Научная статья на тему 'Таълимий теледастурлар: муаммолар ва ечимлар'

Таълимий теледастурлар: муаммолар ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
225
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
телевидение / телевизион таълим / теледарс / инновация / илғор тажрибалар / кадрлар тайёрлаш / ахборот-коммуникация технологиялари / медиатаълим / TV / TV education / TV lesson / innovation / best practices / training / information and communication technology / media education

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Караев У.

Ушбу мақолада телевидениедан таълим-тарбия ишида қандай фойдаланиш мумкинлиги, таълимий теледастурлар учун зарурий бўлган асосий меъёрлар, ривожланган мамлакатларнинг бу борадаги тажрибалари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EDUCATIONAL TV PROGRAMS: PROBLEMS AND SOLUTIONS

There is expressed in the article ways of television broadcasting implementation for educational and training purposes, the basic principles of educational programs and experiences of developed countries in that regard.

Текст научной работы на тему «Таълимий теледастурлар: муаммолар ва ечимлар»

г

v.

25 _j

Караев У.,

Сурхондарё вилояти халк, таълими ходимларини к,айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «ИлFор педагогик тажрибалар ва технологияларни жорий этиш» булими бошлиFи

ТАЪЛИМИЙ ТЕЛЕДАСТУРЛАР: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР

КАРАЕВ У. ТАЪЛИМИЙ ТЕЛЕДАСТУРЛАР: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР

Ушбу мак,олада телевидениедан таълим-тарбия ишида кандай фойдаланиш мумкинлиги, таъ-лимий теледастурлар учун зарурий булган асосий меъёрлар, ривожланган мамлакатларнинг бу борадаги тажрибалари х,ак,ида суз юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: телевидение, телевизион таълим, теледарс, инновация, илFор тажрибалар, кадрлар тайёрлаш, ахборот-коммуникация технологиялари, медиатаълим.

КАРАЕВ У. ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕЛЕПРОГРАММЫ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье описываются пути использования телевидения в образовательных и учебных целях, основные принципы образовательных программ и опыт развитых стран по этому вопросу.

Ключевые слова и понятия: телевидение, телевизионное образование, телеурок, инновация, передовой опыт, подготовка кадров, информационно - коммуникационные технологии, меди-аобразование.

КАRАYЕV U. EDUCATIONAL TV PROGRAMS: PROBLEMS AND SOLUTIONS

There is expressed in the article ways of television broadcasting implementation for educational and training purposes, the basic principles of educational programs and experiences of developed countries in that regard.

Keywords: TV, TV education, TV lesson, innovation, best practices, training, information and communication technology, media education.

Таълим ва тарбия республикамизда жамият ижтимоий-ицтисодий, маънавий-маърифий ривожланишининг устувор соцаси цисобланади. Бу эса республикамизнинг илмий, ма-даний, ицтисодий цувватини ривожлантириш, давлат, жамият ва оила олдидаги уз масъулиятини англайдиган, цар жицатдан баркамол, эркин шахсни шакллантириш мацсадини кузлайди.

Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида «Кадрлар тайёрлаш сох,асидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва маънавий-ахлокий жих,атдан тарбиялаш билан узвий боFлик булган узлуксиз таълим тизими оркали х,ар то-монлама баркамол шахс фукарони шакллан-тиришни назарда тутади»1, деб курсатилган.

1 Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. // Манба: http:// lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=48401

Шу боисдан бугунги кунда дарсларда илFор тажрибалар, замонавий инновациялар, педагогик технологиялар, шунингдек, оммавий коммуникация воситаларидан самарали фой-даланишга алох,ида эътибор каратилмокда. Замонавий педагогик технология узининг педагогика ва бошка фан ютуклари билан боFлик хусусий назариясига эга; у биринчи галда укув-тарбиявий жараённи илмий асосда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

куришга йуналтирилган; укитишнинг ахборот-ли воситалари, дидактик материаллар, фаол методлардан кенг фойдаланишга асосланган укитувчи ва талабаларнинг биргаликдаги фа-олиятига замин яратади.

Интерактив методлар, инновацион техноло-гиялар, педагогик ва ахборот технологиялари-ни укув жараёнида куллашга булган кизикиш, эътибор кундан-кунга кучайиб бормокда. Бунинг сабабларидан бири, шу вактгача анъанавий таълимда талабалар факат тайёр билимларни эгаллашга ургатилган булса, за-монавий технологиялар асосида утиладиган дарслар эса уларни эгаллаётган билимларни узлари кидириб топишларига, мустакил урганиб тах,лил килишларига, х,атто хулосалар-ни узлари келтириб чикаришларига ургатади. Педагог бу жараёнда шахснинг ривожланиши, шаклланиши, билим олиш ва тарбияланиши-га шароит яратади ва шу билан бир каторда бошкарувчилик, йуналтирувчилик функцияси-ни бажаради. Таълим жараёнида талаба асо-сий буFинга айланади.

Бу борада таълим ишини енгиллаштира-диган воситалардан бири телевидение экан-лиги эътироф этилмокда. Иккинчи тарафдан телевизор ва компьютернинг зарар-зиёнлари х,акида эълон килинаётган маколалар ва бил-дирилаётган фикр-мулох,азалар х,ам оз эмас1. Айрим мутахассисларнинг фикрларига кура, телевизор ва компьютер болалар х,аётидан китоб ва бошка нашрий мах,сулотларни сикиб чикармокда, соатлаб телевизор ё компьютер олдида утирадиган болалар учун реал х,аёт иккинчи планга кучмокда, улар уз тенгдошла-ри билан жуда кам муносабатда булишмокда, виртуал олам уларни уз домига тортмокда ва них,оят бундай болалар фикрлаш кобилиятини йукотишмокда ва ижтимоий х,аётга мослашиш-лари кийинлашмокда. Бевосита болаларнинг рух,иятини тадкик килиш натижасида х,осил булган бу хулосаларни инкор килиш кийин. Лекин телевизор ва компьютер аллакачон х,ар бир оиланинг, агар таъбир жоиз булса, «аъзоси» булишга улгурганини х,ам рад этиб булмайди.

1 Тамара Дубовская. Ребёнок у телевизора - хорошо или плохо? // Источник: http://shkolazhizni.ru/archive/0Xn-49605/

Маршал Мак-Лоахан фикрига кура2, бола мактабга боришидан олдин камида беш йил телевидениедан таълим олади. Оммавий ахборот воситалари, айникса, телевидениенинг энг мух,им функцияларидан бири - маданий-лаштириш жараёнига ёрдам беришдир. Жа-миятда асрлар давомида урнатилган меъёр-лар, сакланиб келинаётган кадриятлар, бу-нёдкор Fоялар, маданий мерос намунала-ри ва х,оказоларни болалар аксар х,олларда ота-оналар ёки укитувчилардан эмас, балки телевидение оркали урганишади. Иккинчи томондан, бола ёмон иллатларни х,ам телевидениедан урганади. Аслини олганда оила ва таълим-тарбия тизими тегишли тушунча-ларни болалар онгига сингдирадиган марказ-лар булишлари лозим. Лекин юкорида таъ-кидланигандек, телевидение х,ар бир оиланинг «аъзоси»га айланганини инобатга олади-ган булсак, унинг таъсирини х,ам ах,амиятсиз колдириб булмайди. Шу боисдан психоло-глар теледастурлар мазмун-мундарижасига алохида эътибор каратишни ва болаларга мулжалланган х,ар бир курсатув экспертизадан утказилиши лозимлигини таъкидлашади.

1989 йилнинг 20 ноябрида Бирлашган Мил-латлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси томонидан кабул килинган Бола хукуклари туFрисидаги Конвенциянинг 17-моддасида омммавий ахборот воситалари учун халкаро меъёр назарда тутилган. Бу модда болани хулкий саломатли-гига зиён келтирувчи маълумотлар ва ин-формацион материаллардан мух,офаза килиш хакидадир3.

Мазкур моддада аъзо мамлакатларга куйи-даги мажбуриятлар юкланган:

■ иштирокчи давлатлар оммавий ахборот воситаларининг мухим мавкеини эътироф этадилар х,амда бола турли хил миллий ва халкаро манбаларнинг ахборотлари хамда ма-териаллари, айникса, ижтимоий, маънавий ва ахлокий фаровонликка, шунингдек, боланинг соFлом, жисмоний ва рухий ривожланиши-

2 Anderson, J.A. (1983) Television Literacy and the critical viewer. In J. Bryant & D.R.Anderson, (Eds). Children's understanding of television: research on Children's attention and comprehension. New York: Academic Press.

3 Бола хукуклари туFрисидаги Конвенция. // Манба: http://www.hfhrpol.waw.pl/uzbek/uz/images/stories/ file/Child%20Rights%20Convention%20-%20Uzbek%20 translation.doc

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

г

v.

27 _j

га кумаклашишга каратилган ахборотлардан бахраманд булишини таъминлайдилар;

■ шу максадда иштирокчи давлатлар ом-мавий ахборот воситаларини ижтимоий ва маданий йуналишдаги ... бола учун фойда-ли ахборот ва материалларни таркатишга раFбатлантирадилар;

■ турли хил маданий, миллий ва халкаро ман-баларданбундайахборотваматериаллартайёрлаш, айирбошлаш хамда таркатиш сохасидаги халкаро хамкорликни раFбатлантирадилар;

■ болалар адабиётини нашр этиш ва тарка-тишни раFбатлантирадилар;

■ оммавий ахборот воситаларининг кан-дайдир озчиликни ташкил килувчи гурух ёки туб ахолига мансуб боланинг тил эхтиёж-ларига алохида эътибор беришини раFбат-лантирадилар;

■ ... боланинг фаровонлигига зарар етказа-диган ахборот ва материаллардан уни химоя килишнинг тегишли тамойилларини раF-батлантирадилар.

Мутахассислар ва ЮНЕСКО умумий бир максадга эришиш учун куйидаги таклифларни илгари сурган:

- телеканаллар, уй кинотеатрлари ва видео-залларда намойиш этиладиган зуравонликни тарFиб килувчи фильм ва курсатувлар таъси-рини илмий жицатдан урганиб чикиш;

- болаларнинг оммавий ахборот воситала-ри имкониятларидан кенг ва самарали фойда-ланишлари учун шароит яратиш;

- болалар ва оммавий ахборот воситалари мавзусида семинарлар, укув курслари ташкил этиш;

- экранда зуравонлик урнига ижобий мате-риаллар такдим этиш;

- болаларни салбий ахборотлар окимидан мухофаза килиб, унинг аклий, жисмоний ва маънавий камолоти учун хизмат киладиган материалларни кидириб топиш, етказиш учун турли тадбирлар уйлаб чикиш.

Бола хукуклари туFрисидаги Конвенция-нинг 17-моддасида БМТга аъзо хар бир мам-лакат мазкур модда талабларига катъий риоя килишлари лозимлиги таъкидланган.

Ривожланган Fарб мамлакатларида саноат эгалари ишлаб чикариш жараёнини енгиллаш-тириш ва модернизациялаштириш учун илFор технологиялардан фойдаланишга жиддий ахд килган бир пайтда таълим-тарбия жонкуяр-

ларининг замон билан хамнафас булиш ва таълим-тарбия ишини бир колипда (рахбар укитувчи ва эргашувчи укувчи колипида) котиб колишига йул куймаслик учун янги таклифларни илгари суришгани эътиборга мо-лик эди. Улар бошиданок телевизор деб ата-ладиган «сехрли сандик» каттаю кичикнинг диккат-эътиборини бир нуктага каратаётгани, харакатланадиган тасвир, овоз, мусика ва маъ-лум мазмун куриш ва эшитиш оркали идрок этишнинг оммабоп шаклларида такдим этила-ётганини куриб, телевизор хам инсон кулидаги бир асбоб экан, ундан таълим-тарбия ишида хам фойдаланиш мумкин эмасмикан, деган ху-лосага келишган.

Албатта бундай тажрибаларни утказиш учун жасорат ва букилмас ирода талаб этиларди. Чунки томошабиннинг ахборий босим остида колиб кетиши эхтимоли кучли булганлигини инобатга оладиган булсак, улар олдида, энг аввало, шогирдларга етиб борадиган ахборотлар окимини бошкариш, болаларда мустакил фикрлаш кобилиятини устириш, юкори тех-нологиялар асосида умумий саводхонлик да-ражасини ошириш масалаларига ечим топиш вазифалари кундаланг турарди. Шунинг учун телекурсатувлардан таълим максаларида фой-даланишнинг асосий икки шакли таклиф этил-ганди:

1) укитувчининг дарс пайтида улардан фой-даланишига мулжалланиб тайёрланадиган теле-курсатувлар;

2) укувчининг ёши, эхтиёжлари инобатга олиниб, бир мукаммал дарс сифатида тайёрланадиган телекурсатувлар.

Телевизион дарсларнинг хар икки шакли хам устоз ва шогирд учун чексиз имкониятлар яратганидан кейин, бу тажриба катор ривожланган мамлакатларда синовдан утказилди. Эндиликда жахоннинг айрим мамлакатларида бутун таълим дастури телевидение оркали такдим этилади ва у ёки бу дарсни кайси соат-да тамошабинларга такдим этиш ва узига хос теледастурлар тузилишига хам алохида эътибор каратилади. Хатто марказий, таълимий канал билан ёнма-ён таълим бошка тилларда олиб бориладиган мактаблар укувчилари учун махаллий телеканаллар хам фаолият олиб бо-ради.

Шуни кайд этиш лозимки, хамма мамлакатларда хам теледарслар бир хил режа асо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

сида олиб борилмайди. Масалан, Англияда у ёки бу минтаканинг теледарслари бошка минтакада утиладиган дарслар билан фарк килиши мумкин. Англияда теледарс режасини укитувчининг узи тузади ва дарснинг айрим кисмларини олиб ташлаш ё кушиш укитувчи ихтиёрида булади. Франция ва Швецияда эса теледарслар барча учун бир хил тасдикланган режа асосида олиб борилади ва уз навбатида бутун таълим тизими диккатини узига тортади1.

Мактаб укувчилари таътилга чиккан кун-ларда телевидениенинг ахамияти икки бара-варга ошади. Таътил кунларида укитувчилар теледарслар учун хозирлик куришади ва укувчиларнинг укув йилида олган билимлари инобатга олиниб, кушимча маълумотлар бе-риб борилади. Хатто айрим пайтларда таътил кунларидаги теледарслар самарадорлиги укув йили давомидаги дарсларга нисбатан юкори булганлиги кайд этилган.

Жахоннинг илFор мамлакатлари телевидениенинг таълим-тарбия сохасидаги ахамиятини чукур идрок этиб янги техник воситалар-дан кенг фойдаланишмокда ва таълим ре-сурсларини бойитиб боришмокда. Масалан, Бельгиянинг технологик факультетларидан бири турли предметлардан дарс берадиган профессор-укитувчилари томонидан тайёр-ланган ва тасдикланган дарсларни шогирд-ларига таркатиб беради. Англиянинг таълим-тарбия вазирлиги теледарсларни такдим этишга масъул факультетлар ишини ташкил этиш ва назорат килиш, шунингдек укитувчи ва укувчиларни дарсларга тайёрлаб боришга масъулдир. Шимолий Ирландияда бу масъули-ят факультетлар илмий кенгашлари зиммасига юкланган ва улардан бир йиллик укув йилига мулжалланган теладастурларни олдиндан тайёрлаб куйишлари талаб этилади.

Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, таълим максадидаги теледастурларни тайёр-лаш вазифасини илмий хайъатлар ва таълим марказлари уз зиммаларига олишган. Чунон-чи, Англияда бу вазифани Лидз, Лондон ва Шотландия университетлари, Францияда Мар-сел дорулфунуни, Германияда мультимедиа махсулотлари ишлаб чикариш марказлари ва

1 Ч,еймз Б. Руйкардхои саводи расонай / Тарч. Парвиз Яздй. // Фаслномаи «Расона», соли 17, № 4. -С.51.

Голландияда бизнес марказлари ва Амстердам университети хамкорликда бажаришади.

Германияда бошида теледастурлардан асо-сан масофавий таълимда фойдаланишган. Утган асрнинг 70-йиллари охирлари ва 80-йиллари бошларида хали интернет хизмат-лари хозиргидек ривожланмаган бир даврда масофадан укитишни ташкил этиш марказлари аудио-визуал материалларни укувчиларга почта хизмати оркали юборишган. Аудио-видео кассеталар билан бирга устозлар то-монидан тайёрланган маърузалар, брошюра-лар, дарсликлар глоссарийлари, такдимотлари талабаларга етказиб берилиб, талабалардан х,ар бир дарснинг у ёки бу кисмига тегишли топширикларни уз вактида бажариб, худудий марказларга келтириб топширишлари талаб этилган. Уз навбатида марказларнинг, хозирги тил билан айтганда, тьюторлари талабалар томонидан бажарилган топширикларни тек-шириш, хатоларни тузатиш, кайта ишлаш учун кайтариб бериш, бахолаш ишлари билан машFул булганлар. Барча топширикларни бажариб, юкори бахо олган талабаларга чикиш имтихонларида иштирок этиш хукуки берил-ган.

Теледарслар университет талабалари ва мактаб укувчилари орасидан бир пайтнинг узида миллионлаб томошабинни жалб килиш, дав-латларнинг илмий ва таълим марказларининг бу заминда якиндан хамкорлик килишлари учун имконият яратади. Миллионлаб толиби илмлар ижтимоий, табиий ва аник, умумкас-бий фанлардан чукур билим олиш, ахборот-коммуникация технологиялари буйича савод-хонликлари сатхини ошириш ва хатто касб урганишлари учун яратилган имкониятлардан бахраманд булишмокда.

Сунгги йилларда мамлакатимизда хам ме-диатаълимга алохида эътибор каратилмокда. Медиатаълим барча таълим сохасини сифат жихатдан янада юкорирок поFона кутаришга, ахборот маданиятини юксалтиришга хизмат килади. Яъни, укувчига укув жараёнида на-зарий билим бериш билан материалларни юкори даражадаги замонавий техника восита-сида намойиш этиш имкониятига эга булади. Бу янгилик ва таъбир жоиз булса, илFор усул талаба-укувчиларда кизикиш уЙFотади. Улар дарс жараёнида уша мавзуларни пухта узлаштиришларига хизмат килади. Манбалар-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

да кайд этилишича, ЮНЕСКО кошидаги Кино ва телевидение буйича халкаро кенгаш томони-дан 1973 йилда биринчи марта медиатаълимга шундай таъриф берилган эди: «Медиатаълим деганда, педагогика назарияси ва амалиёти-да махсус билим сох,аси сифатида каралаётган оммавий коммуникация воситаларини эгал-лаш учун назарий ва амалий куникмаларини шакллантиришни тушуниш лозим»1.

Мавзуни Узбекистон мисолида куриб чика-диган булсак, х,озир бизда том маънодаги укув-мавзу-режа асосида фаолият олиб бо-радиган телеканаллар мавжуд булмаса-да, биргина «Bolajon» телеканалида эфирга уза-

тилаётган айрим курсатувлар болаларда катта кизикиш уЙFотмокда. «Bolajon» телеканали-даги «Саёх,атчи болажон», «Табиатга саёх,ат», «Катта танаффус», «Эртаклар оламида», «Яшил сайёра», «Ланди-Ланди», «Салом, болажон!» каби курсатувлар болалар учун жуда мух,им билим манбаига айланиб бормокда.

Хуллас, телевидение укитувчи учун яхши х,амкор булиши, укувчи ёшларнинг телевидение ёрдамида чукуррок билим олишлари мумкинлиги замон синовидан муваффакиятли утган булиб, ушбу тажрибадан уринли фой-даланиш фаолият самарадорлигини таъмин-лайди.

Адабиётлар:

1. Тамара Дубовская. Ребёнок у телевизора - хорошо или плохо? // Источник: http:// shkolazhizni.ru/archive/0/n-49605/

2. Бола хукуклари туFрисида Конвенция. // Манба: http://www.hfhrpol.waw.pl/uzbek/ uz/images/stories/file/Child%20Rights%20Convention%20-%20Uzbek%20translation.doc

3. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар. - Т., 2003.

4. Роберт Р., Роберт Г. Интихоби расонах,о барои омузиш. / Тарч. Сиёмак Ризо. -Шероз: нашри «Сосон», 1977.

5. Чеймз Б. Руйкардх,ои саводи расонай. /Тарч. Парвиз Яздй. // Фаслномаи «Расона», соли 17, № 4. -С.51.

6. Anderson, J.A. (1983) Television Literacy and the critical viewer. In J.Bryant & D.R.Anderson, (Eds). Children's understanding of television: research on Children's attention and comprehension. New York: Academic Press.

7. Anderson, J.A. (1981).Receivership skills: An educational response. In M.E.Plogghoft & J.A Anderson (Ed), Education for the television age. Athens, OH: Cooperative Center for Social Science Education.

8. http://siyosat.uz/sharhlar/mediata-lim-yangi-ta-lim-usuli-sifatida.

1 http://siyosat.uz/sharhlar/mediata-lim-yangi-ta-lim-usuli-sifatida

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.