CC BY
7Латыши и белорусы: вместе сквозь века. - 2022. - Вып. 11. - С. 72-84.
ИСТОРИЯ
I-1
УДК 792(476.6)"1992"
и
ТЭАТРЫ ЛАТВ11 I БЕЛАРУС1 НА ФЕСТЫВАЛ1 "БАЛТЫИСКАЯ ТЭАТРАЛЬНАЯ ВЯСНА-92" У ГРОДНЕ
Theaters of Latvia and Belarus at the festival "Baltic Theater Spring-92"
in Hrodna
А. Цiхамiраy (A. Tsikhamirau),
Гродзенсю дзяржауны музей исторьп рэлiгii г. Гродна, Беларусь
В статье на основе опубликованных источников анализируется проведение девятого международного театрального фестиваля «Балтийская театральная весна-92» в Гродно 18-24 апреля 1992 г. Особое внимание уделяется участию театров из Латвии и Беларуси. Отмечаются характерные особенности спектаклей и отзывы на них со стороны критики. Делается вывод о кризисе формата театральных фестивалей в этот период, связанном с общественной и экономической ситуацией.
Ключевые слова: театр, культурное сотрудничество, Беларусь, Латвия, Гродно, «Балтийская театральная весна».
Based on published sources, the article analyzes the ninth international theater festival "Baltic Theater Spring-92" in Hrodna on April 18-24, 1992. Particular attention is paid to the participation of theaters from Latvia and Belarus. The article notes the characteristic features of the performances, reviews of them by critics. The conclusion sums up the crisis of the format of theater festivals during this period, which is associated with the socioeconomic situation.
Keywords: theater, cultural cooperation, Belarus, Latvia, Hrodna, "Baltic Theater Spring".
Культурнае жыццё канца 1980 - пачатку 1990-х гадоу у Беларус адзначылася выразным адыходам ад щэалапчнага кантролю камунютыч-най партьи, альтэрнатыуным прачытаннем клаачных творау, адкрытасцю да эксперыментау i новай драматурги, а таксама да шырокага мiжна-роднага супрацоунщтва. Тэатральны свет перажывау свой уздым i моц-ную зацкауленасць публш, нягледзячы на значныя эканам1чныя цяжкас-щ. Тэатры вельмi часта сталi падымаць актуальныя для грамадства праблемы ужо без выразнага iдэалагiчнага умяшальнщтва, але пры гэтым змена сацыяльнага ладу змусiла юраунщтва тэатрау думаць пра эканамiчную мэтазгоднасць сваёй дзейнасщ i вырашаць мноства праб-лемау, з якiмi яно не сустракалася яшчэ дзесяцiгоддзе назад.
Супрацоунщтва памiж Беларуссю i Латвiяй у тэатральнай сферы застаецца усё яшчэ маладаследаванай тэмай. Тычыцца гэта таксама познесавецкага часу i першых гадоу пасля аднаулення незалежнасцi абедзвюх дзяржавау. Многiя з падзей таго часу зараз мала хто i прыга-дае, а з перспектывы ужо трыццащгоддзя яны могуць шмат сказаць пра тагачаснае жыццё.
18-24 красавжа 1992 года у Гродне адбыуся дзявяты тэатральны фестываль "Балтыйская тэатральная вясна", якi атрымау статус мiжнароднага i стау апошнiм у таюм фармаце. Гродна ужо мела вопыт правядзення мiжнародных тэатральных форумау - у 1988 годзе прай-шоу восьмы фестываль аматарскiх тэатрау "Рампа дружбы-88", а у 1986 годзе - рэспублжансю фестываль лялечных тэатрау1. Аднак праз некальк месяцау пасля абвяшчэння незалежнасцi краiны правесцi такое значнае мерапрыемства было дастаткова складана у сувязi з эканамiчнымi цяжкасцямь Тагачасны мiнiстр культуры Беларусi Яуген Вайтовiч (1937-2021) адзначау:
Организовать фестиваль сегодня труднее, чем обычно. Во-первых, это экономические трудности. Львиную долю расходов взяло на себя государство. Часть денег вносят хозяева фестиваля. И немного -театры-участники, особенно зарубежные. Во-вторых, на организаторах лежит большая ответственность в связи с тем, что возрождённая «Балтийская весна» имеет огромное общественно-политическое звучание. Это и искусство, и большая политика одновременно. Впрочем, в этом одно из достоинств фестиваля, благодаря которому он вызывает широкий интерес, и желающих принять в нём участие оказалось больше, чем мы рассчитывали. Что же касается развития фестивальных традиций, то в Гродно впервые будет работать клуб критиков, в который войдут по три представителя от каждой страны-участницы. Обсудив спектакль, они вынесут свои предложения по поводу дипло-
мов2.
Не будзе перабольшваннем сцвердзщь, што для горада фестываль стау значнай падзеяй у культурным жыцщ. На жаль, запачаткаваная яшчэ у другой палове 1980-х гадоу щэя праводзщь тэатральныя форумы у Гродне у наступныя дзесяцiгоддзi не мела свайго працягу. Ужо тольк у ХХ1 стагоддзi - у 2013 i 2014 гадах - у горадзе адбытся мiжнародныя фестывалi лялечных тэатрау "Ляльк над Нёманам", яюя мелi значны поспех у публш.
1 Гл. падрабязней: Ц1хам1рау А., Аматарсюя тэатральныя калектывы з Латвп на фестывал1 "Рампа дружбы-88 " у Гродне. Спроба рэканструкцъи падзе1, «Латыши и белорусы вместе сквозь века» 2020, выпуск 9, с. 49-57.
2 Новицкая Л., В Гродно идёт «Балтийская весна», Гродненская правда 1992, 4 апреля, с. 1.
"Балтыйская тэатральная вясна" (першапачатковая назва: "Прыбалтыйская тэатральная вясна") - гэта тэатральны фестываль, якi першы раз адбыуся у 1956 годзе у Рызе як агляд найлепшых спектаклей калектывау з Латвii, Лiтвы i Эстонii1. Тады пераможцамi сталi Дзяр-жауны тэатр драмы Лiтоускай ССР i Акадэмiчны тэатр драмы Латвш-скай ССР. Другi фестываль адбыуся у 1957 годзе у Вшьш i у iм першы раз прынялi удзел калектывы з Беларуси Трэцi фестываль у 1958 годзе адбыуся у Талше i стау апошнiм у першапачатковым фармаце. Гэтая тэатральная падзея пачалася як адзш з амвалау "адлiгi", але не змагла пераадолець щэалапчнага цiску з боку партыйнага кiраунiцтва2. У той час фестываль праводзiуся у два этапы: на першым у кожнай з рэспуб-лiк выбiрауся найлепшы калектыу, а на другiм - удзельшчау нацыяналь-ны тэатр ад кожнай рэспублш (адпаведна лiтоускi, латышсю, эстонскi i беларускi) i адзш рускамоуны тэатр ад усiх рэспублк3.
Аднауленне фестывалю пачалося толькi у 1984 годзе у Вiльнi. У наступныя гады фестываль адбывауся пачаргова у Рызе, Вiльнi, Талiне i Мiнску. Да яго таксама далучытся тэатры з Калiнiнградскай вобласцi РСФСР. Адбытся i змены у фармаце правядзення: кожная з рэспублк i Калшшградская вобласць былi прадстауленыя адным калектывам, але тая рэспублiка, дзе праходзiу у той час фестываль - двума (ад кожнага тэатра па адным спектакт). Тэатры не рыхтавалi адмысловую паста-ноуку да фестываля, а паказвалi найлепшыя спектакт сезона4. Пад уплывам i на матэрыяле мерапрыемствау праводзiлiся тэатразнаучыя канферэнцьн, на якiх асэнсоувауся i абагульняуся набыты вопыт, вызначалiся найбольш перспектыуныя тэндэнцыi i кiрункi тэатральнай творчасщ5. У 1992 годзе фестывалi, яюя праводзiлiся у 1980-я гады атсвалюя наступным чынам:
Возрождённая «Балтийская весна» состояла в основном из спектаклей, поднимающих острые социально-политические проблемы, отражающих тенденции назревающей перестройки. Кроме того, богаче и свободнее стал сценический язык постановок, их образное решение. Словом, это был современный театр в лучших его проявлениях. Сами за себя говорят названия спектаклей-победителей этих лет: «И дольше века длится день...» Ч. Айтматова, «Рядовые» А. Дударева, «Страх и отчаяние в Третьей Империи» Б. Брехта - явление вполне естественное в эпоху политизации не только общественной, но и культурной жизни.
1 Сабалеусю А., Фестываль "Прыбалтыйсюя тэатральныя вёсны", [у:] Тэатральная Беларусь. Энцыклапедыя : у 2-х т., т. 2, Мшск 2003, с. 481.
2 Новицкая Л.
3 Сабалеусю А.
4 Новицкая Л.
5 Сабалеусю А.
К вечным темам театр (и фестиваль) стали возвращаться несколькими годами позже. Тогда появились на сцене «Дядя Ваня» в постановке Литовского молодёжного театра, «Гамлет» Минского театра-студии киноактёра, шекспировская «Буря», поставленная в Белорусском драматическом театре им. Я. Купалы. Тогда же впервые гостями фестиваля стали зарубежные коллективы, сначала - Ольштынский театр из Польши, затем труппы из Финляндии, Норвегии. В последние годы «митинговый» стиль был окончательно развенчан на фестивалях в Вильнюсе-89 и Риге-901.
Наяуиасць выразнага сацыяльиа-палпычиага складшка у рэперту-ары тэатральных калектывау паказвала важнасць тэатра для публш, асаблiва у позиесавецк перыяд. Тэатр стау адиой з легальных формау палiтычиага выказваиия, у тым л^ i звязаиага з iдэямi иезалежиасщ краiи-удзельиiц. Таксама у гэты час пачалi запрашаць тэатры з-за мяжы СССР - Польшчы, Фiиляидыi, Нарвегй, Швецыi, Гермаиii, якiя высту-палi па-за конкурсам. Гэта узмациша ие тольк творчы абмеи, але i жадаиие эсперымеитаваць у тэатральиай сферы.
Дзявятая "Балтыйская тэатральная вясиа-92" адкрылася у Гродие иа сцэие абласиога драматычнага тэатра 18 красавка 1992 года. Падчас урачыстасщ выступш мiиiстр культуры Беларусi Яугеи Вайтовiч, прадстауиш афщыйиых дэлегацый i тэатральиай грамадскасщ з краiи-удзельиiц, старшыня Гродзеискага гарадскога Савета иародиых дэпутатау Сямёи Домаш (1950-2019), иа мерапрыемстве прысутшчау старшыия Гродзеискага абласиога выканаучага камiтэта Дзмiтрый Арцымеия (1932-1993)2. У фесты-валi Удзельиiчалi адзшаццаць калектывау з васьмi краи: Беларус (Дзяржауиы рускi драматычиы тэатр iмя Максiма Горкага, Тэатр-лабараторыя нацыянальнай драматур-гii, Гродзеискi абласны драматычиы тэатр), Лiтвы (Лiтоускi дзяржауиы акадэмiчны тэатр драмы), Латвп (Маладзёжны тэатр Латвii), Эстоиii (тэатр "Эидла" з Пяриу), Польшчы (Драматычиы тэатр iмя Вiльяма Хажыцы з Торуия), Фшляндьи (тэатр горада Лахцi), Расй (Драматычиы тэатр иа Лiцейиым з Санкт-Пецярбурга), Гермаиii (Нацыяиальиы тэатр горада Маигейма, Тэатр Крэатур з Берлша).
1 Новицкая Л.
2 Гирская Л., Фестиваль в разгаре, Гродненская правда 1992, 23 апреля, с. 1.
Прадстаушчасць мерапрыемства была адной з вызначальных рысау, публiка ахвотна наведвала прадстауленш, актыуна працавалi тэатральныя крытыкi i журналiсты. Большасць спектакляу iшла на мовах арыгшалу, гледачы мелi магчымасць карыстацца сiнхронным перакладам1, але некаторыя тэатры, як тэатр з Лахщ, якi паказвау "Шкляны звярынец" Тэнэа Уiльямса, прынцыпова адмовiлiся ад перакладу дзеля больш паглыбленага кантакту з публжай i прэзентацыi сцэнiчнага майстэрства2.
Большасць станоучых водгукау з боку тэатральных журналiстау i крытыкау атрымау спектакль "Ганчарня Эп Пiларпарт з Пуньяба" (П. Валака, П. Педаяса) тэатра "Эндла" з эстонскага Пярну. Так, тэатравед i тэатральны журналют Таццяна Арлова (нар. 1935) адзначала:
Рытм вярчэння ганчарнага круга становщца рытмам спектакля, да бясконцасщ напоуненага чалавечым набыткам. I сярод гэтай натуралш-тычна дакладнай прасторы акцёры, як1я працуюць, мыюць посуд, робяць звыкла абавязковыя штодзённыя дзеянт раптам узвышаюцца над бытам. Бытавая праудз1васць, этнаграф1чная дакладнасць 1 самнам-бутчны стан персанажау, учыню на узроут падсвядомасщ. Гэтая неусвядомленасць 1 некантралюемасць тыповыя для усяго жывога, што дыхае, ходзщь, кахае. Спытай: як робщца уздых, крок, прызнанне - не адкажа. 1снуючы натуральна 1 аргатчна у мехатчных клопатах дня, тры эстонсшя акцёры расказваюць прытчу аб маукл1вай прэтэнзИ на руку 1 сэрца маладои удавы3. У сваю чаргу, Святлана Карамзша пiсала:
Люди, работающие в гончарне существуют вроде бы обособленно, каждый в своём отгороженном от другого пространстве. Эти маленькие галактики конфликтуют, вступают в открытую схватку за первенство, и, кажется, все эти системы психологически несовместимы, но находится сила, способная объединить их всех - это труд. Прекрасные плоды труда, созданные умелыми руками мастеров-творцов, объединяют их в единую семью. Некую великую нерушимую общность. И звучит в финале, как гимн, народная песня. Чисто. Прозрачно. Гармонично. В
и и Т1 •• •• и 1—1 с»
ней слышится каждый голос. И всё же это поёт единый хор. Единый хор. Единая семья. Спектакль эстонского театра глубоко национален. И вместе с тем - общечеловечен4.
Эстонская актрыса Лшна Тэнасаар (нар. 1965), якая грала адну з галоуных роляу у спектакт, i атрымала галоуны прыз Балтыйскай тэатральнай вясны-92"5.
1 Гирская Л., Весна... в театре, Гродненская правда 1992, 14 апреля, с. 1.
2 Карамзина С., Сцена должна возвышаться над залом. Дуновение Балтики на неманских берегах, Советская Белоруссия 1992, 26 мая, с. 4.
3 Арлова Т., Што сыйшло з ганчарнага круга, «Тэатральная Беларусь» 1992, № 5, с. 33.
4 Карамзина С.
5 Арлова Т., с. 33.
Латвш иа гродзенсюм фестывалi прадстауляу Маладзёжны тэатр з Рыгi пад юраунщтвам зиакамiтага рэжысёра Адольфа Шапiры (иар. 1939). Калектыу перажывау у той момаит вельмi складаиы перыяд, як у выиiку скоичыуся у канцы 1992 года падзелам трупы иа латышска-моуиую (зараз - Новы рыжск тэатр) i рускамоуиую (спыиша юиаваи-ие). Адиой з падстау да гэтага стау працэс вяртаиия будынка тэатра папярэдиiм уладальиiкам - Саюзу баптысцкiх цэрквау Латвii. Спектакль "Дэмакратыя!", пастаулеиы Адольфам Шатрам паводле п'есы Iосiфа Бродскага (1940-1996) быу важиай падзеяй у тэатральным жыццi Рыгi 1991 года i быу вельмi добра прыияты публжай i крытыкамi у Латвii. Пастаноуку рэкамеидавау для паказа у Гродие Саюз тэатральиых дзеячау Латвii. Адиак такога поспеху иа фестывалi у Гродие ёи ие меу.
Лггаратурны i тэатральиы крытык Гары Гайлгг (иар. 1941) атс-ваючы канфлкт вакол Маладзёжиага тэатра i яго закрыццё адзиачау иаступиае:
Май 1992 г. Стали известны победители фестиваля «Балтийская театральная весна». Странная судьба у спектакля «Демократия». Дали приз за музыкальное оформление, а сам спектакль посчитали неактуальным. Это - мнение жюри. Зритель принял спектакль хорошо. В чем же дело? А дело в том, что кто не хочет видеть, тот не видит. Сейчас бы хорошо назвать этот спектакль не «Демократией», а «Те же», т.е. разжевать и в рот положить. Ведь в чем сегодня актуальность спектакля? И почему ее постарались не заметить? Спектакль - был и остается - не о том, что партийные функционеры не хотели уходить со сцены. Вспомните финал: генсек со своими комрадо присел на краешке сцены, усмехнулся и... стали кофе пить! Вот и - все! Спектакль А. Шапиро предсказал, - и это подтвердилось, - что никто со сцены не уйдет. Пока речь шла о том, что партработники не хотят уходить, спектакль был актуальным. Сейчас же в Белоруссии, на Украине, в России, в Литве, в Эстонии, в Латвии стало очевидным, что кадры - прежние, партийные кадры не ушли. Больше того, как опытные аппаратчики они - решают все. Об этом спектакль А. Шапиро. Но вся штука в том, что это больно признать. Признать это означало бы признать и свое поражение. Сегодня этого многие к тому же еще и не понимают. Вот почему спектакль не пользовался успехом у жюри. Ну, и еще ирония. Против кого она сегодня оборачивается?1
Выказванне Г. Гайлгга выразна пярэчыць агульнаму настрою вышэй цытаванага артыкула у газеце "Гродненская правда", дзе адзначалася, што гродзеиск фестываль "пазбегнуу" палпычнай заангажаванасщ i "мпынговага стылю". Каифлжт вакол Маладзёжиага тэатра у Рызе паказау, што тэатрам вельмi цяжка выжываць у новых для сябе умовах,
1 Гайлит Г., Стрельба влёт, или Как мы потеряли театр. Листки из дневника, «Даугава» 1992, № 5, цыт. 23. 05. 2022 http://www.russkije.lv/ru/joumalism/read/streljba_vlet_pub/mce_style=.
а таюя пытанш як рэстытуцыя маёмасщ (што было адным з повадау для рэарганiзацыi тэатра) законным уладальшкам могуць прывесцi да лiквiдацыi цэлай трупы.
Беларусюя тэатральныя крытыкi, яюя добра ведалi i разумелi гэтую сiтуацыю i нават паспачувалi калектыву, паставiлiся аднак да спектакля зуам шачай. Таццяна Арлова пiсала:
Дз1уная матамарфоза здарылася з тэатрам, як1 вось ужо многа гадоу вядзе да вяршынь Адольф Шатра. Тое, што робщь ён, заусёды щкавае. Часта спрэчнае, дзёрзкае, але заусёды таленавгтае. Кал1 латышсю маладзёжны тэатр удзельтчае у "Балтыйскай вясне", значыць абавязкова будзе у лвдэрах. У сёлеттм годзе ён, мабыць, упершыню застауся без узнагарод. I гэта пры тым, што няма сэнсу сцвярджаць, быццам майстар не таленав1ты, п'еса не щкавая, артысты сябе вычарпал1. Паказаная тэатрам "Дэмакратыя!" па п'есе 1ос1фа Бродскага даверана менавгта гэтаму тэатру. Выдатны густ вызначае працу сцэнографа. А музычны калаж, дарэчы нашага музыю Аляксандра Рэнанскага, проста цуд. Асабл1ва аранжыроука "Пмна СССР". Мая б воля - дала б найвышэй-шую узнагароду кампазгару. Словам, паасобку усе кампаненты спектакля па-свойму дасканалыя. А разам яны робяць уражанне шэрасщ 1 суму. У гэтым таленав1тым в1дов1шчы перамагае другаснасць, стомле-насць ад бясконцай пал1тычнай жованк1. Блшкучыя насмешк1 1 жарты здаюцца асятрынай не першай свежасц1. Соукав^1я звучк1 к1раун1ка дзяржавы 1 м1н1страу не смешаць, а наводзяць смутак. 1х хутчэй шкада, гэт^1х людзей-манекенау, як1я маюць усё. Мы ужо усё зразумел1 1 ведаем, а яны усё спрабуюць штосьц1 сабе 1 шшым даказаць. У суконна-зялёных 1нтэр'ерах рухаюцца ф1гурк1 у аднолькавага крою блак1тных касцюмах (так1я адзш час шыл1 для аф1цыйных прадстауткоу СССР). Стандарт жыве не тольк1 у вопратцы, але 1 у ежы з непазбежным каньяком, шрой, рыбным1 дал1катэсам1, у абавязковым наведвант лазн1 1 пацехах, падказаных адсутнасцю фантазИ. Здаецца, што усё гэта мы ужо бачыл1 сотн1 разоу, чытал1, наз1рал1. Што ж новага адкрываеш ты, тэатр?1
Святлана Карамзша выказалася у вельмi падобным стыт, але яшчэ з большым крытычным нацiскам:
На площадке - глава государства и министры. Исходное событие -звонок из Центра и требование: объявить демократию. В самом понятии «объявить» уже заложен абсурдный, фарсовый ход, определяющий
и и /-Ч
дальнейшую мотивировку поведения персонажей. С чего же начать эту самую демократию? То ли со свободных выборов, то ли с вывода союзных войск, то ли с введения новой символики и нового гимна? Звучат со сцены из уст «сильных мира сего» знакомые сентенции, и ... странное дело, слова, произносимые актёрами, не «переплавляются» в образный ряд, а превращаются в некий литературный монтаж
1 Арлова Т., с. 36.
политизированных фраз и изречений (к которым мы уже привыкли, читая газетные страницы, слушая теледебаты). Желая сохранить энергетику действия, постановщик вводит в спектакль чисто концертные вставки. Но этот приём не спасает положения. Драматический материал выглядит вялым, производит впечатление уже пережитого. Политического памфлета, где публицистичность органично соединяется с художественными достоинствами, увы, не получилось. В спектакле нет главного, что пронизывает творчество писателя, - боли от происходящего, ощущения страдающей души Иосифа Бродского1. Тэатральиая крытыка - гэта заусёды шдывщуальиае меркаваиие, вельмi залежнае ад эмацыянальнага кампаиеита i часта заангажаванасщ розиага тыпу. З сучасиай перспектывы складаиа вызиачыць, чаму 30 год назад спектакль Маладзёжнага тэатра Латви атрымлiвау такiя водгукi. У цытаваных артыкулах часта сустракаецца фраза пра "стомленасць" ад палiтыкi, якая у той час иечакаиа стала часткай паусядзённасщ кожиага чалавека, тэатральных крытыкау у тым лiку. Грамадства, якое дзесяцiгоддзямi ие было прызвычаена да каикурэит-иай публiчиай палпычнай барацьбы i якое атрымала адпаведны вопыт толькi иапрыкаицы 1980-х гадоу з распадам СССР адрэагавала иа тую ж палiтыку у спектакт як иа иешта иеадпаведиае i стамляючае. Агульиы пасыл п'есы I. Бродскага беларускiя крытыкi, каиешие, зразу-мелi, i гэта таксама можа успрымалася як адмаулеиие аутарам п'есы распаду СССР? Бо калi у выиiку адиаулеиия иезалежиасцi пры уладзе засталiся папярэдиiя палiтычиыя элпы, то цi быу у гэтым иейкi сэис?
П'еса I. Бродскага з адиаго боку можа успрымалася як дзёрзкая сатыра, а з шшага - як выказванне супраць тольк што атрымаиай дэма-кратып, якую иiбыта "дазволш" з Цэитра? Таццяиа Катовiч, якая паспрабавала падысщ да спектакля iиакш, пiсала:
Перед нами ядовитая политическая сатира, раскрывающая нравы верхушки и способы её превращений в зависимости от обстоятельств, раскрывающая её живучесть и приспособляемость к любой системе. Итак, звонок из Центра заставляет их объявить демократию. Но в их жизни при этом ничего не меняется. И также не меняется пластика актёров, манера говорить. Не меняется и ритм спектакля. Как пили, так и пьют, как плясали, так и пляшут. Как смеялись над толпой, так и смеются. Мы наблюдаем только за политической игрой, за тем, как плетётся новая интрига власти. Теми же людьми, в тех же креслах. Нам же интересно наблюдать разве что за тем, как раскрывается, разоблачается внутренняя сущность министра финансов (А. Лицитис), до крайности подобострастного даже в полуголом виде в банных сценах спектакля; министра внутренних дел и юстиции (В. Плют), восхищённого американскими наручниками и плотью своей жены; вечно
1 Карамзина С.
хмельного главы государства (С. Юдин) и министра культуры (И. Фёдорова), достоинства которой вполне определены и однозначны, даже порой выставлены напоказ1.
Выкарыстанне у некальюх пастаноуках, яюя быт паказаныя на фестывал^ аголенага жаночага цела было, напэуна, навшой для правш-цыйнай публiкi, але таксама i тэатральнай крытыкi. Таццяна Катовiч раз-глядала гэты рэжысёрск ход як цалкам легiтымны сродак выражэння, якi адпавядае задумцы рэжысёра:
Не зря ведь секретарша (И. Кошелева), вчера ещё некий комический значок, сегодня - пародия, насмешка над нашей собственной недавней прямолинейностью мышления и восприятия свободы как обнажения всего и вся... Может быть, самая наглая из всех персонажей, грубо эротичная, секретарша странным образом оказывается человечнее всех остальных, потому что её обнажённая плоть просто трогательна и беззащитна...2
Таццяна Арлова наяунасць аголенай натуры успрымала як празмернасць i выказалася вельмi iранiчна:
Распранаючы 1х часткова або цалкам, яны як быццам пераконвалг вось паглядзще, цяпер i тэатр поунасцю вызвал1уся ад комплексау. Але спаборнщтва з ввдэаб1знэсам - безсэнсоуная штука. Крытый жартавал1, што неабходна зацвердзщь прыз за лепшую аголеную натуру. Невялтя брыдшя сенсацьп надавал1 ткантнасць ходу фестывалю, аднак па-ранейшаму перамагала майстэрства3.
Спектакль "Паулшка" паводле п'есы Янкi Купалы Гродзенскага абласнога драматычнага тэатра (рэжысёр Уладзiмiр Мiшчанчук) атры-мау разгромныя рэцэнзп з боку крытыкау. Рэдакцыя часопiса "Тэатральная Беларусь" нават спецыяльна пазначыла, што спектакль быу паказа-ны па-за конкурсам i зроблена гэта было толью у якасцi жэста у бок "гаспадароу" фестываля. Таццяна Арлова пiсала:
Як, напрыклад, трап1ла на адкрыццё фестываля узноуленая у гродзенск1м тэатры "Паулшка"? Кал1 яе вар^1янт 1979 года яшчэ заслугоувау творчай размовы, то спектакль сыграны тэатрам сёння тчога, акрамя сораму, не выкл1кау. Псеуданацыянальные рэжысёрскае прачытанне У. М1шчанчуком, безгустоунае неп1сьменнае афармленне А. Розавым4, прым1тыв1зм вакалу i безколернасць галоунай выканауцы ("Паул1нка" без Паул1нк1) - усё гэта нягледзячы на пачуцц1 удзячнасщ гаспадарам фестывалю, выкл1кала адчуванне крыуды i прыкрасц1. Ды х1ба гэта паказчык таго, што мы умеем i можам? Хто рэкамендавау i праглядвау гэты спектакль?5
1 Котович Т. «Вы свободны, выбирайте...», Гродненская правда 1992, 25 апреля, с. 4.
2 Тамсама.
3 Арлова Т., с. 34.
4 У гэтым фрагменце вщавочная памылка або абдрукоука: мастацюм афармленнем спектакля займалюя Фел1кс 1 Алена Розавы.
5 Арлова Т., с. 35.
~ 8о ~
Л^оуская тэатральиая крытык i гiсторык тэатра 1рэна Алексайтэ (1933-2018), иягледзячы иа добрыя уражаииi ад мерапрыемства, вы-казвалася таксама вельмi крытычиа:
"Паулшка", як я гаварыла на абмеркавант, "гэта сацыялштычны па зместу 1 нацыянальны па форме спектакль". Мяне здз1вша бяздумнае стауленне да нацыянальнай класЫ 1 нядбайнасць рэжысёрскага 1 акцёр-скага выканання. Атрымалася, што Янка Купала паустау у скажоным святле. Гэты спектакль я успрымаю як пародыю на савецк спектакль. Было вельм1 крыудна за тое, што у адборы спектакляу пацярпел1 беларусшя тэатры1.
Уладзiмiр Мiшчаичук (иар. 1946) быу першым у Беларус акцёрам -дырэктарам тэатра i кiравау Гродзеискiм драматычиым тэатрам у 1973-1985 гг. Пасля пераезду у Мшск ёи ие перарывау сувязь з гро-дзеискай сцэиай i паставiу купалаускую "Паулiику". Людмiла Цыхун звяриула увагу перадусiм иа тое, што у пастаиоуцы ие вельмi выразиа быу паказаиы сацыяльиы змест твора:
У спектакл1, на мой погляд, не поунасцю выяулены сацыяльныя матывы. I кал1 у камедып праз вобраз Ях1ма Сарок Купала став1у задачу паказаць, як пад уплывам нарастаючага рэвалюцыйнага руху мацнел1 1 падымалшя парастк новага, праб1ваючыся на прастор нават у глушы, то у спектакт гродзенцау гэтага амаль не адчуваецца. Тут у большасщ сваёй паказаны асабштыя узаемаадношны на бытавым узроун1. У рол1 Як1ма выступаюць два выканауцы - Сяргей Курыленка 1 Уладз1м1р Капранау. I кал1 першы усё ж у большай меры падобны на сур'ёзнага хлопца з жыццёвым вопытам 1 разумением сучаснасц1, то друп -тыповы сялянск1 кавалер, учымсьщ нават кам1чны 1 карыкатурны. I словы "буревестника революции" Макс1ма Горкага з яго вуснау (ды яшчэ Паул1нка падае 1х як прыпеук1), успрымаюцца н1бы насмешка або здзек. А можа такая "звышзадача" была у пастаноушчыка? Тады яна не-шта не падобна на аутарскую, купалаускую трактоуку. У Купалы Як1м 1 Паул1нка - сумленн^1я прадстаунт перадавой сялянскай моладз1. Для беларускай драматурги дакастрычнщкага перыяду гэта был1, як вядома, якасна нов^1я мастацшя вобразы. Бо упершыню на сцэне нацыянальнага тэатра з'яв1л1ся маладыя геро1 як акт^1уныя барацьб1ты за новыя, свет-лыя прынцыпы жыцця. Яны пратэстуюць супраць шэрасц1 1 бездухоу-насц1 так1х бяздарных, н1кчэмн^1х шляхщчау як Адольф Быкоуск1. Да-рэчы заслужаны артыст Беларус1 Аляксандр Марцынюк каларытна, удала, сапрауды па-мастацку паказау яго квапнасць 1 унутраную пуста-ту, цягу да аднаго багацця - грошай2.
1 Анкета "Тэатральнай Беларуа" (штэрв'ю брала Т. Сабалеуская), "Тэатральная Беларусь" 1992, № 5, с. 35-36.
2 Цыхун Л., Iзноу - "Паул1нка", Гродненская правда 1992, 18 апреля, с. 3.
Яна ж таксама востра крытыкавала прафесшныя здольнасщ часткi акцёрау, але зауважала i станоучыя моманты, якiя быт да таго i цесна звязаныя з рэгiянальнымi асаблiвасцямi Панямоння:
Мы люб1м свой тэатр, 1 вядома жадаем яму дабра. Таму 1 не будзем крыв1ць душой, рассыпацца у кампл1ментах 1 расхвальваць па тыпу: "Купалаускае слова, ад якога тутэйшыя гледачы паспел1 адвыкнуць, прарвалася скрозь рускамоуны рэпертуар". А скажам проста 1 прама: гэтай "Паулшцы" не хапае жывых, трапятк1х 1 пераканаучых характа-рау, глыбш паказау асабл1васцей вясковага жыцця таго часу. А усё гэта абавязкова павшна быць у пастаноуцы такога вядомага твора, як шмат гадоу з поспехам вдзе на сцэнах беларуск1х тэатрау. Вельм1 добра, што мастак-пастаноушчык спектакля Фелшс Розау выкарыстоувае для прау-дз1васщ сцэнарыя бытав^1я рэчы пр^1нямонск1х сялян. А таксама касцю-мы, фальклорн^1я мат^1вы, заходнебеларуск1я танцы 1 пест. Добра папра-цават для гэтага мастак па касцюмах Алена Розава, балетмайстар Ва-лянцш Шчарб1н, хормайстар Валянц1н Бенько, кансультант па фальк-лору Яуген Петрашкев1ч. Але пакуль што поунаму поспеху новай работы тэатра не хапае добра вызначанай 1дэйнай пазщы1 1 свежага погляду, арыг1нальнага ракурс на добра вядомую ус1м п'есу. Тут 1 павольнасць тэмпу, 1 слабое валоданне некаторым1 акцёрам1 беларускай мовай. Тут 1 не вельм1 выразныя, як бы самадзейн^1я шшыя эп1зоды1. Спекталi тэатральных калектывау з Мшска таксама не выклiкалi захаплення крытыкау. Святлана Карамзiна пiсала так пра спектакль Рускага тэатра iмя Макама Горкага у пастаноуцы Барыса Луцэнкi (1937-2020):
С нетерпением ждала я дня «выхода» спектакля Государственного русского драматического театра Беларуси «Христос и Антихрист» по произведению Д. Мережковского в постановке Б. Луценко. Однако и эта встреча принесла разочарование. Не впервые виден катающийся по сцене гроб, и подвижные церковные купола, то поднимающиеся, то спускающиеся, и двигающиеся «кабинки» для исповеди. Ну да ладно, в конце концов, сценографические и постановочные нагромождения - не главное. Тщетно пытаюсь понять: чего же Пётр и его сын Алексей не поделили? На чём же строится конфликтное противоречие? Чего добивается Алексей? Что тревожит Петра, помимо заговора вокруг трона? Ответить на эти вопросы зрителю после спектакля сложно. Замысел размыт2.
Тэатральныя крытыю так щ шакш адчуват, што "Балтыйская тэатральная вясна-92" стане апошшм выданнем фестывалю. З'яуленне межау, эканамiчныя цяжкасцi, лагiстычныя складанасцi i паступовая камерцыялiзац^Iя культурнага жыцця не спрыял1 таму, каб тэатральны фестываль развiвауся. Тэатразнавец Гурый Барышау (1928-2001) не
1 Тамсама.
2 Карамзина С.
тольк наракау иа "правiицыйиую" аргаиiзацыю фестываля (яму ие спадабалiся вядучыя), але i прызиавау стаиоучыя момаиты у яго правядзеииi:
Галасы крытыкау са шмат як1х рэспублш засведчыл1 1 правалы трох прызнаных лвдэрау-мэтрау: Вайткуса, Шатры, Луцэнш. Проста гэта не 1хт час, не 1хт тк - творчасць 1хнюю, м1ж тым тхто не зб1раецца ганщь щ бэсцщь. Каштоунасць жа фэсту - агляд тэатральнага працэсу, паразуменне, параунанне. Пасля спектакляу адбывалшя не менш щкавыя спектакл1 у клубе крытыкау, кал1 абмеркавант ператваралшя у дыскуси1.
Таццяна Арлова, добра ведаючы, што наступае канец пэунай эпо-хi, адзиачала:
Адчуванне апошняга в1тка тяк не прыходзша. Усе тэатральныя дзеячы Беларус тольк 1 гаварыл1 аб тым, што "Балтыйская тэатральная вясна" у Гародт будзе апошняй, што парушаны ранейшыя сувяз1 1 аднос1ны, што дарагав1зна падобн^1х ввдовшчау не па к1шэн1 абядне-лым тэатрам, што мы, беларусы, зроб1м апошн1 шчодры жэст, а там... Няужо будзем разв1твацца?... Няужо абмены 1дэям1, акцёрам1, рэжысё-рам1, крытычным1 канцэпц^1ям1 пам1ж кра1нам1 Балты1 1 Беларуссю адыдуць у вобласць псторып? Няужо камерцыя задушыць творчасць?2 У маi 2005 года у Рызе адбылася спроба адиаулеиия фестываля "Балтыйская тэатральиая вясна", у яюм прымаи удзел тэатры з Латвii, Лты i Эстоиii. Адиак крытык Барыс Тух падкрэслiвау тады, што гэта хутчэй фармат латвшскага тэатральиага фестывалю SKATS з запроша-иымi калектывамi з суседиiх краiи. За шэсць дзёи фестывалю публжа мела магчымасць паглядзець восем спектакляу латвiйскiх тэатрау i па два - з Лггвы i Эстоиii 3.
Гродзеиская "Балтыйская тэатральиая вясна-92" стала апошшм фестывалем з гэтага цыклу. Безумоуна, гэта была вельмi важная падзея у культурным жыцщ Гродиа, а таксама ютотны прыклад мiжиародиага узаемадзеяння у тэатральиай сферы. Фестываль адбыуся таксама иа пераломе эпох: иа мяжы распада СССР i адиаулеиия незалежнасщ Беларусi i краiи Балтын, i такiм чыиам сiмвалiзавау змены у грамадскiм жыццi. Спектаклi, паказаныя тэатральиымi калектывамi Беларусi i Латвп атрымалi вельмi крытычиыя водгукi з боку адмыслоуцау. Усё гэта збеглася у часе з крызiсам Маладзёжиага тэатра Латвй i пошукам иовай эстэтыю, якую журиалiсты i крытыю бачылi у ад^гходзе ад
1 "Мы вярнул1ся да пачатку". "Балтыйская тэатральная вясна" (з Гурыем Барышавым гутарыла Жана Лашкев1ч), "Л1таратура I мастацтва" 1992, 5 чэрвеня, с. 10.
2 Арлова Т., с. 30.
3 Тух Б., Рига - Торунь. Воспоминания о двух фестивалях, «Петербургский театральный журнал» 2005, № 3, цыт. 23.05.2022 https://ptj.spb.ru/archive/41/festivals-41/riga-torun-vospominaniya-o-dvux-festivalyax/.
СС ' '95 ' СС »-05 '
палiтызаванасцi , вяртанш да вечных каштоунасцей i дасканаленш прафесшнага майстэрства. Прадстауленыя тэатрамi Беларус i Латвii спектаклi - ад клаачных ("Паулiнка" Янкi Купалы) да сучасных на той момант ("Дэмакратыя!" Iосiфа Бродскага) сведчылi не тольк аб раз-настайнасщ рэпертуара, але i цiкавасцi тэатральных творцау да сацыяль-ных i палпычных тэм. Аднак агульная сiтуацыя i меркаванш крытыкау сведчылi пра тое, што фармат тэатральных фестываляу перажывау та-ды выразны крызiс.
Крынщы 1 б1бл1яграф1я:
Анкета "ТэатральнайБеларуси" (штэрв'ю брала Т. Сабалеуская), "Тэатральная Беларусь" 1992, № 5, с. 34-38.
Арлова Т., Што сыйшло з ганчарнага круга, "Тэатральная Беларусь" 1992, № 5, с. 30-38. Гайлит Г., Стрельба влёт, или Как мы потеряли театр. Листки из дневника, «Даугава» 1992,
№ 5, цыт. 23.05.2022 http://www.msskije.lv/m/journaПsm/read/streljba_vlet_pub/mce_style=. Гирская Л., Весна... в театре, Гродненская правда 1992, 14 апреля, с. 1. Гирская Л., Фестиваль в разгаре, Гродненская правда 1992, 23 апреля, с. 1. Карамзина С., Сцена должна возвышаться над залом. Дуновение Балтики на неманских берегах,
Советская Белоруссия 1992, 26 мая, с. 4. Котович Т. «Вы свободны, выбирайте...», Гродненская правда 1992, 25 апреля, с. 4. "Мы вярнул1ся да пачатку". "Балтыйская тэатральная вясна" (з Гурыем Барышавым гутарыла
Жана Лашкев1ч), Л1таратура I мастацтва 1992, 5 чэрвеня, с. 10-11. Новицкая Л., В Гродно идёт «Балтийская весна», Гродненская правда 1992, 4 апреля, с. 1. Сабалеусю А., Фестываль "Прыбалтыйсюя тэатральныя вёсны", [у:] Тэатральная Беларусь.
Энцыклапедыя : у 2-х т., т. 2, Мшск 2003, с. 481. Тух Б., Рига - Торунь. Воспоминания о двух фестивалях, «Петербургский театральный журнал» 2005, № 3, цыт. 23.05.2022 https://ptj.spb.ru/archive/41/festivals-41/riga-torun-vospominaniya-o-dvux-festivalyax/. Цыхун Л., Iзноу - "Паултка", Гродненская правда 1992, 18 апреля, с. 3.
