Научная статья на тему 'ТЕХНИКА ФАНЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ'

ТЕХНИКА ФАНЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

104
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фан / техника / техника билимлари / техника инқилоби / техника дастури / технологик тўлқин / технологик жараѐнлар / технологик жараѐнларни инсонлаштириш / компьютер инқилоби / коэволюция / Наука / техника / техническое знание / техническая революция / техническая программа / технологическая волна / технологические процессы / гуманизация технологических процессов / компьютерная революция / коэволюция.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Исломжон Абдуллаевич Убайдуллаев

Мақолада техника ва информацион технологияларнинг фан ривожи билан бир қаторда жамиятда техника инқилобини юзага келтиришдаги аҳамияти, бу борада техника жараѐнларини юзага келтиришда инсон омили масалалари ижтимоий-фалсафий жиҳатдан очиб берилган. Шунингдек, техника инқилоби ва технологик жараѐнларни келтириб чиқараѐтган ижобий омиллари билан бирга унинг салбий оқибатлари, унинг сабабларига ҳам фалсафий жиҳатдан ѐндашилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье наряду с развитием науки раскрывается значение техники и информационных технологий в создании технологической революции в обществе, вопросы человеческого фактора в создании технических процессов в связи с этим раскрываются с социально-философской точкое зрение. Также, рассмотрено философски подход наряду с положительными факторами, вызывающими технологическую революцию и технологические процессы, к ее негативным последствиям и причинам

Текст научной работы на тему «ТЕХНИКА ФАНЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-747-754

ТЕХНИКА ФАНЛАРИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

Исломжон Абдуллаевич Убайдуллаев

Наманган мухдндислик-технология институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси

доценти 197620ubaydullaev@gmail.com

Маколада техника ва информацион технологияларнинг фан ривожи билан бир каторда жамиятда техника инкилобини юзага келтиришдаги ахамияти, бу борада техника жараёнларини юзага келтиришда инсон омили масалалари ижтимоий-фалсафий жихатдан очиб берилган. Шунингдек, техника инкилоби ва технологик жараёнларни келтириб чикараётган ижобий омиллари билан бирга унинг салбий окибатлари, унинг сабабларига хам фалсафий жихатдан ёндашилган.

Таянч тушунчалар: Фан, техника, техника билимлари, техника инкилоби, техника дастури, технологик тулкин, технологик жараёнлар, технологик жараёнларни инсонлаштириш, компьютер инкилоби, коэволюция.

В статье наряду с развитием науки раскрывается значение техники и информационных технологий в создании технологической революции в обществе, вопросы человеческого фактора в создании технических процессов в связи с этим раскрываются с социально-философской точкое зрение. Также, рассмотрено философски подход наряду с положительными факторами, вызывающими технологическую революцию и технологические процессы, к ее негативным последствиям и причинам.

Ключевые слова: Наука, техника, техническое знание, техническая революция, техническая программа, технологическая волна, технологические процессы, гуманизация технологических процессов, компьютерная революция, коэволюция.

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

In the article, along with the development of science, the importance of technology and information technology in creating a technological revolution in society is revealed, the issues of the

April, 20231 ©

human factor in the creation of technical processes in this regard are revealed from a socio-philosophical point of view. Also, a philosophical approach is considered along with the positive factors causing the technological revolution and technological processes, to its negative consequences and causes.

Keywords: Science, technology, technical knowledge, technological revolution, technical program, technological wave, technological processes, humanization of technological processes, computer revolution, co-evolution.

Техника инсон фаолиятининг сохаси сифатида кадимги даврдан бошлаб файласуфларни кизиктириб келган. Кадимги Юнон ва Рим, Уйгониш даври ва янги давр файласуфлари техникани назарий хамда амалий жихатдан тахлил килишга харакат килганлар, унинг фалсафий маъносини очиб бериш учун анчагина фаолият курсатганлар. Бирок, "техника фалсафаси" атамаси Э.Капнинг 1877 йилда Германияда чиккан «Техника фалсафаси асослари" китобида илк бор ишлатилган.

ХХ асрда техника фалсафаси билан Ф. Дессауэр, Л.Мэмфорд, Х. Ортега-и Гассет, М.Хайдеггер, О.Шпенглер, К.Ясперс каби файласуфлар шугулланганлар. Шунга карамай техника фалсафаси асримизнинг 60 -йилларидагина мустакил фалсафий соха сифатида тан олинди ва 70 - йилларга келиб бу соханинг дастури ишлаб чикилди.

Техник тараккиёт индустриал жамиятда инсоният олдига жуда мухим муаммоларни майдонга ташлади. Атроф-мухитнинг ифлосланиши, табиий ресурсларнинг камайиб кетиши, ядро урушларининг хавфи каби масалалар ХХ аср фожиасига айланди. Агар шундай жараён давом этаверса, дунё цивилизацияси халокатга учраши мукаррар, деган масала кун тартибига куйилди. Агар техниканинг мохияти, унинг тараккиёт тенденцияси илмий-фалсафий жихатдан талкин килинмаса, юкорида айтилган фожиаларнинг олидини олиш жуда кийин булади. Бунинг учун хаётнинг фалсафий - танкидий талкин килиш, инсоннинг техника фаолиятига тугри бахо бериш, унинг келажаги ва социал окибатлари хакида таълимот ишлаб чикиш керак булади. Мана шундай шароитда техника фалсафаси пайдо булди. Унинг инсоният олдидаги бурчи техниканинг мохияти ва инсонлар хаётидаги урнини тугри курсатиш хам инсон мохиятини очиб беришдан иборат, дейиш мумкин. Бунинг учун эса техника нима, инсониятга нима беради ёки кандай салбий окибатларга олиб келади каби саволларни хал килиш техника фалсафасининг асосий вазифасига айланди.

April, 2023

748

Техникани тахлил килиш бугунги кунда икки фалсафий йуналиш нуктаи назаридан курилмокда:

1. Фаннинг методологияси нуктаи назаридан, яъни техник билимларни тахлил килиш ва янгича техник тафаккурни шакллантириш;

2. Антропология фалсафаси нуктаи назаридан, яъни бунда техниканинг маънавий - ахлокий, маданий муаммоларини, шунингдек, техникани инсонийлик - кадрият нуктаи назаридан талкин килиш.

Мавжуд муаммолар доирасида техника фалсафасини урганиш масалалари кулами жуда кенг. Техника тушунчасининг мохиятини аниклаш, унинг тарихий тараккиёт боскичлари, техника билимлар тизимининг узига хос томонлари, техниканинг асосий сохалари, фан, санъат, иктисод билан узаро алокаси масаласи, инсон билан табиат уртасидаги янги тамойилларнинг пайдо булиши, янги техналогик жараёнлар, техниканинг янги вазифалари каби масалалар техника фанининг методологияси доирасига киради.

Техник таълим ва тарбия, техник кадриятлар тизимини шакллантириш, инсоннинг интелектуал ва ахлокий фаолиятини уйгунлаштириш, техникани ривожлантиришда инсоннинг ахамияти ва маъсулиятини ошириш, техникадан окилона фойдаланиш каби масалалар антропология фалсафаси вазифаларига киради.

Техника юнонча «техне" деган суздан олинган булиб, санъат, устакорлик, бажара олиш каби маъноларни англатади. Техника тушунчаси кадимги Юнон файласуфлари Плотон ва Аристотелларда сунъий мехнат курилмалари сифатида ишлатилган [1]. Узбек тилида "махорат билан", "усталик билан", "санъаткорона" бажариш маъносига тугри келади. Узбек тилида хунар, хунармандлик, устачилик атамаларини Европадаги техника сузининг маъносида ишлатиб келинган. Техника табиатдаги табиий жараёнлардан фаркли уларок инсон фаолияти натижасида сунъий амалга ошган нарсалардир.

Демак, техника инсон амалий фаолияти натижасида сунъий хосил килинган предметлардир.

Инсонният тарихи техниканинг такомиллашиб бориш тарихи билан узвий богланган. Техника узининг бугунги холатига келгунга кадар куп вакт утди. Индустриал жамиятгача техника хунармандчилик шаклида намоён булди. Техника хунармандчилиги устадан шогиртга, устахона куринишида ёки якка тартибда отадан болага, авлоддан авлодга утиб келди. Бу алохида кишилар томонидан, тор доирада, амалга оширилди. Натижада юксак ижтимоий бахо бериш даражасига етиб

April, 2023

749

бормади. Бундай холат ишлаб чикаришни хам, ижтимоий хаётни хам тубдан узгартиришга кодир эмас эди. XVII-XVIII асрларга келиб тубдан узгарди. Европада манифактура (кул мехнати) урнига машина даври бошланди. Жамиятнинг анча кисми кул мехнатини уз фаолияти имкониятларини купрок очишга карата борди. Усталар урнини билимдон, техника сирларини англаб етган шахслар инженерлар эгалладилар. Техниканинг ривожланиши учун XVII-XVIII асарларда илмий замин яратилди, машина даври бошланди.

XtX аср охири ХХ аср бошларида илмий - техник инкилоб индустриал жамиятнинг ривожланиши учун асос булди. Техника тараккиёти техналогик жараёнларни изохлаши талаб килинди. Техника жараёни сифатида амалга ошишини хам курсатиб бориш керак. Ана шундагина техника самарадорлиги ортиб боради. Биринчи боскичда техника кул мехнатига асосланди, кейинчалик техника инсон табиий аъзоларининг давоми сифатида жисмоний кудратни оширди. Бирок, машина даврида техника мустакил куч сифатида механизациялашди. Техника одамдан ажралди, лекин хамма вакт у билан ёнма - ён мавжуд булди. Техниканинг ривожланиши табиий фаннинг тараккиёти билан узвий боглик. Бугунги кун техникаси табиат фанининг даражаси билан белгиланади. Табиат фанлари ютуклари техниканинг янги боскичга кутаришга шароит яратди, илмий назарий асос вужудга келтирилди.

Янги техникани яратишда электрни ва химиёни куллаш жуда хам катта янги техник реалликни вужудга келтирди. Бугунги электроника ва информатика даврида дунё улкан узгаришлар арафасида турибди.

Техника маданият, маънавият ва маърифатнинг янгиланиши билан белгиланади. Техника имкониятлари куламининг кенглиги билан характерлидир. Бу имкониятларнинг руёбга чикиши социал хаётнинг хамма томонларига уз таъсирини утказди. Мехнатнинг характери, унинг мазмуни, унимдорлигини эса унлаб, юзлаб марта узгартади.

Техника хозирги цивилизациянинг бутун борлигида, ундаги маданият тизимида узгариш хосил килади. Мекроэлектрон революцияси инсон аклий кобилиятини ишга солади, кудратини орттириб боради. Технологик янгилик жамиятнинг социал тузилишида хам узгариш хосил килади.

Хрзирги вактда илмий-техник тараккиётини юксалиши содир булмокда. Янги саноат тармоклар, янги технологик тизимлар, юкори даражадаги аник механизмлар барпо килинмокда. Буларнинг заминида тухтовсиз содир булаётган техник янгиланишлар ётади. Уз навбатида техник янгиланишлар асосида илмий билимларни

April, 2023

750

геометрик прогрессияда усиши, купайиши ётади. Яъни илмий ахборотни икки баробар ортишини вакт оралиги кискариб бормокда [2].

Бир неча асрлар олдин илмий ахборотни икки баробар ортиши хар 15 йилда содир булар эди. Хрзирги пайтда икки йилда илмий ахборот массиви икки баробар купаймокда. Янги билимларни пайдо булиши ва уларни хажмини киска вактда купайиши - техник тараккиётни бош манбаидир.

Хрзирги техник тараккиёт илмий билишларни амалий татбиги сифатида амалга ошмокда. Олдингилари стихияли кашфиёт сифатида содир буларди, техник тараккиёт айрим техник тузилмаларни яратиш ва ундан фойдаланишда намоён булар эди. Технология деганда техник курилмалар билан ишлашни кетма - кетлиги таъминлаш оралик ва якуний максадларни амалга оширувчи фаоллик тизими принципларини яратиш тушунилар эди.

Хрзирги технологиялар мураккаб операцион структура ва тизимларни уз ичига олиб, уларни фаолияти, восита ва бошкариш механизмлари, интеллектуал - ахборот тизими билан таъминланган, уларни иктисодий ижтимоий, экологик окибатлари олдиндан белгиланади.

Хрзирги технологиялар куп боскичли жараён ва нихоятда куп параметрли тизим булиб, уларни бошкариш учун инсонни ёрдамчиси булган интелектуал механизмлар керак.

Фанга асосланган мураккаб технологиялар хозирги замон фан - техник тараккиётни бош таркибий кисми булмокда. Алохида - алохида техник курилмалар эмас, балки ижтимоий маданий, интелектуал ва техник параметрларни узида мужассамлаштирган технологиялар фан - техник тараккиётни бош окимини белгилаб бермокда. Бу эса бошкариш ва назорат функцияларини олдинги уринга чикарди [3].

Замонавий техника тараккиёти ва унинг муваффакиятлари икки хил социал окибатни тугдирмокда. Бир томондан, техникасиз инсоният тараккиётини тасаввур килиш кийн булса, иккинчи томондан, техника кудратли куч сифатида салбий окибатларга, дунёни бузишга, фожиали окибатга олиб келмокда. Техникани уйламасдан ривожлантириш мураккаб социал муаммоларни тугдирмокда. Аслида инсон огирини енгил килишга каратилган техника ишсизликни тугдирмокда, иш билан таъминлашни кийинлаштирмокда. Хусусий транспортларнинг купайиши, бир томондан яхши, иккинчи томондан, шахарнинг экологик холатига салбий таъсир этмокда. Шовкин - суронлар инсон асабига салбий таъсир курсатмокда. XXI асрда инсоният олдида техникага оид жуда

April, 2023

751

катта муаммоларни хал килиш масаласи турибди. Атроф-мухитнинг саноат чикиндилари билан ихлосланиши, табиат ресурсларининг тугаб бориши, демографик мувозанатнинг бузилиши, радиоактив фожианинг ута хавфли эканлиги каби масалаларни хал килмасдан туриб, инсоният келажагини тасаввур килиш кийин. Буларнинг барчаси техникани кандай ва нима максадларда ишлатиш кераклиги тугрисида чукур ва атрофлича фикр юритишни такозо этади.

ХХ асрнинг 60 - йилларида техниканинг бошкаришсиз усиши жамиятни бухронга олиб келаётганни хакида янги фикрлар, мулохазалар пайдо була бошлади. Бу даврда техниканинг янгиланиш жараёни юз бераётган эди. Илмий - техника инкилоб олдида хайрон колиш, керак булса сажда килиш холларда пайдо булди. "Жамият - техника - табиат" муносабатларидан янги муаммоларнинг вужудга келиши одамларни ташвишга сола бошлади. Оммавий чикишлар, мунозаралар «яхшиллар"харакати кучайиб кетди.

1972 йилда Рим клубининг биринчи маърузаси эълон килинди. Бу жуда катта шов-шувларга сабаб булди. Бугунги кунда Рим клуби дунёга машхур халкаро ташкилотларга айланган. Рим клубининг маърузаси дунёдаги йирик олимларнинг илмий изланишларига суянганва айникса, Массачусет технологик институтида Д.Медоуз рахбарлиги остида яратилган "Инсониятнинг мураккаб холати" лойихага асосланган эди. Бу маърузада инсоният келажаги хакидаги масала анъанавий фикрлардан воз кечган хамда масалани янгича куйганлар.

Маъруза мазмуни дунё олимларининг хайратга солади. Унда инсоният такдиридан хавотирланиш баён килинган эди. Маъруза пайдо булган фожианинг олдини олишга чакирибгина колмай, уларни хал килиниш лойхасини хам майдонга ташлаган эди.

Д. Медоуз ва унинг сафдошлари бундан чорак асрдан олдинрок "инсоният фожиа томон кетмокда, уни хал килиш чорасини топиш керак" деб айтганлар. Уларнинг фикрича, ишлаб чикаришни маълум микдорда чегаралаш керак, акс холда келгуси авлодга "обод ва озод Ватан" колмайди.

Бугунги кунда техника фалсафаси билан шугулланувчилар техниканинг социал окибатлари ва унинг кадриятлари муаммосини хал килишга харакат килмокдалар. "Техника" цивилизациясида индустриал ва постиндустриал каби кадриятлар тизимининг шаклланишига алохида эътибор берилмокда.

Француз социологи Ж.Эллюль "Бошка инкилоб" деган асарида техникани инсон аклий фаолияти доирасига киритар экан, бунда у дунёни умумий рационаллаштириш билан

April, 2023

752

боглайди. Демак, инсон аклий фаолияти техникани яратибгина колмай, унинг устидан назорат килиш кудратига хам эга. Техника инсонни ураб олган мухитга айланиб бормокда, табиатни яроксиз, иккинчи даражали килиб куйди.

Техниканинг чексиз усиши инсоният олида катта муаммолар тугдирди, дунёвий фожиаларни вужудга келтирди. Бадиий адабиётда хам, фалсафий адабиётларда хам техник хукумронлик, техник тоталитаризм давлатини танкид килина бошлади. Инсон эркинлигини ва кадр - кийматини техникавийлашиш асосида чеклаш юз бермокда. Инсон хаётининг барча сохаларига кириб бориши билан техника уз хукумронлигини утказиш, инсоннинг барча фаолиятига "боскинчилик" килишга ухшаган ходисалар хам юз бермокда. Содир булаётган компьютер инкилоби хам бир канча ижтимоий ва инсоний муаммоларни келтириб чикармокда [4].

1987 йилда Швейцриялик олим К.Хоссиг "Компьютер куркишми?" деб номланган китобчани чоп этди. Шу асарда кенг жамоатчилик орасида "хессиг жадваллари" деб аталган жадвал келтирилган. Мазкур жадвалда ижтимоий хаётни 4 та сохасида компьютерлаштириш кандай ижобий ва салбий окибатларга олиб келишини тасвирлайди.

Компьютер инкилоби ижтимоий структурани хам узгаришга олиб келмокда. Х,озир ривожланган мамлакатларда 70-75 фоиз мехнаткашлар ахборот ва хизмат курсатиш сохасида банддирлар. Жисмоний мехнат билан шугулланадиган ишчилар тобора камайиб бормокда.

Тадкикотларни курсатишича компьютер билан куп ишлайдиган укувчи ва талабаларни психологияси кескин узгаради. Буларда хаёт ва улим одамлар ва хайвонлар хусусида, одамлар ва компьютерларни интеллекти хакида бошкача тасаввурлар хосил булади, информация массивини "хазм" килиш бир канча баробар ортиб кетади.

Хулоса килганда, техник равнак, фалсафий нуктаи назардан, атроф мухитни халокатли окибатга олиб келиши билан бирга, инсон бундай борликни кандай кабул килиши, идрок эта билиши билан богликлигини курсатади.

ХХ аср урталарида фан ва техниканинг огир кечиши умумий тус ола бошлаган бир пайтда шу жараён ифодаси сифатида технократик (техника хукумронлиги) концепция кенг куламда таркала бошлади.

"Технократия"ни биринчи марта Т.Веблен узининг «Инженерлар ва кадриятлар тизими" деган асарида куллади. У "Технологик детерминизмга" эътиборни каратган холда, техник мутахассисларни ишлаб чикариш ва ижтимоий тараккиётга

April, 2023

753

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-747-754

содик хизмат килувчилар, деб билган. Бунинг учун улар бирлашиб, мамлакат саноат ишлаб чикаришида мухим бошкарув лавозимларни эгаллаш кераклиги эътироф этилган. А.Берл, А.Фришлар технократия концепциясини ривожлантиришди.

У. Отборн, С. Чейз, Англияда Г.Уэлс ва бошкалар томонидан технократик назарияга асос солинди ва фаол таргиб килинди. 30-йилларда АКЩда ва Европанинг бир канча мамлакатларида технократик назария намоёндаларининг махсус жамиятлари таъсис этилган эди. Улар фан ва техника сохасида содир булган.

REFERENCES

1. Поликарпов В.С. История науки и техники. Ростов, 1999.

2.Негодаев И.А. Философия техники. Ростов, 1994

3. Сиборина Т.Ю. Философия техники.М., 1997.

4. Канке В.А. Философия техники. Учебник философии, М., 2000.

5. А. И. Туляев (2022). СТРУКТУРА ДОСУГА ГАРМОНИЧНО РАЗВИТОГО ПОКОЛЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫМИ И КОМПЬЮТЕРНЫМИ ТЕХНОЛОГИЯМИ. Academic research in educational sciences, 3 (NUU Conference 2), 507-511. doi: 10.24412/2181-1385-2022-2-507-511

April, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.