Техногендж-булшген Риддер кен орныньщ ландшафтарында оcetih осiмдiктердiн осу урдiсi жэне олардьщ к;¥рамындагы ауыр металдар Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

ЭОЖ 631.45

ТЕХНОГЕНДЖ-БУЛШГЕН РИДДЕР КЕН ОРНЫНЬЩ ЛАНДШАФТАРЫНДА 6CETIH 6С1МД1КТЕРДЩ 6СУ УРД1С1ЖЭНЕ ОЛАРДЫЦ Ц¥РАМЫНДАГЫ АУЫР МЕТАЛДАР

Г.Б. Бейсеева

6.0. Оспанов атындагы Кцзак, топырацтану жэне агрохимия гылыми -зерттеу институты Алматы, элъ-Фараби дацгылы, 75 в. beiseeva2009@mail.ru

Мак;алада Риддер кен орындарыньщ техногендж-булшген ландшафтарында жэне тэж1ри-бе алацшаларында есетш еслмджтердщ цурамындагы ауыр металдардьщ мелшер1 жайлы деректер келт1ршген. Зерттеу деректершщ KepceTyi бойынша еамджтщ барлык; белжтершде мырыштьщ мелшер1жогары екендш аньщталды.

К1Р1СПЕ

Табиги-техногендж ландшафтарды цалпына келт1рудщ ез1 табиги эволюция урдкш жеделдету, техногенд1к бул!нген жерлерде ешмд! жэне турацты биогеоце-ноздар цурудан турады. Бул, тек булшген жерлердщ цунарлылыгын к;айта кдлпы-на келиру гана емес, сондай-ац цоршаган ортаньщ жагдайын жак;сартуга багыт-талган кешещц жумыс. 0с1мдж б1рлеспп биогеоценоздьщ кещстжтеп шекара-сын, онын, цурылымын, жануарлардыц, микроагзалардыц таралуын жэне мол-шылыгын, биогеоценоздьщ бугал жуйе-сшщ материалдьщ-энергетикалык; алма-суыньщ ерекшелт мен к;арк;ындылыгын айцындайды [1].

Биологиялык; рекультивация урд1а журпзымеген уйшдыерде епмджтщ ездтнен есу урдю журедь Жалпы фито-ценоздардыц цалыптасу урдюн б1рнеше сингенетикальщ кезецдерге белуге бола-ды: пионерлж топтар, царапайым топ-тар(б1р турлер немесе аралас турлер) жэне жабык; фитоценоздьщ пайда болуы-на ¡зашар курдел1 топтар [2]. Эрб1р кезецнщ ету узацтыгы кептеген себеп-терге, соныц ¡шшде тау жыныстарыныц физикальщжэне химиялык; цасиеттерше байланысты. бамдж ушш уытты жы-ныстарда алгаищы епмджтердщ есу мерз1м1 узац болмайды. Б1ртшдеп пионерлж топ кеппилж жагдайда аралас царапайым топца етедь Бул топ ушш еимджтщ шашырацк;ы-топтык; таралуы

тэн, кейб1р еимдж тобында жер асты мушелершщ 6ip-6ipiMeH байланысуы бай-кдлады. Фитоценоздьщ царапайым топ-тары курдел1 топтану кезец!мен алмаса-ды. Уйшдшер неорельефтщ жинак;таушы формасы ретшде Tipi агзалардьщ ерекше мекен ету ортасы болып табылады деген niKip бар. Мелшерше царай олар тез жылынады, тасты жыныстарда ылгал кеп турмайды жэне тштен жеткпеу! де мумюн. Техногендж бос жерлерге царай THicTi табиги аймацтар ушш тэн жогары жэне теменп сатыдагы ес1мджтерд1ц, сондай-ац микроорганизмдердщ диаспо-расы туршде зат жэне энергия агындары багытталады. Aya агындарымен техно-генд1 булшген жерлерге, сол аймак;тыц ландшафтына гана тэн табигаты эр турл1 минералды жэне органикалык; заттардьщ елеул1 мелшер1 тасымалдана-ды. Ушндыерде ес1мджтердщ ездшнен есу ypflici кез1нде ец алдымен керш1лес аумацтардан келш тускен арамшепт! ес1мджтер все бастайды [3,4].

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1

Шыгыс Казахстан облысынын, Зырян жэне Риддер цалаларыньщ мацындагы аумак;тарды топырац-экологияльщ зерт-теулердщ мацызы мен езектшп 6ipi^a-тар себептермен айцындалады. Зерттеу жумысы TycTi металдарды i3flecripy, бар-лау, енд1ру жэне к;азбалау XIX гасырдан 6epi журпзШп келген Шыгыс К|азак;стан-ныц Риддер цаласыньщ мацындагы

аума^тарда, Тишинка 2 уйшдкшдеп тэж1рибе тел1мдер!нде, мырыш, к;орга-сын зауыттарыньщ, к;алдык;сак;тарыш-тардыц шыгарылымдарыныц эсершен эрозияга ушыраган жер тел1мдершде жург1з1лд1. Рудалардыц нег!зг1 компо-ненттер! к;оргасын, мырыш адам денсау-лыгына цауш тенд1ретш химияльщ уыт-ты элементтердщ ^атарында жетекпн орын алады. Тау-кен енд1ру кэсшорында-рынын, бугал инфрацурылымы (рудник-тер1, кен-байыту фабрикалары, к;алдык; сак;тагыштары, жолдары) цалалардагы сужуйелер1 тыгыз орналасцан аумацтар-да орналасцан. Осыган байланысты осы аумак;тардыц табиги геологияльщ орта-сыньщ компоненттершдеп техногендж аномалияларды аньщтау, олардагы уыт-ты элементтердщ элементтж цурамын жэне ауыр металдардьщ турлер1н анык;-тау жэне табигатты к;оргау шараларын айкындауушш техногендж ластанудэре-жесш экологиялыц багалау мацызды мэселе болып табылады.

бамджтердЩ кул анализ! курга^тай кулге айналдыра отырып, эр1 карай кулдег! элементтерд1 аныктау жолымен аны^талды. Тамырларды есептеу жэне жуу монолиттер 25x25 см эдшмен 4 Кайталанымда, 0,5 мм елеу1ште Станков эдга бойынша журпзшдь Жер бетшдеп еамдж биомассасы 1 м2 шшен ору эдк1мен, 4 цайталанымда журпз1лд1. Фитоценоздарды зерттеген кезде геобо-таникада к;олданылатын эдктер к;олда-нылды: 1м2 немесе 100м2 аудан б1рлтнде есетш еамдж турлершщ мелшер1; фито-ценоздардагы турлердщ сандьщ ара Катынасын аньщтау Друде шкаласы [5] бойынша жэне кез мелшермен багалау эд1а (еамджтщ топырац бетш жауып жатцан ауданын аньщтаумен) бойынша журпзшдь Флораныц турлж курамын есептеу ес1мдж топтарын сипаттау урд1с1нде ес1мд1к турлер1н т1ркеу

эд1с!мен жузеге асырылды [6]. бамдж жамылгысыныц сукцессия урд!с1н зерт-теу еамджтщ алмасу барысын тжелей бацылау эдгамен, бурынгы сипатталган еамджтерд1 к;аз1рп кезде ест турган ес1мд1ктермен салыстыра отырып сипаттау арцылы жузеге асырылды.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛИБЫ Л АУ

Б1здщ зерттеулер!м1зд!ц керсету! бойынша, к;аз1рг1 кезде Тишинка кен орныныц уытты ушндыершщ ес1мдж б1рлестжтер1 б1рл1-жарымды цайыц жэне царагай ескшдершен турады, ал шептес!н ес!мд1ктер уй1ндглерде еспей-д1. 0ымдж уипн уытты уйшд!лерд1ц т1р1шлжаз бетю цабатында ездтнен ескен кезде к;арагай ерекше белсендшк танытады: оныц жас есюндер1 ушндь лерд1ц ашьщ жерлер!нде еседь К^айыц ескен жерлерде, оныц тамырлары терец-ге кете алмайды да, ушндшщ бетга ^аба-тына теселш, жайма тамыр тузед1 [7]. Уй1нд1н1ц бетю цабатын ацырындап тазартса, цайыцныц тамырлары жан-жаща жайылып, одан баск;а ескшдердщ пайда болганы кершедь Грунттыц бетю жагында цына-мук колониясыныц к;ал-дьщтарынан туратын тесешш цабаттан туратын еамдж кдлдьщтары жинак;та-лады. Тесешш цабаттыц к;алыцдыгы 1-2 см (1-2 суреттер). К|ыналар мен муктер бул1нген техногенд1 жерлерде есет1н пионер еамджтер болып табылады.

Ушндыерде ес1мджт1ц баяу есу1 ец алдымен ортаныц кышкылдылыганыц жогарылыгана байланысты. Кептеген еамджтер топырак ер!т1нд1с1не ете сез1мтал келед1, алайда ес1мд!ктерд1ц есу! жэне дамуы уш1н кышкылдьщтыи теменг1 шекарасы бар. Мысалы, уй1ндще есет1н теректер уш!н топырак орта-сыньщ (рН) барынша аз шамасы 4,5; кайьщ уш1н - 3,6 курайды. 0с1мдж уцйн уытты уй1нд1де кылканжапырак;-

тылардьщ пайда болуы унтак топырак-тардыц елеул1 турде кышкылда-нуымен тышз байланысты, сондай-ак карагай-дьщтукымы рН 3,5 болганда есед1 [8].

Тишинка кен орнынын, 2-уй1ндк1нде салынган тэж1рибе алацшаларында 27 жыл бурын царагай, цараган, цайыц, арша, итмурын, уйецю отыргызылган болатын.Санитарльщ-цоргауекпеагаш-тарды егу жэне булшген жерлерде био-

Сурет 1- тэж1рибе тел1мшдеп 15 жыл-дьщ царагай

Уйшдшерде есетш ес1мдж б1рлестж-тершен кайьщ, карагай еседь Биология-лык рекультивация журпзшген тел!м-дерде агаш-бута еамджтер1 бойлап есш, вз фитоортасын курады. К|айыц жапыр-акты жэне кылканжапыракты орман-дарда 60 % басым кездесетш мацызды агаш тукымы болып табылады. К|айыц-ныи кептеген турлер1 — шауып таста-лынган агаштардьщ орындарында, ерттен кешн, бос калган жерлерде есетш пионер еймджтер болып табылады. 0су жагдайына жэне турше царай цайыцныц тамыр жуйес1 мык;ты, топырацтыц бетю к;абатына жак;ын жатады не болмаса терецге бойлайды. бскшнщ юндж тамы-рыныц дамуы тез тоцтайды, алайда жана-ма тамырлар купт дамиды жэне усак; шашац тамырларга бай болады. К^айыц

логияльщ рекультивация журпзу ушш ес1мд1к ег!лет!н жерлерде агаш ес1мд1к-терш тацдау кезшде, ец алдымен есу жагдайларына тез1мд1, кургащпыльщ-ца жэне аязга тез1мд1л1п жогары, тез есет1н, енеркэсшт1ц ластаушы затта-рына тез1мд! жэне оларды жинацтау Каб1летт1л1к дэрежеа жогары, сол жерплжт1 жерде есетш ес1мджтер тац-дап алынады [2].

Сурет 2 - Уй1нд1лерде есш турган к;ына-муктер колониясы

алгашк;ы жылдары баяу еседь Содан кешн тез все бастайды да, шептесш еамджтермен бэсекелесе есш, басым жагдайга ие болады. Олардыц дамуы туцым арцылы да, тамыр еркендер1 арк;ы-лы журедь Карк;ынды турде еамд! жол-мен кебеюшщ арцасында цайьщ жэне царагай тэж1рибе алацшасы мен ушндыерде улкен аумацца таралып все отырып, ездершщ купт тамыр жуйес! арцылы баск;а агаш-буталы еамджтерд1 ыгыстырып шыгарады. 1^арагай мен цайыцныц бижт1п 1 метрден 7 метрге дешн жетедь Тэж1рибе тел!мдершде жэне тште ушнд1лерде де царагай мен цайыцныц ескшдер! ете кеп. К^арагай далалыц жэне орман ес1руде кец ес1р1лед1, кумды жерлерде ландшафты^ саябацтар мен орман дацылдарын ес1ру

кезшде еспрыетш непзп агаш ес1мд1п болып табылады. К^арагайдыц кебею1 тукыммен де тамыр еркендер1 арцылы жузеге асады.

К|араган — би1кт1г1 2-7 метрге жететш буталы епмдж. К^араганныц Слб1рде, Орта Азияда жэне К^иыр Шыгыста есетш 70-тен астам тур1 белгШ. Олардьщ кепш1л1г! сыртк;ы тур1, морфологияльщ белплер1 бойынша ук;сас жэне сондьщ-тан сэндж мак;сатта вару ушш 2-3 турш вару усынылады. Гулдер1 сары туст1, жемга буршацбас. Аязга твз1мд1, топырак; жагдайларын талгамайды, цурга^шы-лыкда твз1мд1, к;ала жагдайында да жак;-сы еседь Керемет балшырынды еамдж. Топырак;ты азотпен байытады. Туцым-мен кебейед!. Квктемде жапырагы ашьщ-жасыл; жазда жасыл, тепе, кузде тускен-ге дейш жасыл, кейде сары. Жаппай гулдеу1 ею аптага жуьщ созылады. Кебе-йту1 оцай, ес!ру1 к;арапайым, твз!мд1 жэне узак;, топырак; талгамайтындьщтан тац-дап алынады. Кдйта кунарландырылган тел1мдерде вскен к;араганнын, би!кт1г1 1-

3 метр. Тамыр жуйес1 к1нд!к тамырлы, топырацгрунттарына 50 метр тер-ецд1кке дей1н таралады. Тамыр жуйесшщ буШр тармак;тары непзшен топырацгрунттарыньщ 20-25 см кабат-ына таралган. Осы бутаньщ фито-мелиоративтж к;асиет1 топырак грунт-тарына берж орналасады жэне эрозия урдктерше тез1мдШгш арттылады. К|араган тамыр еркендерш тузе отырып, енш1лес еркендерш 30-40 см кашык-тыкка дейш жая алады. ^араганныц тукымы жел аркылы таралады, сондык-тан кайта кунарландырылган тэж1рибе аландарында караган ете кеп. Жары к суйпш еамдж. Эамдж ушш уытты уйшдьлерде караган еспейд!, себеб! Караган кышкыл ортаны унатпайды.

Терек непзшен уйшдглердщ шетю жак;тарында еседь Терек цышцыл ортаны унатпайды, сондык^ган олардьщ кебшщ бутацтары к;урап, 2-3 м бижтжтег! ес!мджтер эр1 царай есуш тоцтатып, курап кеткен (3 сурет).

Сурет 3 - Эамдж ушш уытты ушндщеп теректер

Уйшд1лерде есетш агаш-буталы ес1мд1ктерд1ц тамырлары ега-уш кабат-тан турады. Непзшен олар топырак-грунттарыньщ бетк1 кабатына жакын орналаскан, себеб! 18-20 см кабаттан темен ¿р! кесек тасты калдыктар кездесед1 (4-5 суреттер).

Тэж1рибе тел1мшде аймацтьщ шепте-сш ес!мджтер ушш тэн еамджтерден, непзшен жатаган бидайьщ, мьщжапы-ра^, туймедац, шайкурай еседь Тэж1рибе тел1мше жацын енеркэсштж уытты уйшдшерде б1рл1-жарымды ес1мджтер

кездеседь К|айта цунарландырылган тэж1рибе тел1мдер1нде есет!н агаш-буталы еамджтердщ жалпы жагдайы цанагаттандырарл ьщ. 9ciмдiк жамылгы-сы 80 %. Шептесш еамджтерден, неНз-Шен жима таргак^ мыцжапырак;, жатаган бидайьщ кездеседь 3-алацша (царатопы-рац 30 см + уйшд1) - непзшен астьщ тук;ымдастар кeздeceдi) еамдж жабыны 95 %. 6-алацша (к;ара топырак; 70 см + уй1нд1) - шептес1н еам-д1ктерден жима таргак;, б1рл1 жарымды дэрипк туйежо-цьшща еамдт, туймедак;, бидайьщ, цоцырбас, мыцжапырак; жэне буршак; туцымдастар еседь Агаш ес1мд1ктер1нен

Сурет 4- Ушндще есетш к;арагайдыц тамыр жуйеа

Гылыми жэне практикалык; мэл1мет-тер топырак кунарлыльиыньщ артуын-да кепжылдык шептесш еамджтерд1ц рел!шц зор екенд1Нн куэландырады. бамдж фитомассасыныц нэтижeлepi бойынша аймактык топыракта есетш ес1мджтерд1ц биологиялык; ен1мд1л1г1, тэж1рибе алакшасыныи шептесш ес1мджтершщ биологиялык бшмдШгше Караганда жогары екенш атап ету керек. Непзп масса тамыр белтне келед1 — 38 %. 0с1мд1кт1ц жер бетшдеп биомасса-сыньщ ешмдШп 6-алацшада 22,2 ц/га Курайды, ец твменп ешм 5-алацшадан алынды -15,0 ц/га.

Алынган деректердщ квpceтyi бойынша аймацтык; топырацтармен

15-жылдык; царагай, арша, цараган, уйецк1, итмурын, цайыц всед1. 0с1мд1к жамылгысы 100 %. 9-алацша (балшьщ + циыршьщ тас + уйш-дЦ - астьщ тук;ым-дастарга жататын аралас швпке бай, буталы ес1мд!ктерден цараган, царагай-дыц, цараганныц жас вcкiндepi кезде-седь бамдж жамылгысы 100 %. Аймак;-тьщ топырац — алт1азденген цара топырак; (Алтай ботаника багы) - далальщ-шалгындык; вс1мд1ктер, итму-рын еамдт кездеседь 6нмд1п непзшен астьщ туцымдастардан турады. 0с1мдж жамылгысы 100%.

Сурет 5 - Ушндще есетш цайыцныц тамыр жуйей

салыстырганда к;айта кунарландырыл-ган тел1мдерде 3-алацша (кара топырак; 36 см + уШндО тамырдыц непзп биомассасы непзшен топыракгрунт-тарыньщ жогаргы 0-10 см кабатына жинакталган.

Доспехов [9] бойынша статистикальщ ецдеудщ деректершщ керсету1 бойынша (цара топырак; 40 см + ушщц; кара топырак 70 см + уй1нд1; балшьщ + к;иыр-шьщ тас + уйшд1;аймацтьщ топырац) шептесш еамджтердщ тамыр жуйесшщ таралуы эр турль У% - вариация коэффициент! 8-67 %. Шептесш еамджтердщ тус1мш есептеуд!ц керсету1 бойынша, еамдж туам1 аймацтык; топырацта кeбipeк. Сондьщтан, органикальщзаттар-

дьщ жэне химиялык; элементтердщ топы-рацгрунттарына ес!мд1к туам1мен тусу1 темен, 0амдж тус1мнщ елеул1 мелшер13-алацшада (кара топырак; 30 + уйшдО жэне 9-алацша (балшык; + циыршык; тас + уй!ндЦ тусед1. 0ймдж тус1м1н1ц туз1лу1-мен биологияльщ рекультивация журпз1лген жер тел!м-дершщ бетю Кабаттарында органикальщ заттыц жинацталуы журед1.

Шептесш еамджтер формациясы биосфера жагдайыныц ец кернеш кер-сетюштершщ б!р! болып табылады [10]. Б1з ес1мд1кт1ц к;оргасын, мырыш, кадмий жэне мыс сияк;ты ауыр металдармен лас-тану дэрежесш аньщтау мацсатында зерт-теу жумысын жург1зд1к [11]. Зерттеуалац-шаларында шептес1н еамджтердщ шпнде астык; тукымдас еамджтер ете кеп кездеседь Бул еймджтер осы аймак;та кец таралган ес1мджтерге жатады. 0амдж Курамы жалпы алганда, оныц есу1 жэне дамуы етш жатцан ортаныц элементтж курамын керсетедь бамджке элементтердщ тусушщ басты жолы, оныц тамы-рымен С1щр1лу1 жэне де еамджтщ басца улпалары да сщ!руге к;аб1летть0ймд1кт1ц жапырагымен ащрш-ген ауыр металдар, олардыц артык; мелшер1 к;орга жинак;та-латын тамырын коса алганда, еймд1кт1ц баск;а улпаларына да етедь Мыстыц улы-лыгын жапырагыныц куцпрт-жасыл тусшен, тамырыныц жуандыгынан жэне еркеншщ есушщ баяулыгынан байк;ауга болады. Крргасынныц мелшер! артык; бол-ганда, еамджтщ жапырагыныц жиектер1 жиырылып, тамырлары к;ыск;а, цуба тустес болады. 0ймджтеп осы белплер1 эс!ресе, Риддер цоргасын зауытыныц мацында есет1н еймд1ктерде жш байка-лады. 0с1мджтердщ жапырактары сар-гыш тартып, курт жегендей тесж-тесж болып келедь Сондай-ак^ жапырацтар-дыц жиектер1 к;ызыл-к;оцыр туст1, бойы аласа болып келед!. А.А.Кулагин жэне

Ю.А.Шагиеваныц журпзген зерттеулер1 [2] техногенез жагдайында всет!н кейб!р агаш ес1мджтер!мен эр турл1 метал-дарды жина^тауыныи турлж ерекшелж-терш аны^тады. 0с1мдж пен топыра-Ктьщ курамындагы барийд1ц ара каты-насы ягни хромит кенорныныц карьерь нде есетш терек уипн жинакталу коэффициент 1,3 курайды, ол ба^ылаумен салыстырганда б1ршамааз-2,0.

Б1здщ зерттеулер!м1здщ нэтижелер! бойынша еамджтщ жер бетшдеп муше-лер! мырышты кеп, ал жер асты муше-лер1 тем1рд1 жинак;тайды. Б1зд1ц дерек-тер!м!з осы ес!мд1к уппн уытты уйшдыерде де, цалдьщ сацтагыштыц мацындагы есетш еамджтердщ кура-мында да ауыр металдардьщ мелшершщ жогары екенш керсетть бамдистщ цура-мындагы тем1рдщ мелшер1 шектеул1 жол бершген шогырланудан 2-ден 65 есеге дейш артады; мыс 4-тен 45 есеге дейш, мырыш 14-тен 1070 есе; цоргасын 41-ден 1030-есеге дейш асып кетед1 [11].

Аймактьщ топырак;та есетш шепте-с1н ес!мд1ктерде ес1мд!к туам1нде жэне 010 см крбаттагы тамырдьщ к;урамында мырыштыц мелшер1 жогары. Ал Тишин-ка руднипн1ц 2 уй1нд!с1ндег1 тэж!рибе тел1м1нде мырыштыц мелшер1 тус1м мен тамырда жогары мелшерде жинацталган. Мыс пен ^оргасынныц мелшер! темен. Элементтерд1ц ес1мд!к бел!ктердег! мелшерш мына катар бойынша орналас-тыруга болады: пшенде -2п(90>Си(6>РЬ(5); тус1мде - гп(240> РЬ(12)>Си(9); тамырда -2п(170)> Си(11>РЬ(5).

Ауыр металдардьщ с!ц!р1лу царк;ын-дылыгына ец алдымен олардыц ес1п турган жер1н1ц жагдайы эсер етедь Тех-ногенд1к бул1нген ландшафтар жагдайында еамджтердщ ауыр металдар ащру к;аб!лет! к;оргасынга к;атысты темен, биологияльщ с1щру коэффици-

енп (Б С К) мырыш зауытыньщ мацында есетш теректе 0,03-0,17 цурайды, мырыпща цатысты БСК = 0,39-2,04, мыс -БСК= 0,07-0,14 цурайды. Калдьщсацта-гыш мацында есетш теректщ к;оргасын-га к;атысты с1щру к;аб!лет1 мырыш зауытыньщ мацындагы еамджтей уцсас: мырыш БСК= 1,7-6,34; мыс БСК=0,22-0,33; цоргасын БСК=0,05-0,10 курайды. Тишинка уйшдшндеп тэж1рибе тел1м-дер1нде есетш шептесш ес1мдж-терд1ц сщ1ру цабыет1 мырыш БСК=2,60-8,96; мыс БСК=0,14-0,50; цоргасын БСК=0,53-1,50 цурайды. Зырян кен орныныц уй!нд1лершдег1 12 тэж1рибе алацша-сындагы цараганныц биологиялык; сщ1ру цабыет! цоргасынга цатысты темен, БСК = 0,0006-0,07 цурайды. Мырьшща цатысты БСК=0,32-0,95; мыс-ца цатысты БСК=0Д 7-0,39 курайды.

Техногендж булшген ландшафтарда есетш ес1мджтердщ жеке белжтершщ (бутагы, жапырагы, туцымы, цауызы, тамыры) сщ1ру к;аб1лет1 де эр турль Бар-льщ зерттелген еамджтер белжтер1 мырышты кеп мелшерде ашредь Мыс пен коргасын аз мелшерде с1щр1ледь

Журпзьлген зерттеулер техногенд1 булшген ландшафтардыц ауыр метал-дармен ластануына биогеохимияльщ зерттеулер журпзген кезде ес1мдж-тердщ индикаторльщ мэншщ жогары екеш туралы к;орытынды жасауга жаг-дай жасады. 6с1мдж жамылгысы жинак;-таушы ортага миграцияльщ агыннан металдардыц артьщ массасын шыгара отырып, купт биогеохимияльщ барь-ердщ релш атцарады. Ауыр металдарды биологияльщ аккумуляциялауда ес1мд1к турше, олар есш турган топырацтыц тиш мен механикальщ курамына байланыс-ты белг1л1 б1р зацдыльщтар аньщталды.

Ауыр металдардыц жапыракда жи-нацталуы гп>Си>РЬ татары бойынша журедь Теректщ, цараганныц жэне

уйецкшщ бутагы мен жапырагы техно-генез эсер!нен мырышты (БСК=1,2-7,6) белсенд! жинацтайды. Коргасын зауытыньщ мацында есетш уйецкшщ тамы-ры мырышты ете кеп мелшерде (БСК=11,06) жинак;тайды. Калдьщ сацта-гыш мацында есетш терек (БСК=6,34) жэне цоргасын зауытыньщ мацында есетш терек тамырларында мырышты ете кеп мелшерде (БСК=8,14) жинацтай-ды. Тишинка кен орныныц уйшд1ле-ршдеп тэж1рибе алацындагы шептесш ес!мджтер шшеншде (БСК=2,60), тус!м-шде (БСК=8,96) жэне тамырында мырышты (БСК=7,26), цоргасынды (БСК=1,50-115) жогары мелшерде жинацтайды. Мысты аз мелшерде жинацтайды. Ауыр металдардыц миграцияльщ цабшет1 биогеохимияльщ, сщ1ру барьерлершщ эре-кет1мен шектелген. Ауыр металдардыц еамджтермен с!ц!р1лу1 олардыц турше байланысты. Барынша кеп биолгияльщ с1ц!ру коэффициент! теректе аньщтал-ган. 0с1мджт1ц мушелер1 бойынша ауыр металдардыц жайгасуы олардыц турле-рше тэуелаз тамырлары, мырышты кеп ащредь бутацтары мен жапырацтары азырац ащредь Агаш еамджтер1 мен шептесш еамджтер жеке ауыр металдарды сщ1ру дэрежеа бойынша езгешел-енедг агаштардыц жапырацтары мырыш пен мысты царцынды сщ1редъ ал шептес1н еам-джтер мырыш пен к;ор-гасынды царцынды сщ1ред1. Шептесш еамджтердщ туымшде мырыштыц мелшер1 жогары (БСК=8,96). 0с1мдж-тердщ ауыр металдарды жинацтауы топырак;тьщ механикальщ курамына да байланысты. Шептесш ес1мджтер биогеохимияльщ барьер! (гумус) айцын байк;а-латын (кара топырак; 40 см + ушндО топырацгрунттарында ауыр металдарды кеп мелшерде ащред1 (тус1м1> тамы-ры> жапырагы).

КОРЫТЫНДЫ

Уйшдигерде есетш епмдж б1рлес-тжтершен к;айыц, царагай жэне сирек шептесш еамджтер еседь Биологияльщ рекультивация журпзыген тел1мде агаш-бута eciMfliKTepi бойлап ecin, ез фитоортасын цурады. 0неркэс1т1к уйшдыерде непзшен царагай, цайыц еамджтер1 басым кездеседь Караган цыищыл ортаны унатпайды, сондьщтан енеркэсштж уШндшерде еспейдь Терек те к;ышк;ыл ортаны унатпайды, сондьщтан бижпп 2-3 м жеткен терек eciMfli-гш1ц буталары курап, Keyin кеткен.

Алынган фитомассаныц нэтижeлepi бойынша тэж1рибе алацшасыныц шеп-TeciH ес1мд1ктершщ биологияльщ ен1мдШпне Караганда аймак;тьщ топы-рацтарда есетш ес1мджтердщ биологияльщ ешмдшп жогары болды. Heri3ri масса тамыр бел1г1н1ц улесше тиед1 - 38 %.

0с1мд1к техногенез жагдайында

ез1нщ эр турл1 eciMfli мушелер1нде (жа-пырак^ бутак^ тамыр) шектеул! жол бе-рыген мелшерден елеул1 асатын мел-шерде ауыр металдарды жинацтайды. Зерттеу нысанындагы шептес!н ес!мд1к-терде ауыр металдардыц ец кеп мелшер! TyciMfle жэне 0-10 см кабаттагы тамыр-ларында жинацталган, ал шшеншде азырак; мел шерде жинак;талган.

Коргасын зауытыныц мацында есетш eciMfliKTepfle цоргасынныц мелшер1 артык; болганда еамджтщ жапырагыныц жиектер1 жиырылып, тамырлары к;ыск;а, к;уба тустес болады. Оамджтердщ жапырацтары саргыш тартып, курт жегендей тесж-тесж болып келед1. Сондай-ак; жапырацтардыц жиектер1 к;ызыл-к;оцыр тусп, бойы аласа болып келедь

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Ильин В.Б., Степанова М.Д. Тяжелые металлы в окружающей среде. М.: Изд-во МГУ 1979. С. 324-350.

2. Кулагин A.A., Шагиева Ю.А. Древесные растения и биологическая консервация промышленных загрязнителей /отв.ред.Г.С.Розенберг. М.: Наука. 2005. 190 с.

3. Тарчевский В.В. Изучение естественной растительности как необходимый этап биологической рекультивации отвалов при открытой добычи бурых и каменных углей. //В сб. Растения и промышленная среда. Киев «Науково думка». 1968. С. 19-27.

4. Андрохонов В.А, Овсянникова C.B., Курчев В.М. Техноземы: свойства, режимы, функционирования. Новосибирск. Наука. 2000.200 с.

5. Drude О. Uber Prinzipen in der Unterscheidung von Vegetations formationen, erlutertan derCentraleuropaischen Flora/Engler Bot. Jahrb. 1890. P.11.

6. Толмачев А.И. Изучение флоры при геоботанических исследованиях//. В кн.: Полевая геоботаника. М.-Л.: Изд. АН СССР 1959. Т. 1. С. 369-383.

7. К,озыбаева Ф.Е. Бейсеева Г.Б. Тугелбаев С.0. Булшген жерлер eciMfliriHiH ездтнен калыптасуы.//Географияжэнетабигат. 2007. №3.30-32 б.

8. Богашева Л.Г., Вельский Г.О., Вялов A.B. Категории нарушенных земель и перспективы рекультивации в ВКО. 5 республиканская конференция почвоведов Казахстана. Алматы. Кайнар. 1982. С. 292-293.

9. Доспехов В.А. Методика полевого опыта. М.: 1964.324с.

10. Сапронова С.Г. Фитоценозы северных степных экосистем западной части Центрального Черноземья и их изменение под влиянием антропогенных факторов :Автореф.... канд. с.-х. наук Курск. 2001.32 с.

11. Бейсеева Г.Б. Техногенд1 ластанган Риддер кен орныныц ландшафтарында есетш еамджтердщ курамындагы ауыр металдар// Вестник КазНУ серия биол. 2010. №1.23 с.

РЕЗЮМЕ

В статье приведены данные о содержании тяжелых металлов в растениях, произрастающих в техногенно-нарушенных ландшафтах и и на опытных площадках заложенных на отвале Риддерского месторождения. Полученные данные показали, что содержание цинка во всех частях растении высокое.

SUMMARY

The article presents data on the content of heavy metals in plants growing in the growing man-caused disturbances to the landscape and on experimental grounds laid down in the dump Ridder field. The findings showed that the zinc content in all parts of the plant is high.