек интерфаолликни яратиш учун шоумен мазкур иштирокчиларнинг узига хос дирижёри булмоFи лозим. Х,озирги телеамалиётда баъзан томошабинни шунчаки карсак чалишнинг узи билан банд килиш холати хам учраб турадики, бу улкан ижодкорлик воситасини хис килмаслик, ток-шоу кучидан фойдалана олмасликдан бошка нарса эмас.

Ток-шоунинг яна бир етакчи элементи экран олдида утирган томошабинлар булиб, зеро айнан мана шу аудитория учун курсатув хозирланади. Курсатувнинг максади хам мулокот, бахс, турлича тортишувлар ёрдамида томошабинлар аудиториясидаги фикр-карашларни жонлантириш, уларни уйлашга, мушохадага тортишдан иборат. Монолог ёки диалогга асосланган курсатувлардан фаркли уларок айнан ток-шоуда полилоглар руй бериб, муайян масалаларга бир вактнинг узида купчиликнинг диккати каратилади. Бир неча кишини уйлантираётган масалалар хамманикига, бир одамнинг ташвиши бутун жамиятникига айланади. Зеро, фукоролик жамиятини барпо этиш хам айнан мана шу бирлик, хамфикрлик, хамкорликдан бошланади.

Эндиликда телевидениенинг коммуникативлик функциясини туFри йулга куйиш мухим. Маънавият, маърифат, хукук-тартибот, узликни англаш, муайян максад сари уюшишда телевизион коммуникативлик функциясининг дахлдорлик урни бекиёсдир. Бу эса курсатувлар характерида акс этиб, сценарий савияси, бошловчи махорати, мавзунинг долзарблик даражаси ва масаланинг жамиятдаги ахамиятига боFлик. Курсатувни томошабинлар даврасида ёзиб олиниши шоумендан тортиб, режиссёр, телеоператор, овоз режиссёри каби хар бир ходимдан зийраклик, хушёрлик ва импровизация махоратини талаб этади.

Бугунги давр интеллектуал даражани оширадиган танловлар ташкил килишни, ижтимоий амалиётга асосланган шоулар уюштиришни, мушохадага чорловчи чукур фалсафий роликлар яратишни талаб этади. Ижтимоий амалиётга асосланган - реалити-шоулар уз имкониятининг кенглиги билан эътиборлидир. Бунда хукук-тартибот, конунчиликка оид кишиларни кизиктирган масалалар уйин воситасида ноактёрлар ёрдамида тарFиб килиниши мумкин. Мавзунинг кулами, масаланинг долзарблик жихати, колаверса иштирокчиларни танланиши мухаррир ва бошловчи профессионаллигига боFлик. Бу борада эл таниган актёрлар эмас, балки нотаниш киёфаларни куллаш вокеликни хакконийлик даражасига кутаради, курсатув куримлигини оширади. Бадиий тукима хаётий вокеликка кучади.

Телевидение - техника базасидаги сиёсат ва кудратли санъат тури. У эртадан-кечгача турли рекламалар, олди-кочдига курилган сериалларни курсатиш воситаси эмас, балки яшаш жойи, ижтимоий ахволи, хаёт тарзи, кундалик турмуши турлича булган бир жамият кишиларини муайян максадлар ва маслаклар теварагида узаро уюштирувчи, уларни хамфикр, хамкор килишга амалий ёрдам берувчи улкан санъатдир.

Телевидениени давлат монополиясидан чиказиш буйича турли давлатларда олиб борилган узгаришларга мувофик равишда, мамлакатимизда хам мустакил телеканаллар иш бошлаган эди. Аммо телеканаллар уртасидаги ракобат, рекламаларга тулик кинофильм, телесериаллар бериш билан эмас, балки курсатувлар савияси билан улчанади. Муаллифлик курсатувлари, жонли эфирлар, продюссерлик тизимининг шаклланиши эндиги телевизион санъат тараккиёти учун мухим. Телеканаллар билан муайян лойихалар доирасида шартномалар тузиб, иш курадиган мустакил продюссерлик институтлари шаклланиши мазкур санъатнинг янги кирраларини топиш имконини бериши мумкин.

Жонли эфир факат утмиш эмас, балки келажак хамдир. Уз навбатида жонли эфир телебошловчи, телережиссёр, телеоператорлар махорати ошишида мухим восита. Шунингдек, телетомошабин салохиятини юксалишида, телеаудиторияни кенгайишида хам ахамиятга молик. Телевизион санъат узининг бадиий-эстетик

табиатига кура юксак маданиятли жамият аъзоларини туплайдиган, узаро бахслар, мухокамалар, мулокотлар урнатиш воситаси булиб колмоFи лозим. Бу эса давр талабидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Акбаров X,. Кино ва телевидение: креатив таълим жараёни. - Тошкент: М^а. 2012. - 220 б.

2. Барабаш Н. Телевидение и театр. Игры постмодерна. - М.: КомКнига, 2010. - 184 с.

3. Каримов А. Узбекистон телевидениеси - Мустакиллик йилларида. "Аудиовизуал журналистиканинг долзарб муаммолари" Илмий маколалар туплами. -Тошкент: "Илмий услубий марказ", 2008. - 22 б.

4. Мухамедов М., Файзиева Ф., Абляева В. Телевидение асослари. Дарслик. -Тошкент: УзДСИ, 2008. - 134 б.

5. Саппак В. Телевидение и мы. Изд. 3-е. - М.: Искусство, 1988. - 167 с.

6. Саруханов В. Азбука телевидения. Учеб. пособие для вузов - СПб.: Всемирное слово, 2005. - 478 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.