Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ВА ҲУДУДИЙ ДАВЛАТ ТЕЛЕКАНАЛЛАРИНИНГ ЎЗАРО ТАЪСИРИ, ФАОЛИЯТИДАГИ ЎХШАШ ВА ФАРҚЛИ ЖИҲАТЛАР'

МАРКАЗИЙ ВА ҲУДУДИЙ ДАВЛАТ ТЕЛЕКАНАЛЛАРИНИНГ ЎЗАРО ТАЪСИРИ, ФАОЛИЯТИДАГИ ЎХШАШ ВА ФАРҚЛИ ЖИҲАТЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

424
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
телевидение / ҳудудий телеканаллар / давлат телеканали / хусусий телеканаллар / самарадорлик / television / regional TV channels / state TV channel / private TV channels / efficiency.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Марғуба Олтмишбоевна Дадахонова

Мақолада Ўзбекистонда фаолият олиб бораѐтган марказий ва ҳудудий телеканалларнинг ривожланиш босқичлари ўрганилган. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларидаги телевидениени ривожлантириш, унинг моддий-техник базасини замонавийлаштириш, теледастурларда миллиймаънавий меросимиз, аҳолини қийнаѐтган муаммоларни кенг ѐритиш, мамлакатнинг барча ҳудудларида рақамли телеузатиш станцияларини барпо этиш билан боғлиқ фикрлар, Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ифодаланган оммавий ахборот воситаларини ривожлантиришга оид концептуал ғоялар асосида мавзуни очишга ҳаракат қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERACTIONS, CHARACTERISTICS AND DIFFERENCES IN THE ACTIVITY OF CENTRAL AND TERRITORIAL STATE TV CHANNELS

The article examines the stages of development of central and regional TV channels operating in Uzbekistan. Thoughts on the development of television in the works of the President of the Republic of Uzbekistan, modernization of its material and technical base, broad coverage of our national and spiritual heritage in television programs, the problems of the population, the construction of digital television stations in all regions of the country an attempt was made to open the subject on the basis of relevant conceptual ideas

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ВА ҲУДУДИЙ ДАВЛАТ ТЕЛЕКАНАЛЛАРИНИНГ ЎЗАРО ТАЪСИРИ, ФАОЛИЯТИДАГИ ЎХШАШ ВА ФАРҚЛИ ЖИҲАТЛАР»

МАРКАЗИЙ ВА ХУДУДИЙ ДАВЛАТ ТЕЛЕКАНАЛЛАРИНИНГ УЗАРО ТАЪСИРИ, ФАОЛИЯТИДАГИ УХШАШ ВА ФАРЦЛИ ЖИХАТЛАР

MapFy6a Олтмишбоевна Дадахонова

Узбекистон давлат жахон тиллари университети таянч докторанти (PhD)

Тошкент, Узбекистон dadaxоnovamarguba@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистонда фаолият олиб бораётган марказий ва худудий телеканалларнинг ривожланиш боскичлари урганилган. Узбекистон Республикаси Президенти асарларидаги телевидениени ривожлантириш, унинг моддий-техник базасини замонавийлаштириш, теледастурларда миллий-маънавий меросимиз, ахолини кийнаётган муаммоларни кенг ёритиш, мамлакатнинг барча худудларида ракамли телеузатиш станцияларини барпо этиш билан боглик фикрлар, Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегиясида ифодаланган оммавий ахборот воситаларини ривожлантиришга оид концептуал гоялар асосида мавзуни очишга харакат килинган.

Калит сузлар: телевидение, худудий телеканаллар, давлат телеканали, хусусий телеканаллар, самарадорлик.

INTERACTIONS, CHARACTERISTICS AND DIFFERENCES IN THE ACTIVITY OF CENTRAL AND TERRITORIAL STATE TV CHANNELS

ABSTRACT

The article examines the stages of development of central and regional TV channels operating in Uzbekistan. Thoughts on the development of television in the works of the President of the Republic of Uzbekistan, modernization of its material and technical base, broad coverage of our national and spiritual heritage in television programs, the problems of the population, the construction of digital television stations in all regions of the country an attempt was made to open the subject on the basis of relevant conceptual ideas.

Keywords: television, regional TV channels, state TV channel, private TV channels, efficiency.

КИРИШ

ХХ асрнинг 90-йилларида Узбекистоннинг худудларида телевизион маълумотларни тайёрлаш технологияси ва такдим этиш усуллари билан боглик булган телевизион курсатувлар пайдо була бошлади, бу объектив равишда янги маданий ва сиёсий ривожланишдир. Худудий телевидение таъсир объекти бир хил - йигилган аудитория. Аммо агар барча оммавий ахборот воситалари уз фаолиятлари махсулотларини бир хил томошабин, тингловчи, укувчига мурожаат килсалар, хар хил оммавий ахборот воситалари акс эттириш учун факат маълум томонларни танлаши керак, деб уйлаш мантикан тугри келмайди.

Телевидение ахолига амалга оширилаётган ислохотлар, дунёдаги вокеалар тугрисида ахборот бериш билан бирга, жамиятдаги муаммоларни бартараф этиш учун жамоатчилик назоратини урнатишга, ахолининг дунёкараши, тафаккурини бойитишга, сиёсий, ижтимоий, иктисодий фаоллигининг ошишига хизмат килади. Шу боис Узбекистонда телевидениени ривожлантириш давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан бирига айланди. Телевидение фаолиятининг хукукий асослари мустахкамланиб, тегишли ташкилий-тузилмавий узгаришлар килинди. Бундан ташкари, телеканалларни ривожлантиришда хориж тажрибасининг энг сунгги ютукларини куллашга харакат килинди. Амалга оширилган узгаришлардан сунг Узбекистонда 1991 йилгача 7 та телеканал фаолият курсатган булса, 2017 йилда уларнинг сони 66 тага етди.

Узбекистондаги телевизион каналлар куйидаги учта туркумга булинади:

Узбекистон миллий телерадиокомпанияси (МТРК) телевизион каналлари, Худудий телевизион каналлар, Нодавлат телевизион каналлар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

90-йилларнинг охири 2000-йилларнинг бошларида. В. В. Егоров Россияда телевидение назарияси ва тарихини урганишни давом эттириб[1], узининг асарларида махаллий, худудий ва республика телевидениесига таърифлар берилган. Муаллиф таъкидлаганидек, посцовет Россиясида телевидение сохасидаги асосий тенденция шундан иборатки, мамлакатда миллий каналларнинг ривожланиши худудий каналларнинг ривожланиши билан бирлаштирилади ва бу алохида худудларнинг худудий, маданий ва миллий хусусиятларига боглик. Узбекистонда телевизорнинг "горизонтал", "кенгликда" ривожланиши билан, айникса 90-йилларнинг бошларида "суверенитетлар парадида", эфирга узатишда миллий ва худудий

устуворликлар уртасидаги узаро богликлик муаммоси пайдо булди. "Марказлаштиришдан худудий эшиттиришлар куплаб мамлакатларда телевидениенинг ривожланишининг умумий йули хисобланади. Махаллий ёки худудий телевидение худуднинг хусусиятларини, томошабинларнинг миллий, таълимий, ёш таркибини аникрок хисобга олиши мумкин » [2].

Якинда махаллий телерадиокомпаниялар бирлашган давлат телевизион тизимининг бугинлари эди. Эшиттиришни демократлаштириш худудий телевидение олдига янги талабларни куйди. Бу давлат телеканалларда Узбекистоннинг худудларида булиб утаётган вокеалар тугрисида маълумотларнинг етишмаслигини коплаши керак. Е. A. Корниловнинг фикрига кура, "махаллий матбуот ва журналистикага булган эхтиёж, маъмурий-худудий тузилмалари булган давлатларнинг мавжудлиги билан, шунингдек, маълум бир махаллий, маълум бир худуднинг узига хос хусусиятлари билан боглик булган ва уз маълумотларига эга булган турли хил ижтимоий, миллий, профессионал, этник гурухларнинг мавжудлиги билан белгиланади"[3] . Муаллифнинг фикрига кура, "Умуман махаллий журналистиканинг ва хусусан телевидениенинг мавжудлиги баъзи ижтимоий, ташкилий ва маданий-рекреацион функциялар билан хам белгиланади" [4].

НАТИЖАЛАР

Телевидение сохасига ракамли форматнинг жорий этилиши унлаб телечастоталарда телеканалларни эфирга узатиш хамда ахоли кизикишларига мос сохалар буйича телеканалларни ихтисослаштириш имконини берди.

Т.А.Ахмедовнинг «Узбекистонда телевидениенинг ривожланиш жараёни ва унинг ахоли ижтимоий-маданий хаётидаги урни» номли диссертациясида Узбекистон давлат телевидениеси ривожининг туртта боскичи курсатилган:

Биринчи боскич - 1991-1997 йиллар. Бу йилларда телевидениедаги курсатувларнинг мазмун-мохияти тубдан янгиланди. Чунки, мустакилликка эришилгач, уша вактда энг асосий таргибот воситаси булган телевидение дастурларини мутлако янгилаш чоралари курилиши керак эди. Шу максадда 1992 йил 7 январда Узбекистон Республикаси телевидение ва радиоэшиттириш давлат комитети Узбекистон давлат телерадиоэшиттириш компаниясига айлантирилди. Республика микёсида уз дастурларини эфирга узатадиган "УзТВ-1" ва "УзТВ-2" телеканаллари фаолияти яхшиланди. Телеканаллар дастурларида фукароларда мустакиллик тафаккурини шакллантириш билан бирга, миллий-маънавий узликни кайта тиклаш, бозор

муносабатлари ва демократик ислохотлар жараёнини кенг ёритишга эътибор каратилди. Шу билан бирга, "УзТВ-3" телеканалидан Россия Федерацияси, "УзТВ-4" телеканалидан Туркия жумхурияти курсатувлари намойиш этилди[5]. 1997 йилга келиб, республика буйича узатиладиган 4 та телеканалнинг узлуксиз ишлаши таъминланди. Худди шу даврда Андижон, Фаргона, Бухоро, Кашкадарё, Жиззах, Сирдарё вилоятларида махаллий телеканаллар ташкил этилди. Иккинчи боскич - 1997-2005 йилларни уз ичига олади. Ушбу боскич1997 йил 7 майда Узбекистон давлат телерадиоэшиттириш компаниясинингУзбекистон телерадиокомпанияси сифатида узгартирилиши билан бошланди. Энг асосийси, телеканалларнинг ихтисослашуви булди. Яъни, УзбекистонРеспубликаси Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 29 мартдаги "Ижтимоий-маънавий мухитни янада согломлаштириш, диний акидапарастликнинголдини олиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 130-сонли Карори хамдаУзбекистон телерадиокомпанияси раисининг 1998 йил 20 июлдаги 102-сонлибуйруги билан "УзТВ-4" "Yoshlar", "УзТВ-2" "Toshkent", "УзТВ-Г'—O'zbekiston", "УзТВ-3" "Хаlqaro" телеканал деб узгартирилди[6]. 2003 йилда"Хаlqaro" телеканал негизида спорт дастурларига ихтисослашган "Sport"телеканали ташкил этилди. Киска вактда вокеа-ходисаларни тахлил килишдажахон телесаноатининг илгор тажрибаларини узлаштирган, телевидениедатупланган энг яхши анъаналарни давом эттирган бундай телеканалларУзбекистонда ихтисослашган каналларнинг истикболи мавжудлигиниисботлади[7]. Республиканинг барча худудларида махаллий телеканалларнинг таркиб топиш жараёни тугалланди. Яъни, 2000 йилда Навоий вилоятида хаммахаллий телеканал фаолияти йулга куйилди.

Учинчи боскич - 2005-2011 йиллар. Телеканаллар фаолиятини янги боскичга олиб чикиш ва бу борада зарурий чора-тадбирларни куриш максадида 2005 йил 8 ноябрда Узбекистон телерадиокомпанияси Узбекистон миллий телерадиокомпаниясига айлантирилди. Бу даврда республика буйича эфирга узатиладиган телерадиоканаллар - "O'zbekiston teleradiokanali", "Yoshlar teleradiokanali", "Sport teleradiokanali", "Toshkent teleradiokanali" давлат унитар корхоналари сифатида кайта ташкил этилди. Бу билан тузилмавий жихатдан телерадиоканалларнинг хажми катталашди, мустакил холда узини-узи маблаг билан таъминлаш учун тулик шароит яратилди, хар бир ихтисослашган телеканалнинг телемахсулотларни дубляж ва трансляция килиш имконияти кенгайди, телестудиялар янгиланди. 2006 йилдан сунг телеузатиш станциялари фаолиятининг яхшиланиши натижасида махаллий

телеканалларнинг эфир хажми бир суткада 10 соатга етди. Вахоланки, 1990 йилларда бу микдор 1-2 соатни ташкил этарди. Туртинчи боскич - 2011 йилдан кейинги йиллар. Мазкур боскич ихтисослашган ракамли телеканалларнинг ривожланиши ва худудий телеканалларнинг ракамли форматга утиш даври хисобланади. 2011 йил

29 ноябрь куни МДХ, давлатлари ичида биринчи булиб "UzHD" ракамли телеканал ер устки узатиш тизими оркали таркатила бошланди. 2012 йил

30 июлда иккита янги ракамли канал - "Маdaшyat va ma'rifat" хамда "Dunyo bo'ylab" телеканаллари ташкил этилди. Шундан сунг 2013-2014 йилларда "Bolajon", "Kinoteatr", "Mahalla", "Navo", "Diyor", "Oilaviy" каби бир катор ихтисослашган ракамли телеканаллар фаолияти йулга куйилди[8]. Бу билан ахолининг барча катламлари учун ранг-баранг теледастурлар тайёрлаш имконияти янада кенгайди. Хусусан, "Oilaviy" телеканалида оилавий кадриятларга, "Dunyo bo'ylab" телеканалида хайвонот ва усимликлар олами, туристик масканларга, "Mahalla" телеканалида махалла анъаналарига, "Kinoteatr" телеканалида кинофильмлар намойишига, "Bolajon" телеканалида болаларга мулжалланган дастурларга эътибор каратилди.

МУХ,ОКАМА

Махаллий телевизион дастурларни фарклаш учун иккита асосий мезонни курсатиш мумкин, улар буйича махаллий телекурсатув дастурларни фарклаш керак. Ушбу белгилар бир-бирига богликдир. Бу ерда биринчи навбатда худуднинг географик, иктисодий ва ижтимоий-маданий хусусиятлари, иккинчидан, томошабинларнинг хусусиятлари хакида гап кетмокда.

Худудий телеканалларга талаб катта эканлигининг сабаби шундаки, томошабин телевизор экрани оркали узининг тугилган кучаларини куришни, кизикарли одамлар билан учрашишни, махаллий хокимият билан боглик муаммоларни хал килишни, худуд тарихини урганишни хохлайди. ^ар бир телеканалнинг мухаррирлари янгиликлар нашрида ишлашда томошабинлар, вилоят ахолиси, шахар ва кишлок ахолиси манфаатларини хисобга олишга харакат килишади. Телеканал телевизорни ёктирган хар бир кишига бош мухаррир, журналист ёки телекомпаниянинг асосчиси учун эмас, балки биринчи навбатда томошабин учун кизикарли булган маълумотларни олиш имконини бериши керак.

Шунга кура, хозирги вактда телевидение ривожланишининг асосий йуналиши турли хил телевизион дастурларни яратишдир. Бу телевизорнинг

ракамли эшиттиришга утиши муносабати билан янада мухимрок. Бизнинг фикримизча, бугунги кунда телевидение таркатувчилар ва вилоят хокимияти биргаликда 2014 йилга кадар шунча махаллий телекомпаниялар мультиплексга утишлари учун худудий телеканалларни ривожлантириш буйича амалий чораларни ишлаб чикишлари керак.

Яратилаётган студиялар фаолиятини режалаштиришда ва мавжудларини эфирга узатишни ташкил килишда ташки мухитнинг узига хос хусусиятлари ва тингловчилар таркиби тугрисида етарлича аник билим талаб этилади. Бирок, худудларда "ташки мухит" нинг куп факторли хусусиятларини урганиш етарли даражада самарали олиб борилмаяпти. Дастурларнинг рейтингини улчаш ва уларнинг кенг таркалиб кетган телеканалларнинг трансляция сиёсатига таъсири, холис тадкикотчини кониктириши кийин. Баъзан худудий телевидение аудиториясининг социологик тадкикотлари махаллий студиялар фаолиятида хам камрок сезилади.

Айникса, махаллий янгиликлар хакида гап кетганда шуни таъкидлаш керакки, махаллий оммавий ахборот воситалари тадкикотларда пастрок булса-да, худудий тележурналистлар эксклюзивлик нуктаи назаридан ракобатдан ташкарида. Самарадорликка келсак, бу тегишли техник базани талаб килади, аксарият холларда худудий телекомпаниялар учун мавжуд эмас.

Шунга карамай, худудий телевидение хар кандай давлат каналга караганда анча фойдали мавкеъга эга, чунки у муаммоларни бутун Узбекистонда эмас, балки махаллий микёсда мухокама килади. Одамлар уз кучаларини экранда куришни, махаллий бошликларга узларини кизиктирган саволларни беришни, экологик муаммолар, узлари яшайдиган шахар ёки кишлок йулларини мухокама килишни хохлашади.

Худудий журналистнинг навбатдаги узига хос хусусияти - бу худудий телевидениедаги фаолиятининг куп кирралилиги. Давлат каналларда аник ишлаб чикариш технологияси мавжуд ва хар бир киши факат уз лавозими ва шартномасига биноан бажариши шарт булган нарсани килади. Бу вилоят телевидениесида жуда кам учрайди. Аммо аксарият холларда худудий телекомпаниялар маълум бир ходимга айнан бир мутахассисликни бериш имконига эга эмас. Хрзир худудий телевидениедаги вазиятни кискача айтганда, давлат телеканалларга ёки хорижий телеканалларга таклид килиш йули нотугри. Пойтахтдаги курсатувларни ёктиришга, ундан андоза олишга уринишлар, аммо кичикрок микёсда бу купинча муваффакиятсизликка учрайди. Гап нафакат технологик имкониятларнинг фарки, балки трансляциянинг хар

хил узига хос хусусияти хакида хам кетмокда. Фарки шунчалик каттаки, тугридан-тугри кучириб олиш кенг жамоатчиликда кабул килинмайди.

Шунинг учун давлат телеканаллардан кам булмаган худудий телеканаллар синчковлик билан батафсил урганиш ва объектив тадкикотларга лойикдир. "Х,ар кандай мамлакат телевидениеси кучли, биринчи навбатда, худудий телевидение оркали битта марказий телевидениеда узокка бора олмайсиз."

Худудий телевидение барча махаллий тадбирларнинг фаол иштирокчисидир, у уз томошабинига давлат телеканалларнинг имкониятлари ва манфаатларидан ташкарида булган нарсалар тугрисида маълумот беради.

Узбекистоннинг худудлари кенг булганлиги сабабли худудий каналлар тобора купрок роль уйнамокда. Бундан ташкари, агар илгари улар худудий хокимиятнинг огзаки нутклари булган ва шу сабабли уларга нисбатан кдзикдш нисбатан паст булган булса, энди махаллий хокимият таъсиридан чикиб кетиш ва катта мустакилликка эришиш тенденцияси мавжуд. Бугунги кунда худудий телевидениенинг роли ошиб бориши, биринчи навбатда, ахолининг унга булган ишончининг юкорилиги билан боглик, иккинчидан, замонавий шароитларда унинг олдида турган вазифа - худуд ахолисини маданий кадриятлар асосида бирлаштирган алока тизимининг асосий мустахкамловчи бугинига айланишдир. Телевидениенинг узига хос анъаналари хакида фикр юритадиган булсак. Махаллий телевидение бугунги кунда узини бутун республика буйлаб танитди, нафакат янги кунгил очиш манбаи, балки махаллий маълумот манбаи булди. Махаллий телевидение янгиликларини ишлаб чикариш биринчи марта махаллий аудитория фикри ва манфаатларини ифода этиш имкониятини берди.

Замонавий худудий телевидениенинг ривожланишини тахлил килиб, шуни хулоса килишимиз мумкинки, телевизион курсатувлар сифатини ошириш, давлат телевизион курсатувларни оддий нусхалашдан воз кечиш каби куплаб ижобий тенденциялар пайдо булганига карамай, конунчилик базасининг номукаммаллиги каби бир катор ечимсиз муаммолар мавжуд. Масалан, юкори малакали кадрларнинг етишмаслиги, махаллий телекомпанияларнинг маблаглари етарли эмаслиги.

Худудий телеэшиттириш бозорларини урганиб чикиб, хулоса килиш мумкинки, йирик савдо ва саноат марказлари, аксарият холларда худудлар, вилоятлар, республикалар пойтахтлари худудларда телевизион ривожланиш марказига айланган. Хар бир худудий телевидение бозори узига хос ва кушни бозорга ухшамайди, чунки у куплаб махаллий омиллар, масалан, иктисодий

вазият, анъаналар ва ахолининг миллий таркибининг хусусиятлари, таълим мухитининг ривожланиш даражаси таъсирида шаклланган.

Телевизион томошабинларнинг хохиш-истакларини урганиш асосида аёллар одатда давлат каналларга ёки махаллий каналларнинг кунгилочар теледастурларига устунлик беришлари таъкидланди. Бизнинг суровимизга кура, эркаклар иш кунлари асосан махаллий телеканалларда янгиликлар дастурларини томоша килишади.

Шундай килиб, биз бутун Узбекистон телевидениесининг, умуман, худудий, телеканалларнинг, янада ривожланиши бизнинг давлатимизнинг сиёсий йуналиши, иктисодий ва бошка ислохотларга боглик деган хулосага келишимиз мумкин. Фукаролар ва оммавий ахборот воситаларига баркарорлик кафолатларини берадиган баркарор сиёсий, ижтимоий, иктисодий институтлар мавжуд булмаган давлатда келажакда хеч кандай узок муддатли режалар ёки аник ривожланиш истикболлари хакида гапириш мумкин эмас.

Жамият доимо хар хил даражадаги телевидение маълумотларига эхтиёж сезади: миллий микёсдаги маълумотларда хам, тор худудий аудиторияга каратилган махаллий янгиликларда хам. Шундай килиб, аудиторияни фарклашнинг асосий хусусияти унинг худудий мансублиги булиб колса-да, худудий телевидениега доимо кизикиш пайдо булади.

Ижтимоий-сиёсий вазиятнинг узгариши, турли хил мулкчилик шаклидаги телекомпанияларнинг тез суръатлар билан усиши ва цензуранинг бекор килиниши тележурналистика ривожланиш боскичларини тахлил килишга багишланган асарлар пайдо булишига ёрдам берди. В.В.Гаспарян 1985 йилдан 1998 йилгача телевизион журналистиканинг ривожланишига алохида эътибор бериб, унинг ривожланишидаги учта боскични ажратиб курсатди: "демократик романтизм боскичи" (1980 йилларнинг урталари - 1991 йил август); "сиёсат васвасаси" даври (1991 йил куз - 1994 йил куз); "усиш даври" даври (1994 йил октябр - 2000 йил)[9] . Узи аниклаган хар бир боскични тахлил килиб, муаллиф турли молиявий гурухлар томонидан эфирни монополлаштириш хавфига алохида эътибор каратиб, «эфирни монополлаштириш факат тижорат ютуги улушига олиб келади. Шунинг учун болалар ёки камбагал одамларга багишланган дастурларни тармокдан чикариб ташлаш. Ушбу тоифадаги резидентлар реклама берувчининг хомийси учун энг кам кизикиш уйготади» [10]. Муаллиф томонидан олиб борилган мухим тахлиллар худудий телевидение муаммоларини урганишда услубий ёндашувни таклиф килади.

Худудларда давлат телевидениеси ишида тажриба тупланиши, шунингдек 90-йилларнинг бошларида пайдо булиши. ХХ аср нодавлат телевизион компаниялари худудий телевидение ва худудий тележурналистикада бир катор асарларнинг пайдо булишига олиб келди. Вилоят журналисти "Практика" рахбари Н.В.Зверева вилоят тележурналиста ва худудий телекомпанияларнинг амалий фаолиятига катта эътибор каратди[11]. У узининг худудий компаниялар билан ишлашнинг катта амалий тажрибасига асосланиб, федерал ва худудий телеканаллар фаолиятини, марказда ва худудларда тележурналистлар учун ишлаш шароитларини тахлил килди, таккослади ва худудий телевидениенинг ривожланиш тенденцияларини аниклади. Муаллиф уз фаолиятини куйидагича изохлаган: худудий компаниялар томонидан уз махсулотларини кискартириш ва йирик тармок телеканаллари билан шартномалар тузиш, худудий телевизион каналларни ишлаб чикарувчи асосий дастур сифатида янгиликларни чикариш, "у ёки бу сиёсий куч ёки маълум бир шахс билан якин алока мавжуд булганда" худудий компанияларнинг сиёсийлашиши. Замонавий Узбекистон телевидениесининг яна бир куйи тизими, худудлардаги давлат ва нодавлат телекомпаниялари хам киёсий тахлилдан утказилди. Профессионал фестиваллар ва танловлар натижаларига кура Н.В.Зверева замонавий худудий тижорат телевидениеси давлат телевидениесига караганда анча муваффакиятли эканлиги тугрисида хулосага келди.

Худудий телевидение фаолиятини урганиш шуни курсатдики, махаллий компанияларнинг оммабоплиги, уларнинг худудда содир булаётган жараёнларга таъсир утказиш кобилияти ходимларнинг тайёргарлиги даражаси ва тижоратлаштириш студиялари ижодий гурухларига, телевизион компанияларнинг молиявий баркарорлигига, техник жихозланганлиги ва янги технологияларни жорий этиш даражасига боглик.

Хусусий телеканаллар эволюциясининг дастлабки даври 1990-1995 йилларга тугри келади. Биз бу даврни "Узбекистонда хусусий телеканалларнинг пайдо булиш даври" деб номладик. Вилоятларда фаолият олиб бораётган телеканаллардан энг биринчиси Самаркандда пайдо булган. Шундай килиб, республикамиздаги биринчи хусусий телевидение СТВ хисобланади.

Шу билан бирга дастлабкиларидан яна бири - Тошкент вилоятидаги "Чирчик ТВ" жамоасидир. Шахар телемаркази 6 кишидан иборат ташаббускор гурух уз телевидениесини ташкил этиш учун гайрат билан киришган махалда мустакилликнинг илк шабадалари энди эса бошлаган эди.

Улкан узгаришлар, янгиликлар даврида 1990 йил декабрда телевидениенинг очилиши Чирчикда узига хос вокеа булди. Чирчик шахар хокимиятининг муассис сифатида телевидениени хар жихатдан куллаб-кувватлаш натижаси уларок, Чирчи; телевидениеси ижодкорлари телелаборатория тажрибаларини урганишди, монтаж, тасвир жапраёнларини бевосита шахар шароитида синовдан утказишди. 1994 йили уз курсатувлари, телемарказнинг уз эфир вакти юзага келди. Максад - пойдевори мустахкам, доимий ва хаммага

"Юксалиш" умуммиллий харакати томонидан жорий йилнинг 5—15 март кунлари Узбекистонда энг оммабоп миллий телевизион манба ва форматларни аниклаш максадида фукаролар уртасида жамоатчилик фикри сурови утказилди. Унда республика буйича жами 6 467 нафар фукаролар иштирок этди. Суровда шахар ва кишлок жойларидаги турли ёш ва касб эгалари камраб олинди.

Тадкикот давомида фукароларнинг миллий телеканалларга булган муносабати билан кизикилди. Хусусан, уларнинг охирги пайтларда миллий телеканалларга нисбатан муносабати кай тарзда узгаргани урганилди. Яъни, суралганларнинг 2 236 нафарининг (34,6 фоизи) муносабати узгармаган, 2 155 нафари (33,3 фоизи) купрок куришни бошлаган, 2 076 нафари (32,1 фоизи) камрок кура бошлаган.

Суров давомида телевизорни камрок куришни бошлаганлардан бунинг сабаби нимада эканлиги суралди. Суровда иштирок этганларнинг деярли ярми ушбу саволга телевизор куришга вактлари йуклиги (24,7 фоизи) хамда маълумот олишда телефондан фойдаланишларини (24,5 фоизи) билдирганлар. Колганлар эса телевидениенинг кизик эмаслиги, ёлгон маълумот, таргиботнинг ва рекламаларнинг куплиги каби сабабларни билдирганлар.

Бундан ташкари, суралганларнинг аксарияти, яъни 44,5 фоизи (2 881 нафар) миллий телеканалларни доим куришини, 40,3 фоизи (2 605 нафари) баъзида куринишини хамда 15,2 фоизи (981 нафар) миллий телеканалларни умуман курмаслигини билдирганлар.

Утказилган жамоатчилик фикри сурови натижасида фукаролар одатда кайси миллий телеканалларни купрок куришлари билан кизикиб, шу оркали телеканалларнинг камров буйича рейтинги тузилди. Мазкур саволда респондентларга 18 та давлат ва хусусий телеканаллар руйхати, шунингдек худудий телеканаллар ва «мен миллий телеканалларни умуман курмайман» каби жавоб вариантлари такдим этилди.

Республика буйича утказилган, 6 400 дан зиёд фукаролар иштирок этган суров натижаларига кура, миллий телеканалларнинг кучли бешлиги

шакллантирилди. Эътиборлиси, унинг барча уринларини хусусий телеканаллар эгаллади. Жойлашув тартиби куйидагича: 1-урин — Zo'r TV (11,8 фоизи), 2-урин — Sevimli (9,6 фоизи), 3-урин — My5 (9,4 фоизи), 4-урин — Milliy TV (6,9 фоизи), 5-урин — Futbol TV (6,8 фоизи).

Шунингдек, фукароларнинг миллий телеканаллар оркали эфирга узатиладиган курсатув ва дастурлар хакидаги фикрлари хам урганилди. Маълум булишича, фукаролар бугунги кунда купрок телевидение оркали янгиликлар, ахборот дастурларини курадилар (12,1 фоизи), шунингдек телесериаллар (11,4 фоизи) хамда "Zo'r TV" телеканали оркали эфирга узатиладиган "Xafa bo'lish yo'q" курсатувини купрок куришлари маълум булди.

Худудингиздаги ёки мамлакатдаги охирги янгиликларни одатда каердан эшитасиз, деган навбатдаги саволга респондентлар асосан "My5" (19,4фоизи) ва "Sevimli" (17,6 фоизи) телеканалларини курсатганлар. Шунингдек, уларнинг 16,4 фоизи сунгги янгиликлар хакида телевидение оркали эмас, балки бошка манбалар оркали билиб олишларини курсатганлар. Эътиборли жихати, фукаролар аввалги саволда миллий телеканаллар оркали асосан янгилик, ахборот дастурларини куришларини билдирган булсалар, мазкур бандда улар бу максадда хусусий ТВ ва бошка манбаларни афзал куришлари маълум булди. Ушбу руйхатнинг кейинги уринларида "O'zbekiston 24" телеканали, худудий телеканаллар ва бошкалар кайд этилган.

Шунингдек, суров давомида фукаролар орасида турли телеканалларнинг ахборот дастурлари машхурлиги урганилди. Унга кура, 1-урин — «Markaziy studiya» (My5); 2-урин — «Zamon» (Sevimli); 3-урин — «Ахборот 24» (O'zbekiston 24), 4-урин — «UzReport news» (Uzreport TV); 5-урин — «Davr» (Yoshlar).

Суров якунида фукаролардан качондир бошка бир ахборот манбасини ёки кдзикдшни афзал куриб телевидениедан воз кечиши эхтимоли хакида суралганда, респондентларнинг 42 фоизи бундай булиши мумкин эмаслигини, яъни ахборот манбаси сифатида телевидениенинг урни катта эканлигини, 36,7 фоизи эса бундай булиши мумкинлигини билдирганлар.

ХУЛОСА

Худудий давлат телеканалларида ракобат йуклиги ва курсатув жараёни бошка худудларга етиб бормаётганлиги сабаблими? Ривожланиш даражасини куриш кийин. Улар курсатувни бир меъёрда олиб боришмокда. Бу каналларни факатгина маълум маълумотни олиш учунгина куриш мумкин. Уларда

томошабинни узига жалб киладиган, интизор булиб кутиладиган курсатувлар етишмайди. Томошабин тили билан айтганда зерикарли каналга айланиб бормокда.

REFERENCES

1. Муратов С. А. Кино как разновидность -телевидения П Проблемы телевидения и радио. Вып.2., - М.: Искусство, 1971,

2. Егоров В. В. Терминологический словарь телевидения. - М.: ИПК.1997.С.56.

2. Корнилов Е. А. Журналистика на рубеже тысячелетий. - Ростов н/Д, 1999. -С.159.

3. Корнилов Е. А. Журналистика на рубеже тысячелетий. - Ростов н/Д, 1999. -С.150.

4. Багиров Э. Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. М.. 1976.; Он же. Очерки теории телевидения. - М-, 1978.

5. УзР МДА, М.54-фонд, 1-руйхат, 1498-иш, 20-варак; УзР МДА, М.54-фонд, 1-руйхат, 1-иш, 246-варак; "Ойнаи жахон"да Туркия. Узбекистон телерадиокомпанияси раисининг биринчи муовини Э.Мусаев билан сухбат // Узбекистон матбуоти. - 1992. - № 9-10. - Б. 38.

6. УзР МДА, М.54-фонд, 1-руйхат, 2266-иш, 152-153-вараклар.

7. Рахматуллаева И. Узбекистон Республикаси телевидениесида ёшлар дастурлари (бадиий махорат муаммолари). Санъатшунослик фанлари номзоди... дис. автореферати. - Т., 2007. - Б. 20. 13

8. Узбекистон миллий телерадиокомпанияси: замон билан хамкадам. - Т.: Узбекистон, 2016. - Б. 46, 48, 64, 82. 14

9. Багиров Э. Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. М.. 1976.; Он же. Очерки теории телевидения. - М-, 1978.

10. Багиров Э. Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды, -М., 1976. С. 31

11. Юровский А. Телевидение - поиски и решения. Очерки истории и теории советской тележурналистики. - М.: Искусство, ] 983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.