Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МИЛЛИЙ МУСИҚАЛИ ТЕАТР АКТЁРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДОСТОН АСАРЛАРИНИНГ ЎРНИ'

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ МУСИҚАЛИ ТЕАТР АКТЁРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДОСТОН АСАРЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
98
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
актёр / қисса / достон / афсона / эртак / ария / опера / бахши / романс. / baxshi singer / story / dastan (epos) / myth / fairy tale / aria / actor / opera / novel

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нурилло Эминов

Мазкур мақола ўзбек мусиқали театр актёрининг шаклланишида ва уларни маънавий етук мутахассис бўлиб камол топишида миллий достон асарларининг ўрни нечоғли аҳамиятли экани ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF FOLK EPOS IN THE EDUCATION OF THE ACTOR OF THE UZBEK MUSICAL THEATER

This article discusses the role of national epics in the formation of Uzbek musical theater actors, their development as spiritually mature professionals.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МИЛЛИЙ МУСИҚАЛИ ТЕАТР АКТЁРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДОСТОН АСАРЛАРИНИНГ ЎРНИ»

УЗБЕК МИЛЛИИ МУСЩАЛИ ТЕАТР АКТЕРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА

ДОСТОН АСАРЛАРИНИНГ УРНИ Нурилло Эминов

УзДСМИ "Вокал" кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6551157 Аннотация. Мазкур мацола узбек мусицали театр актёрининг шаклланишида ва уларни маънавий етук мутахассис булиб камол топишида миллий достон асарларининг урни нечогли а^амиятли экани уацида фикр юритилади.

Калит сузлар: актёр, цисса, достон, афсона, эртак, ария, опера, бахши, романс. РОЛЬ НАРОДНЫХ ЭПОСОВ В ВОСПИТАНИИ АКТЕРА УЗБЕКСКОГО

МУЗЫКАЛЬНОГО ТЕАТРА Аннотация. В данной статье рассматривается роль национальных эпосов в становлении актеров узбекского музыкального театра, их становлении как духовно зрелых профессионалов.

Ключевые слова: бахши, рассказ, дастан (эпос), миф, сказка, ария, актёр, опера. романс.

THE ROLE OF FOLK EPOS IN THE EDUCATION OF THE ACTOR OF THE UZBEK

MUSICAL THEATER Annotation. This article discusses the role of national epics in the formation of Uzbek musical theater actors, their development as spiritually mature professionals.

Keywords: baxshi singer, story, dastan (epos), myth, fairy tale, aria, actor, opera, novel.

Кириш. Мамлакатимизда амалга оширилаётган янгиланиш ва ривожланиш сиёсатининг стратегик максади мустахкам маънавий-ахлокий кадриятлар негизида янги жамият барпо этишдир. Мусикий маданиятни ривожлантириш, шу жумладан, ёшларнинг мусикий тафаккурини шакллантиришда миллий мусика маданиятимиз билан бир каторда, жахон мусика санъати намуналарининг урни ва роли хам мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар самарадорлигини оширишда, демократик тамойилларни карор топоиришда хамда ижтимоий-сиёсий жараёнларни бошкаришда мухим омиллардан бирига айланиб бормокда.

Ёшларда юксак фазилатларни шакллантиришда, шунингдек, уларнинг маънавий дунёкарашини кенгайтиришда мусикий тафаккурнинг урни ва роли мухим ахамиятга эга.

Узбекистоннинг миллий тараккиётида маънавиятнинг устиворлигига таянувчи ижтимоий-фалсафий концепция жамият ривожланишида мусикий маданият ва вокал хонандалик санъатининг узига хос урнини белгилаб беради[1:140].

Мусикий маданият шахс камолотининг барча боскичларида унга фалсафий, ахлокий, эстетик гояларни сингдиришда, юксак инсонпарварлик туйгуларини шакллантиришда, шунингдек, мусикий тафаккурни шакллантиришда мухим рухий-эмоционал омил булиб хизмат килади.

Халкнинг кадриятлари, маънавий салохияти, маданият даражаси, тафаккур олами, фикр-уйи, орзу-умидлари борасида маълумот берувчи манба, кимматли ёдгорлик бу -эпос. Х,ар бир миллатнинг кимлиги, утмиши, бугуни ва эртасидан кутилаётган келажак орзулари айни шу эпос кахрамонлари рухиятида акс этади.

Тадкикот материаллари ва услублари. Халк достонлари узбек миллатининг юксак маънавиятини акс эттирувчи улкан кузгусидир. Авлоддан-авлодга мерос булиб утиб келаётган мазкур асарлар кай бир маънода усиб келаётган келажак эгалари учун тарбия мактаби вазифасини утайди. Ватан озодлиги, миллий гурур, мухаббат, садокат, чин йигит фарзи, мардонавор аёл рухияти, гурури, мардлиги, ор-номуси, сабр-токати каби туйгулар жаранги достон асарлари кадрини оширадиган хусусиятларидир. Мазкур достонларга булган хурмат бу узликка, утмишга булган хурмат билан улчанади.

Зеро, бахшилар томонидан ижро этилиб келаётган минг йиллик утмишимиздан хикоя килувчи достонларда, хаёт-мамот синовларидан омон чикиб, узлигини йукотмаган халкимизнинг багрикенглик, матонат, олийжаноблик каби эзгу фазилатлари уз ифодасини топган.

Буюк педагог режиссёр Георгий Александрович Товстонагов узининг дарс жараёнида шогирдларига "Бугунни классикада кидириш керак. Бадиий асарда бугуннинг хароратини кура билиш лозим. Театр даврни, замонни тинглаши керак. Факат классикада барча замонларга ечим топасиз, янги-янги авлодларга янги рухий озука топа оласиз. Театр буни кидириши, топиши ва кашф килиши керак..." дея таъкидлаб утади [2.26]

Натижалар. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 31 майдаги "Маданият ва санъат сохасини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар тугрисида" Узбекистон Республикасида маданият ва санъат сохдсини янада ривожлантириш ва такомиллаштириш буйича 2017-2021 йилларга мулжалланган чора-тадбирлар дастури ишлаб чикилди ва бир катор долзарб вазифалар ижро учун кабул килинди.

- маданият ва санъат муассасалари фаолиятини ташкил этиш ва самарадорлигини ошириш борасидаги конунчиликни такомиллаштириш. Жумладан, музейлар ва театрлар фаолиятини такомиллаштириш хамда моддий-техник базасини мустахкамлашга каратилган комплекс чора-тадбирлар ишлаб чикиш. Моддий маданий мерос ва археология объектларини мухофаза килиш ва улардан самарали фойдаланиш механизмларини янада такомиллаштириш;

- маданият ва санъат йуналишидаги таълим муассасаларининг малакали кадрлар ва мутахассисларга булган талаб ва эхтиёжларини урганиш, бу борада кадрлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишнинг самарали тизимини яратиш, замонавий илгор тажрибалардан фойдаланиш, дунёнинг машхур мусикачилари, бастакорлари иштирокида ижодий учрашувлар, махорат дарслари ташкил этиш, маданият ва санъат йуналишидаги таълим муассасаларини укув дастурлари ва ноталар, укув кулланма ва дарсликлар, илмий-методик адабиётлар билан таъминлаш[3] каби мухим чора тадбирлар Дастури ишлаб чикилди ва амалиётда уз ижросини топди.

^арийб бир асрлик тарихга эга театр санъатида "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Мажнун", "Равшан ва Зулхумор", "Тохир ва Зухра", "Алпомиш" каби куплаб достонлар асосида ишланган спектакллар сахна юзини куриб келган. Аммо, хозирги кунда бундай спектакллар театрлар репертуаридан тушиб колаётгани ачинарли хол. Ушбу асарлар театрда фаолият юритаётган ёш актёрларни ижро махоратини шакллантиришда катта мактаб ва томошабинлар учун улкан маънавий озика булиб хизмат килади.

Шу уринда театр тарихига бир назар ташласак. Санъатшунослик фанлари доктори, профессор Тошпулат Турсунов "Тухтасин Жалилов ва Мукумий театри" деб номланган маколасида [4.8-9.]."Тохир ва Зухра" янги тугилган театрнинг киёфаси, кадри ва кийматини белгилайдиган асар булди. Мукумий номли театр деганда, томошабин куз унгида "Тохир ва Зухра" жонланарди. Шаходат Рахимова, Эътибор Жалилова, Фарогат Рахимова, Турсунхон Жаъфароваларни Зухра, Машрабжон Юнусов, Махмуджон Гофуровни Тохир килиб элга танитди. Уз навбатида ижрочилар асар довруги ва халкка таъсир кучини кукка кутардилар. Бу довруг кино мутахассисларининг хам хавасини орттирди. ^иска вакт ичида "Тохир ва Зухра" сахнадан экранга хам кучди. С. Абдулла асари, Т. Жалилов ва Г.Шперлинг мусикаси асосида яратилган "Тохир ва Зухра" театрнинг бир умрлик репертуаридан тушмайдиган спектакли булди. Ундаги катор куй ва кушиклар томошабин калбига чукур урнашди, "Туйлар муборак" эса келин ва куёвларнинг мадхиясига айланиб колди.

Худди шундай эл назарида, томошабинлар калбидан чукур жой эгаллаган, ария, дуэтлар, хаттоки сузларигача ёд булиб кетган ва бугунги кунга кадар театр шинавандаларининг хотирасида бир умрга мухрланиб колган С.Абдулла ва Т.Жалиловларнинг "Алпомиш", "Равшан ва Зулхумор", "Гул ва Навруз" каби халк достонлари асосида яратилган машхур спектакллар хали хамон мухлислар калбини узига жалб этиб келмокда.

Масалан, "Тохир ва Зухра", "Алпомиш","Фарход ва Ширин", "Юсуф ва Зулайхо", "Гул ва Навруз" "Ошик Гариб", "Лайли ва Мажнун" каби зуволаси пишик асарлар асосидаги спектакллар театр репертуарига, укув тизимига тадбик этилса кузлаган максадга эришган булардик. Зеро, ушбу асарларда юрт ишки, ёр васфи, адолат ва хурлик тантанаси, халкнинг маънавий киёфаси, ахлокий эстетик тарбияси, адолат ва хакконият, озодлик ва тенглик, кахрамонлик ва ватанпарварлик хакидаги орзу-уйлари билан чамбарчас боглик. Ёшларимиз уз халкининг тарихи, маданияти, адабиёти, халк огзаки ижодиёти, удум ва урф-одатларини чукур тахлил кила оладиган, улардан уз урнида мохирона фойдаланадиган етук мутахассис булиб етишади. Зеро,талабаларни зуволаси пишик булган юксак бадиий асарларда тарбиялаш даркор.

Мух,окама. Шу боис талаба ёшларнинг мусикий тафаккурини шакллантиришда касбийи мусика меросимизни театр санъати воситасида урни ва ролини жамиятнинг маънавий янгиланишида ва тараккиётининг барча сохаларида юз бераётган ислохотларни уйгун холда тахлил этиш максадга мувофикдир. Бу уз навбатида, талаба ёшларнинг мусикий тафаккурини шакллантириш масаласи маънавий тараккиётнинг таркибий кисми сифатида махсус тадкик этиш заруриятини келтириб чикаради.

Учинчи минг йиллик аллакачон усиб бормокда, ривожланмокда, гамхурликни талаб килмокда.[5.81] Психолог В.Левининг бу хаяжонли сузлари замонавий таълимнинг бутун мураккаб ва куп киррали тизимининг умумий маъноси ва гоясини акс эттиради. Учинчи минг йилликнинг якунланган авлодини кандай куришни истаймиз, деган саволга аник жавоб йук, чунки келажакдаги жараёнларга аник ташхис чикариш ва хозирги усиб камол топаётган ёшларга хос булган шароит ва вазиятларни олдиндан куриш мумкин эмас.

Х,озир энг асосийси келажак авлодни шакллантириш учун мустахкам пойдевор куйишдир. Учинчи минг йиллик одамини, аввало, ижодий интилувчан, рухий кадриятлар дунёсини илхомлантирадиган, узининг мустакил дунёкарашига эга ижодкор шахс сифатида куришни истаймиз.

Бу жихатдан мусикий театр узига хос, доимий кадрият-маънавий маданият ходисаси булиб, узига куплаб санъат турларининг ютукларини синтез килади ва шу сабабли фикрлар, хиссиётлар маданиятини тарбиялаш, шакллантириш ва такомиллаштиришга кодирдир.

Мусикий театр аклни тарбиялаш, билим ва куникмаларни ургатишдан кура том маънода энг мухим педагогик муаммони хал этади. Ушбу билим ва куникмаларни кандай сингдириши, инсоннинг атрофдаги одамларга ва уни куршаб турган дунёга булган хиссий муносабатига боглик. "Санъат томонидан тарбияланган одам - яратувчи, таълим эса универсалдир. Санъат - нафакат инсоннинг онги, балки иродасини хам акс эттиради"[6,40]. Шу сабабли ушбу тадкикот марказида усиб келаётган ёш авлодни тарбиялашда мусикий театрнинг ролини аниклаш муаммоси туради. Рухан ривожланган катталарни характерлайдиган ва уни эзгу, ижтимоий ахамиятга эга ишларга ундашга кодир ахлокий эстетик муносабат болага тугма кобилият сифатида берилмайди. Улар хаёт ва тарбиянинг ижтимоий шароитлари таъсири остида шаклланади ва ривож топади.

Шу билан бирга, мусикий театр воситасидаги таълим ва санъатнинг умумий жараёнининг энг мухим таркибий кисми эканлигини алохида таъкидлаш жоиз. Унинг узига хослигини инсоннинг онги ва иродасига, ахлокий ва хиссий ривожланишига комплекс таъсир уткизиш кудратига эга. Сабаби, театрда вокеалик жонли сахнада содир булади ва жонли равишда руй бераётган куз унгимиздаги вокеалик хеч бир инсонни бефарк колдиролмайди. Мусикий театр усиб бораётган успириннинг хаётий дунёкараши ва концептуал жараёнлар, унинг ижтимоий-психологик параметрларини, бутун хаётнинг маълум менталитети ва эстетикасини шакллантиради.

Талаба ёшлар шахсий ривожланишининг асосий факторларидан бири бу уз онгу ва шуурини юкори даражада сезмок, англамокда уз аксини топади. Буларнинг барчаси бадиий адабиётларнинг укишда, мусикий асарларни тинглашда, театр ва кино оркали билимларни томоша килишда уз натижаларини курсатади. Лекин, барча таэлим муассасаларида хам мусикий тарбия воситалари билан ёшларнинг онгини ва шуурини юкори савияда тарбияланган деб тула таасурога эга булиш мушкил. Афсуски юкори боскич талабаларининг баъзи бирларида умумий тушунча хам етарли даражада деб булмайди. Улар узлари билан бир каторда бошка халклар ва элатларнинг санъати ва тарихидан кам хабардорлар. Бир канча таэлим муассасаларида миллий мусика санъатимизнинг, эстетик ва сиёсий - гоявий тарбиямизнинг, ватанпарварлик ва айникса байналминаллик тарбиянинг тулаконли эмаслиги сезилиб туради. Аксинча баъзиларида суровномалар натижаси ва педагогларнинг кузатишлари шу нарса аник буладиким, педагогларнинг мазмунли ва сифатли дарс беришлари оркали мактаб укувчилари ана шу йуналишларда тугри ва кулаконли тарбияга эга булганлар.

Хулоса килиб айтганда охирги йиллар давомидаги ижодий мехнатлар шундан далолат берадики, узбек театр санъати ривожи келажак сари катта кадам ташлаган. Мавзу

кенгайди, жанрлар доираси бойиди ва ёш авлодни мусикий кобилиятларини, хамда мусикий маданиятини кенгайтиришда мухим вазифаларни бажарилмокда.

Бинобарин, хар бир ёш авлод мана шу каби эзгу фазилатлар билан сугорилиб вояга етса максадга мувофик булади. Театрнинг вазифаси хам томошабинларда маърифатпарварлик рухини кучайтириш, маънавий озука беришдан иборат.

Юкоридаги асослашга харакат килган фикрларимизга куйидаги тавсияларимиз билан якун ясаймиз.

Мусикий театр санъати йуналиши буйича таълим олаётган талабаларга сабок берувчи вокал педагогларидан сохага хос булган яна бир жихатга эътибор каратиш талаб этилади. Айнан вокал дарсларида талабаларни факатгина опера, романс ёки ариялар билан чекламай балки, уларга бахшилар томонидан ижро этиладиган термалар, айтишувлар куй-кушикларни хамда достон номаларини актёрлик махоратига тадбик этилса максадга мувофик булар эди. Зеро, вокал дарсларида талабаларга достон номалари, ашулаларидан ургатиш бугунги куннинг долзарб ватанпарварлик гоялари илгари сурилаётган муаммоларидан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: Узбекистон, 2017., 140 бет.

2. М. Мухамедов. Товстоногов мактаби сабоклари. Театр журнали, Т.2009 й. 3 сон.

3. https://president.uz/uz/lists/view/584 Маданият ва санъат сохасини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар тугрисида Узбекистон Республикаси Президентининг карори

4. Т. Турсунов. Тухтасин Жалилов ва Мукумий театри.:Театр журнали, 2009 й. 9-сон.

5. Азизов Т. Анъана ва ижодий изланишлар. Театр журнали. 2003. 2-сон.

6. Рахматуллаева Д. ХХ аср узбек драматургияси ва театр санъатида тарихий драма (шаклланиш ва ривожланиш муаммолари) 17.00.01 Сан. докт. дисс. автореф. - Т.: 2004. - Б. 49

7. Курбонова, Б. М. (2016). Роль перспективы в создании образца изобразительного искусства. Учёный XXI века, (7 (20)), 29-31.

8. Akhadjonovich, K. A. THE CLASSIFICATION, CONTENT, ESSENCE AND FUNCTION OF VALUES.

9. Madina Nasritdinova, Mansurova Nigora, & Durdona Murodova. (2022). UZBEK FOLK ART AND ITS PLACE IN PUBLIC LIFE. Archive of Conferences, 44-48. Retrieved from https://www.conferencepublication.com/index.php/aoc/article/view/1888

10. Madina Nasretdinova, Ismoil Rustamov, & Oybek Karimov (2022). MUSIQA SAN'ATINING HOZIRGI KUNDAGI O'RNI. Scientific progress, 3 (2), 841-845.

11. Qurbonova, B. (2017). FINE ARTS ROLE IN DEVELOPMENT SPIRITUAL МИРОВОЗРЕНИЯ PERSONS. УЧЕНЫЙXXIВЕКА, (2-3), 50.

12. Kakharovna, A. M., Tadjimatovich, Y. M., Rakhmatovich, S. O., & Mirzahamdamovna, Q. B. (2021). Modern Approaches to the Teaching of Fine Arts. Solid State Technology, 64(2), 4250-4254.

13. Nasritdinova, M. (2021). PEDAGOGICAL COMPONENTS AND STAGES OF HEALTH OF DEVELOP CHILDREN THROUGH MUSIC EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(05), 251-258.

14. Mannopov, S., Karimov, A., Qurbonova, B., & Dilobar, J. (2022, February). THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF MUSIC. In Archive of Conferences (pp. 4952).

15. Курбонова, Б. (2017). РОЛЬ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА В РАЗВИТИИ ДУХОВНОГО МИРОВОЗРЕНИЯ ЛИЧНОСТИ. Ученый XXI века, 48.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.