CC BY
29
Sc Mllojko Brzaković, pukovnik, dipt. inž.
TRZ Kn^u;ev«c
TEHNIČKIREMONTNIZAVOD KRAGUJEVAC
Tehnički rcmontni zavod Kragujevac je vojna dohodovna ustano-va koja je organizaciono povezana i potčinjena Tchničkoj upravi Sektora logistike GŠ VJ. Svoju osnovnu funkciju održavanja sredsta-va naoružanja i vojne opreme (prvenstveno ubojnih sredstava), u si-stemu pozadinskog obezbeđenja VJ i podsistemu tehničkog obezbe-đenja, realizuje izvrSavanjem zadataka generalnog održavanja ubojnih sredstava, i njihovog tehničkog održavanja, osposobljavanjem pi-rotehničkog kadra i obavljanjem drugih aktivnosti za potrebe VJ.
Istorijat razvoja i delatnosti zavoda
Proizvodnja i remont oružja i municije u Srbiji datira od polovi-ne 19. veka, tačnije od 1848. godine, kada je počela sa radom Topo-livnica u Đeogradu. Nakon početnih neuspeha u radu, doneta je odlu-ka о njenom izmeStanju u Kragujevac, pa je izgradnja objekata zapo-četa 1851. godine. Proizvodnja municije u vojnoj fabrici, u pogonu laboratorijum, započeta je 1853. godine.
Topolivnica je 1855. godine postala glavna fabrika za proizvod-nju topova i municije, dok su ostale fabrike saradivale u toj proizvod-nji (laboratorijum i barutane u Beogradu, Stragarima i Svilajncu).
Prve remontne aktivnosti započete su 1858. godine, i to na remontu рибака (kremenjače su preradivane u puSke za kapsle, i radeno je oluCe-nje cevi). Iz tog perioda datiraju sledeći značajniji dogadaji i aktivnosti: - prvi vatromet u Srbiji 1859. godine, sa raketama proizvede-nim u laboratorijumu,
- državnim uredbama donetim 1860. godine formiran je vojni arsenal kojem je pripao i laboratorijum,
V0JN0TEHN1ČKICLASNIK 4-5^002.
505
- formiranje Artiijerijske uprave 1862. godine, koja je obuhva-tala sve objekte za vojnu proizvodnju sa sediStem u Kragujevcu,
- vojna fabrika 1883. godine menja naziv u Vojnotehnički za-vod Kragujevac,
- početak proizvodnje municije za topove i рибке, savremenih рибака i ručnih bombi 1886. godine (formirani su pogoni za proizvodnju fiaura i šrapnela i pogon livnice i pirotehnike),
- Vojnotehnički zavod Kragujevac 1889. godine dobija prvo međunarodno priznanje na svetskoj izložbi и Parizu.
Uvođenje и upotrebu automatskog naoružanja zahtevalo je poveća-nje kapaciteta и proizvodnji municije, naročito и oslobodilačkim ratovi-ma koje je Srbija vodila krajem 19. i početkom 20. veka, tako da od tada počinju prve aktivnosti na remontu upotrebljenih Čaura i šrapnela.
Nakon završetka Prvog svetskog rata preostala je velika količina zaplenjenog naoružanja i municije koje je trebalo remontovati. Tre-balo je izvršiti prepravke kalibara i prilagoditi ih za oruda koja su po-stojala и sipskoj vojsci. Takode, и upotrebu je uvedena pancima mu-nicija za borbu protiv plovnih objekata na rekama, Sto je dovelo do porasta obima rernonmih aktivnosti za oko tri puta и odnosu na obim remonta koji je raden pre Prvog svetskog rata.
506
VOJNOTEHNlCKI GLASNIK 4-5/2002.
U periodu izmedu dva rata razvija se licencna proizvodnja no-vog naoružanja i municije za pešadiju (puSaka i mitraljeza), kao i proizvodnja svih vrsta inicijalnih i detonatorskih kapsli.
Neposredno pre Drugog svetskog rata izvršeno je izmeStanje de-la maSina i opreme u rejon VogoŠće kod Sarajeva, odakle je većina mašina i ljudstva nakon okupacije prebačena u Nemačku. Vojnoteh-nički zavod dočekao je početak rata kao pozadinska ustanova podre-đena Šumadijskoj diviziji.
U matičnom pogonu u Kragujevcu, sa preostalim maSinama i opremom, obavljana je popravka borbenih vozila, artiljerijskih oruda i puSaka, sve do 1943. godine kada je ljudstvo odvedeno u zaroblje-niStvo, a proizvodni pogoni uniSteni miniranjem. Na taj način potpu-no je uniStena, u to vreme, najsavremenija i najveća vojna fabrika na Balkanu.
Nakon zavrSetka Drugog svetskog rata, i pored problema oko lo-kacije vojnih fabrika, pristupilo se obnovi Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu, koji je u tom periodu promenio više naziva. Prvi posle-ratni naziv bio je Fabrika oruija NVO, zatim VojnotehniČka radioni-ca, Vojnotehnički zavod 21. oktobar, Preduzeće Crvena zastava, da bi od 1962. godine radio pod imenom Zavodi Crvena zastava.
VOJNOTEHNlCKl GLASNIK 4-5/2002.
507
Posle oslobođenja Kragujevca, 1944. godine, obnovljena jc piro-tehnička delatnost u odeljenju Pirotehnika, koje je bilo u sastavu Voj-notehničkog zavoda 21. oktobar, odnosno Crvena zastava, kao po-scbno proizvodno odeljenje. Za potrebe Pirotehnike, u periodu od 1945. do 1950. godine, izgradeno je devet zidanih magacinskih obje-kata i tri montažne barake na lokaciji Donja Sabanta, i obnovljena su četiri zidana objekta na lokaciji u Kragujevcu.
Od odeljenja Pirotehnike septembra 1950. godine osnovana je Vojna radionica br. 515, kao glavna artiljerijska radionica za opravku municije, koja je imala utvrđenu formaciju i unutraSnju organizaciju. Radionica je pod ovim nazivom počela da funkcioniSe kao samostalna specijalizovana vojna ustanova Tehničke službe 21. oktobra 1950. godine, izdvajanjem odeljenja Pirotehnika iz organskog sastava preduze-ća Crvena zastava, tako da ovaj datum predstavlja dan formiranja i po-Četak razvoja Tehničkog remontnog zavoda Kragujevac.
U svom organizacionom sastavu Vojna radionica br. 515 imala je upravu sa stručnim organima i službama, i pogone za opravku i proizvodnju eksplozivnih sredstava po specijalnostima.
Stručne službe su obuhvatale: konstruktivno-tehnoloSki odsek, tehničku kontrolu, ekonomsko-materijalni odsek, radunovodstvo, personalni odsek i saobraćajni odsek (spoljašnji transport).
Pogone za opravku i proizvodnju činila su sledeća odeljenja: za zamenu (opravku) zma i mina i kompletiranje, za barutna punjenja, za opravku (remont) čaura, za opravku upaljaCa i kapsli, za maSinsku obradu i stolarske radove, za izradu manevarske municije i odeljenje sa pomoćnim radionicama i službama po delatnostima (štamparska, bravarska, limarska, električarska, održavanje saobraćajnih sredstava i prnge, unutraSnji transport, skladiSna služba, vatrogasna služba, am-bulanta i hemijska laboratorija.
Ubrzo nakon formiranja Vojne radionice br. 515, 1951. godine na lokaciji Donja Sabanta započeta je izgradnja novih objekata, kao Sto su radionice za: opravku granata i mina, peskarenje, antikorozio-nu zaStitu bojenjem i obeležavanje projektila, kompletiranje i pako* vanje opravljenih eksplozivnih sredstava, opravku čaura, Stamparija, tehnička kontrola i objekat za pomoćne potrebe.
U periodu od 1952. do 1954. godine nastavljeno je sa izgrad-njom novih objekata, kao Sto su: radionica za proizvodnju barutnih punjenja, radionica za remont upaljača, skladišta za eksplozivna sred-
508
VOJNOTEHNICKICLASNIK 4-5/2002.
stva i materije, kaptažni objekat za povrSinske vode - vodojaža sa pumpnom stanicom, garaža za vozila unutrašnjeg transporta i objekat za kancelarije pratećih službi.
Vojna radionica br. 515 počela je da izvrSava radne zadatke iz svoje delatnosti i posluje kao samostalna budžetska ustanova koja je radne zadatke dobijala od JComande artiljerije Jugoslovenske armije. Do 1953. godine uglavnom su opravljana i kompletirana eksplozivna ubojna sredstva koja su preostaia iz rata (trofejna), sredstva dobijena od saveznika u toku rata i nakon završetka rata, i proizvodila se ma-nevarska eksplozivna sredstva.
Postupak opravke eksplozivnih sredstava sastojao se u razvrsta-vanju po vrstama i modelima, rastavljanju na elemente, pregledu i opravci elemenata, sastavljanju, kompletiranju i označavanju po re* montnim serijama.
Manevarska eksplozivna sredstva za pešadijsko naoružanje, arti-ljerijska oruda i topovski udari od cmog baruta izradivani su preprav-kom upotrebljavanih elemenata ubojnih sredstava. Za barutna punje-nja korišćeni su stari baruti različitog oblika i dimenzija, uz prethod-no mlevenje radi dobijanja odredene granulacije.
Pored opravke eksplozivnih sredstava i njihovih elemenata, kra-jem 1953. godine, počela je proizvodnja novih eksplozivnih elemenata za kompletiranje ubojnih sredstava. Najpre je osvojena proizvodnja barutnih punjenja od novih vrsta baruta, a zatim i drugih eksplozivnih elemenata obradom eksplozivnih materijala. Zapodeta su i laboratorijska ispitivanja hemijske stabilnosti baruta u laboratorijskoj radionici zavoda. Iste godine potpuno je osvojen remont upaljača za artiljerijsku municiju, a prvi put je primenjeno čišćenje metalnih de-lova peskarenjem, pa se može reći da je ovo bio početak generalnog remonta eksplozivnih sredstava u Sirem smislu, kao i početak masov-nije primene tehničkih uređaja u procesu remonta.
Godine 1955. ustanova menja naziv u Tehnički remontni zavod za municiju - Sabanta, odnosno Remontni zavod br. 10, pod kojim imenom ostaje sve do 1973. godine kada dobija naziv Tehnički remontni zavod Kragujevac. Organizacijske celine u službama i proiz-vodna odeljenja, tada su preformirana i objedinjena u veće i složenije organizacijske jedinice. Sa novim organizacijskim promenama pro-menjen je i način poslovanja. Budžetsko poslovanje, primenjivano od 1950. godine, zamenjeno je poslovanjem po Pravilniku za remontne
VOJNOTEHNlCKJ GLASNIK 4-5/2002.
509
radionice i zavodc. To, u suštini, predstavlja podetak razvoja i usavr-šavanja posiovanja po principu sticanja i raspodele dohotka, §to je u praksi zapodeto 1956. godinc.
Ovim promenama zavod je dobio vcću samostalnost u urediva-nju unutraSnjih odnosa, kao i mogućnost za samostainije planiranje razvoja po osnovu ostvarenog dohotka. Planiranje radnih zadataka u novoj organizaciji nije više rađeno po kvartalima na nivou pretposta-vljcne uprave, već se to Činilo na nivou zavoda na osnovu godišnjih i srednjorodnih planova, po principu ugovaranja poslova.
Na osnovu dugorodnog plana za održavanje eksplozivnih sred-stava i preciznije definisanih zadataka i zahteva generalnog remonta, 1969. godine utvrđen je srednjorodni plan i investicioni program re-konstrukcije i modemizacije zavoda za period 1970-1975. i preselje-nja svih organizaeijskih celina na lokaeiju prvog proizvodnog odelje-nja u rejon Donja Sabanta.
Uporedo sa izgradnjom, rekonstrukeijom i modemizaeijom obje-kata i pratedih sadržaja, 1969. godine zapodeta je masovna primena sa-vremene tehnidke opreme, pri demu je, u osnovi, promenjena tehnolo-gija remonta i proizvodnje, i ostvaren viši kvalitet u radu. TehnoloSki je unapređen postupak dišćenja projektila uvodenjem poluautomatskih pe-skara. Međuradionidki i radionidki transport bitno je unapreden uvodenjem visedih i podnih transporter (konvejera), a u pogonima su puSteni u eksploataciju uređaji i mašine na pneumatski i hidraulidni pogon.
Zavod se na sadašnju lokaeiju, površine 144,2 hektara, preselio do kraja 1975. godine. Na novoj lokaeiji pristupilo se adaptaeiji po-stojećih i izgradnji novih objekata, kao što su: kotlamica, toplovodna mreža, objekti za remont, proizvodnju i delaboraciju eksplozivnih sredstava, poligon za ispitivanje i uništavanje eksplozivnih sredstava, radionica za opravku i proizvodnju drvene ambalaže sa objektima za skladištenje i pripremu grade, radionica za obradu i proizvodnju me-talnih delova sa alatnicom, garaža sa servisnom stanicom za održava-nje i opravku motomih vozila, garaža za šinska vozila, saobraćajnice u krugu zavoda, dalekovod visokonaponske struje, regulisani su vo-dotokovi u krugu zavoda, restoran sa kuhinjskim blokom i gardero-bom, kompresorska stanica i stanica za neutralizaeiju otpadnih voda i objekti za sport i rekreaeiju - bazen i dva igraliSta za male sportove.
Osvajanje generalnog remonta novih, savremenih i složenijih eksplozivnih sredstava, sa razvojem i usavrSavanjem tehnologije, po-boljšanjem organizaeije i uslova rada, nastavljeno je 1980. godine.
510
VOJNOTEHNlCKI GLASNIK 4-5/2002
Pored uspešno osvojenog generalnog remonta velikog broja ubojnih sredstava iz nadležnosti KoV-a, osvojena je i proizvodnja pokretne radionice za remont municije PMR M85.
Organizacijska struktura zavoda
Zavod danas poseduje 90 objekata (povrSina zidanih objekata je 9300 m2, a montažnih 20650 m2). Uporedo sa izgradnjom i rekonstruk-cijom objekata menjala se i organizacija zavoda. Organizacijske celine zavoda sačinjavaju: uprava, odeljenje za razvoj, tehničku pripremu i planiranje, sektor za remont i proizvodnju, odeljenje za kontrolu kvali-teta i pouzdanost, sektor za komercijalne poslove, sektor za fmansijske poslove, odeljenje za energetiku i održavanje i sektor za opšte poslove.
Ovakva struktura zavoda, uz određene korekcije, zadržala se do danaSnjih dana (sektor za komercijalne i sektor za fmansijske poslove objedinjeni su u ekonomski sektor, a osnovano je i samostalno odeljenje za automatsku obradu podataka).
Uporedo sa izgradnjom, tehničkim i tehnološkim razvojem, ja-čala je i kadrovska struktura zavoda po specijalnostima i stepenu stručne spreme, kao neophodna potreba i garancija uspešnog izvr§a-vanja radnih zadataka. Вгој izvršilaca, po specijalnosti i kvalifikacio-noj strukturi, menjao se zavisno od obima i sioženosti radnih zadataka, kao i stepena tehničke opremljenosti zavoda.
U vreme raspada SFRJ TehničJd remontni zavod Kragujevac bio je klasična vojna ustanova u sastavu Tehničke uprave Sektora za pozadinu GŠ VJ. Ovaj period karakterističan je po značajnom angažovanju kapa-citeta zavoda na proizvodnji i kompletiranju municije za koju su proiz-vodni kapaciteti uglavnom ostali na prostorima otcepljenih republika.
U toku agrcsije NATO-а na našu zemlju 1999. godine zavod je bez prekida radio na izmeštenim lokacijama, na osvajanju i general-nom remontu i tehničkom održavanju ubojnih sredstava.
Mimodopska lokacija zavoda pretrpela je pet direktnih i četiri indirektna pogotka, pri čemu su oštećeni alatnica, drvni pogon i ma-gacinski prostor. Procenjena direktna Šteta iznosi 19,8 miliona dina-ra, dok se u narednih pet godina indirektna šteta procenjuje na 19,3 miliona dinara. Iste godine zavod je zadesila velika poplava, kada su nastale štete na objektima i putnim saobraćajnicama procenjene na oko 16 miliona dinara.
VOJNOTEHNIĆK1GLASNIK -t-5^002.
511
U periodu ođ raspada SFRJ do danas zavod je angažovan na osvajanju proizvodnje svih primenjenih kalibara klasične i raketne municije.
Osnovne aktivnosti zavoda i perspektive
Za proteklih pet decenija Tehnički remontni zavod Kragujevac je izrastao u specijalizovanu vojnu ustanovu, savremeno opremljenu, sa visokorazvijenom tehnologijom remonta i proizvodnje municije, mu-nicijskih eiemenata i drugih ubojnih sredstava.
Osnovna deiatnost zavoda proizilazi iz njegove tehničko-tehno-loške i kadrovske osposobljenosti.
Aktivnosti na generalnom održavanju ubojnih sredstava, prven-stveno za potrebe KoV, obuhvataju: osvajanje generalnog remonta i generalni remont ubojnih sredstava, kontrolna i laboratorijska ispiti-vanja, izradu ubojnih sredstava pomoćne namene, remont elemenata ubojnih sredstava, izradu i remont ambalaže za pakovanje i modemi-zaciju ubojnih sredstava primenom tehničkih unapređenja.
Tehničko održavanje ubojnih sredstava obavlja se sledećim ak-tivnostima: tehničkim pregiedima, delimičnim i potpunim čišćenjem i zaštitom, kompletiranjem i prepakivanjem ubojnih sredstava, deia-boracijom i uništavanjem rashodovanih ubojnih sredstava i njihovih elemenata, i obukom ljudstva za tehničko održavanje.
Zavod ima široke mogućnosti u pružanju usluga u projektovanju tehnologija iz oblasti održavanja ubojnih sredstava, praćenju njiho-vog kvaliteta u eksploatacionom veku, kao i osvajanju novih ubojnih sredstava. Preduzećima namenske proizvodnje, kao i civilnim predu-zećima, na usluzi su poslovi na mehaničkoj obradi metala, površin-skoj zaštiti, kao i preradi drveta.
Perspektivni pravci razvoja Tehničkog remontnog zavoda Kragujevac prvenstveno se ogledaju u novoj intervidovskoj organizaciji Tehničke uprave Sektora logistike GŠ, tako da zavod mora u potpu-nosti da se osposobi, kao nosilac održavanja ubojnih sredstava VJ, za održavanje ovih sredstava i za potrebe momarice, vazduhoplovstva i PVO. Osvajanju generalnog remonta raketiziranih ubojnih sredstava prethodiće faza osposobljavanja zavoda za održavanje ubojnih sredstava iz nadležnosti RV i PVO i RM Vojske Jugoslavije.
512
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 4-5/2002.
