CC BY
16»
ИСТОРИЯ
« «
УДК 7.091(474.3X476.6)
АМАТАРСК1Я ТЭАТРАЛЬНЫЯ КАЛЕКТЫВЫ З ЛАТВ11 НА ФЕСТЫВАЛ1 "РАМПА ДРУЖБЫ-88" У ГРОДНЕ. СПРОБА РЭКАНСТРУКЦЫ1 ПАДЗЕ1
Amateur theater groups from Latvia at the festival "Ramp of Friendship-88" in Hrodna. Attempt to reconstruct the event
А. Цiхамiраy (А. Тв1кЬаш1гаи),
Гродзенскi дзяржауны музей исторьп рэлiгii г. Гродна, Беларусь
В статье на основе опубликованных источников анализируется проведение Восьмого фестиваля любительских театров республик Прибалтики и Белорусской ССР «Рампа дружбы-88» в Гродно 19-23 мая 1988 г. Особое внимание уделяется участию двух театральных коллективов из Латвии - Народному театру из Мадоны и детскому театру «Спридитис» из Валмиеры. Отмечаются характерные особенности спектаклей, отзывы на них со стороны критики и общий сценарий про-
49
«-w
ведения фестиваля. Делается вывод о важности театральных фестивалей для культурного сотрудничества между Беларусью и Латвией во второй половине 80-х гг. ХХ в.
Ключевые слова: любительский театр, самодеятельность, культурное сотрудничество, Беларусь, Латвия, Гродно, «Рампа дружбы».
Based on published sources, the article analyzes the conduct of Eighth Festival of Amateur Theaters of the Baltic republics and the Belarusian SSR "Rampa Drazhby-88" ("Ramp of Friendship-88") in Hrodna on May 19-23 in 1988. Most attention is paid to the participation of two theater groups from Latvia - the Folk Theater from Madona and the children's theater "Sprïdïtis" from Valmiera. The similar features of performances, reviews from critics and the general scenario of the festival are noted. From this follows the conclusion about the importance of theater festivals for cultural cooperation between Belarus and Latvia in the second half of the 80s of the XX century.
Keywords: Amateur theater, amateur activity, cultural cooperation, Belarus, Latvia, Hrodna, "Ramp of Friendship".
Тэатральнае жыццё - вельмi своеасаблiвы мехашзм. Апрача таго, што яно юнуе у пэуных нацыянальных межах (а гэта адзш з самых значных фактарау для кожнага народа), яно выразна выходзщь па-за дзяржауныя i нацыянальныя межы i стварае непауторныя формы, блiзкiя i зразумелыя людзям розных нацыянальнасцей i культур.
Яшчэ тры дзесяцiгоддзi таму аматарсюя тэатральныя калектывы былi вельмi значнай часткай культурнага жыцця Беларусi i шшых рэс-публiк былога Савецкага Саюза. Не толькi вялiкiя гарады, дзе быу не адзiн, а нават некальк вядомых аматарскiх калектывау, але i сельскiя па-селшчы мелi свае уласныя тэатры, дзе усе: ад рэжысёра i да акцёрау ма-савых сцэн быт непрафеаяналам^ Людзi розных прафесiй i з вельмi ро-знай адукацыяй збiралiся разам i стваралi уласнымi сiламi мастацтва -спектаклi, яюя узрушвалi публiку, а тэатральныя крытык з ахвотай пра iх пiсалi на старонках спецыялiзаванай прэсы i масавых газет.
Зараз аматарск тэатр працягвае юнаваць, але ужо не з яуляецца такiм масавым, а публiка пра яго чуе значна радзей. Аматарскi тэатр стау даволi элiтарнай з'явай, пра якую згадваюць не так часта. Гэты артыкул прысвечаны не проста аматарскаму тэатральнаму мастацтву, а фестывалю аматарсюх тэатрау, якi адбыуся 19-23 мая 1988 г. у Гродне.
"Першы фестываль аматарскiх тэатрау рэспублiк Прыбалтык i Бе-ларускай ССР" (менавгта так гучала поуная афiцыйная назва iмпрэзы) адбыуся у 1969 г. у Вшьш, другi - у 1972 г. у Рызе, трэщ - у 1976 г. у Талше, чацвёрты - у 1978 г. у Мшску, пяты - у 1982 г. у лгтоусюм Па-
нявежысе, шосты - у 1984 г. у Рызе i Елгаве, сёмы - у 1986 г. у эс-тонсюм Вiльяндзi. Восьмы фестываль "Рампа дружбы-88" праходзiy у беларусюм Гродне i сабрау аматарскiя калектывы не толькi з трох бал-тыйскiх краiн i Беларусi, але i у якасцi гасцей - тэатры з Венгры^ Чэхаславаки, Польшчы i Iрландыi. Фестываль праходзiy пад дэвiзам "Чалавек на зямлi - стваральшк" [1, с. 341].
Пра фестываль тсала не толькi рэспублканская i абласная прэса, але нават агульнасаюзная "Советская культура", дзе падкрэ^валася, што на форум прыехалi таксама спецыялюты, якiя прадстаyлялi мiжнародную Асацыяцыю аматарскiх тэатрау (AITA - International Amateur Theatre Association) з Польшчы, Балгарьп, Германскай Дэмак-ратычнай Рэспублш i вялiкая дэлегацыя з Канады [2].
Для горада Гродна гэта быу першы вялiкi мiжнародны фестываль тэатральнага мастацтва на працягу усяго пасляваеннага перыяду. У 1986 г. тут адбыуся рэспублiканскi фестываль лялечных тэатрау i горад меу ужо пэуны вопыт арганiзацыi падобных мерапрыемствау [3, с. 109]. Нягледзячы на тое, што у 1980-я гг. у горадзе гастралявалi шматлiкiя тэатры з усяго СССР i Польшчы, таю прадстаушчы форум стауся са-прауднай культурнай падзеяй, якая давала пэуныя спадзяваннi на тое, што Гродна можа быць адным з цэнтрау прыцягнення тэатральнай публш у Беларусi.
Адкрыццё фестывалю адбылося 19 мая на пляцоуцы перад тэатрам лялек (гютарычным будынкам тэатра часоу Антонiя Тызен-гауза XVIII ст.). Дэлегацыi yсклалi кветкi да помшка Ул. Ленiну на су-седняй плошчы, а потым прайшлi ва урачыстым шэсцi па вулщах ста-рога горада да будынку Гродзенскага абласнога драматычнага тэатра (пабудаваны у 1984 г.). На пляцоуцы перад iм адбыуся святочны канцэрт i феерверк. У гэты ж дзень праходзша гарадское свята з удзе-лам вядучых самадзейных калектывау Гродна i Гродзенскай вобласцi: народных ансамбляу "Нёман", "Вянок", "Ранiца", "Пралща", "Белыя Росы", а таксама выстушу салiст гродзенскай эстрады Валерый Ска-ражонак (якi неузабаве стау адным з салiстаy ансамбля "Песняры") [4].
Рэжысёры свята, з аднаго боку, не магт выйсцi па-за межы та-гачасных iдэалагiчных норм (абавязковае ускладанне кветак да помнiка Ул. Ленша), але з iншага боку - атмасфера познесавецкага часу i ктмат палггычнай "перабудовы" значна змянш даунейшыя па-дыходы да правядзення таюх мерапрыемствау. Пачатак падзеi каля гютарычнага будынку тэатра, якi мае доугую i разнастайную мастац-кую традыцыю дэманстравау пераемнасць з м^лым (не толькi са-
вецюх часоу), тэатралiзаванае шэсце праз пешаходныя вулщы пста-рычнага цэнтра падкрэ^вала еурапейсюя традыцыi вулiчных тэатрау, а завяршэнне каля нядауна пабудаванага тэатральнага будынку (на месцы гiстарычнага касцёла i кляштара бернардзiнак i пазнейшага пра-васлаунага манастыра) сiмвалiзавала сучаснасць i поспехi у культурным будаунщтве абласнога горада на заходняй мяжы Савецкага Саюза.
"Рампа дружбы-88" не абмяжоувалася толькi паказам конкурсных спектакляу, але была нагодай для нефармальных зносiн. Падчас форуму працавау тэатральны клуб у Палацы культуры i тэхнiкi хiмiкау, дзе удзельнш фестывалю i защкауленыя асобы абмяркоувалi спек-таки, дзялiлiся вопытам, заводзiлi новыя знаёмствы ва утульнай кавярш, а журналiсты i крытык маглi задаваць пытаннi i актыуна Удзельнiчаць у дыскусiях. Згодна з палажэннем аб арганiзацыi фестывалю усе спектакт адбывалiся выключна на мовах арыгшалу, што пад-крэствала павагу да моунай разнастайнасцi. Падчас прадстауленняу быу арганiзаваны сiнхронны пераклад [5].
У конкурсе Удзельнiчалi наступныя тэатральныя калектывы: з Бе-ларус - Краснапольскi народны тэатр, народны тэатр Баранавщкага гарадскога Дома культуры, з Латви - Мадонскi народны тэатр i тэатр "Спрыдзщю" (у перакладзе - "Хлопчык як пальчык") Валмiерскай Вiе-стурскай сярэдняй школы № 3, з Эстони - народны драматычны тэатр Палаца культуры iмя В. Герасiмава з Нарвы i лялечны тэатр "Кятк" з Талша, з Лiтвы - тэатр двара Вшьнюскага унiверсiтэта i тэатр "Гумна" з вёск Аглуоненай Клайпедскага раёна.
У якасцi "мясцовых" гасцей выступш калектывы з Гродзенскай вобласщ: Слонiмскi эксперыментальны тэатр-студыя (у 1990 г. ён стау прафесiйным Слошмсюм драматычным тэатрам), народны паэтычны тэатр "Волат" Астрынскага Дома культуры Шчучынскага раёна, За-леская "Батлейка" i народны тэатр Гродзенскага Палаца культуры тэк-стыльшчыкау.
Удзельнш з iншых краш, якiя i надавалi форуму мiжнародны ха-рактар у конкурснай праграме не Удзельнiчалi (аднак у вышку, некато-рыя з iх атрымалi адмысловыя узнагароды), але зразумела, прыцягвалi значную частку публiкi. Так, прыехалi венгерскi тэатр "Фартуна" з вёск Ясфеньсару, iрландскi Маладзёжны тэатр з Дублшу, славацкi "2-тэатр" Дома асветы вёскi Зяленiч (Чэхаславакiя) i тэатр "Кляпс" Бела-стоцкага клуба Мшешум з Польшчы [5; 1, с. 341].
Тэатры з Латви, паводле водгукау беларускiх журналiстау i тэатральных крытыкау, адрознiвалiся асаблiвым стауленнем да на-цыянальнай тэатральнай традыцьи. Мадонскi народны тэатр прад-
стауляу клаачны спектакль "Дш шауцоу у Сшмачах" ("Skroderdiems SilmaCos") Рудольфса Блауманюа (1863-1908) - п'есу, якую называюць кодам латышскага народа, i якую ведаюць усе латышы i жыхары Латвii. Гродзенскiя журналiсты адзначалк "Спектакль Мадонского театра, комедия Р. Блауманиса "Дни портных в Силмачах " - бытовые сценки из народной жизни. Самодеятельным актёрам помогают группа ансамбля народного танца "Видземе" и сельская капелла Дома культуры Мадонского района" [6]. Рэспублжанская прэса пюала у падобным тоне: "Одним из первых в Латвии звания народного былудостоин Ма-донский театр. Более сорока лет живут в нём произведения мастера реалистической драматургии Р. Блауманиса. [...] Герои оживут на гродненской земле в весёлых бытовых сценках, песнях, танцах " [7].
1на Кашыцкая i Галша Сачанка, яюя напiсалi разгорнуты артыкул пра фестываль, звярталi увагу не толькi на камедыйнасць сюжэту, але i больш глыбокiя i не такiя ужо смешныя моманты спектакля: "За знеш-няй весялосцю "побытавых сцэнак ", добра вядомымi латышам мело-дыямi, песнямi - напачатку даволi сумная г^торыя. Галоуная гератя, уладальнща сядзiбы у Сшмачах Антошя (Д. Стамерэ), у якой нядауна памёр муж i якая выходзша за яго дзеля багацця, рыхтуецца да вяселля з каханым АлекЫсам (В. Шталс) i запрашае шауцоу. Ды тольт малады хлопец АлекЫс зрабiу ёй прапанову пад п 'яную руку i зуЫм не хоча гэтага шлюбу, бо кахае юную Элту (М. Зепу). Тольт на чароуным тра-дыцыйным летшм свяце "Лшэ" памiж песнямi i танцамi усё выраша-ецца. АлекЫс, адмовгушы Антонп, вяртаецца да Элты. А шавец Дударс робщь прапанову Антоны. Паралельна складваецца яшчэ адна пара - Ёське (О. Яновiчс) i Зара Гольдмаум (М. Гайдуле): дарэчы яны у спекта^ гавораць не па-латышску, а па-яурэйску). Пест, танцы, музыка, дасцтныя жарты, дакладна псiхалагiчна распрацаваныя во-бразы дапамагаюць нам лепш зразумець характар братняга латышскага народа, ягоную душу" [8, с. 66-67]. Напэуна, для гродзенскай публш, якая вельмi рэдка у той час мела нагоду паслухаць не тольк латышскую мову з тэатральнай сцэны, але i мову щыш (на якой яшчэ 45 год таму размауляла значная частка гродзенцау), п'еса Р. Блауманюа была сапраудным адкрыццём i "акном" у латышскую культуру. Згадка пра свята Л^а - адпаведшк беларускага Купалля (а менавгга у гэты час адбывалюя дзеi у спектакт) тут таксама вартая увап: менавгга у 1988 г. Л^а у Латвй зноу стала афщыйным выхадным днём.
Сувязь памiж аматарсюм акцёрскiм калектывам i творчасцю Р. Блауманюа падкрэствалася i асаблiвай геаграфiчнай блiзкасцю го-
рада Мадоны з месцам нараджэння шсьменшка i драматурга: "Ма-донскг народны тэатр нарадзгуся пасля Вялгкай Айчыннай вайны. Ця-пер у яго складзе 73 чалавекг (не лгчачы дзщячага калектыву I ма-ладзёжнай студыг). Творы выдатнага празагка, паэта, журналгста I драматурга Р. Блаумашса (разам з "Днямг шауцоу у Стмачах " сёння у рэпертуары яго вершаваная кампазщыя "Дуб-волат ") займаюць у рэпертуары адметнае месца. Шсьменшк родам з пасёлка Эрглг (сёння Мадонскг раён). Яго словы "Паказваць шлях усяму добраму" зрабжся дэвгзам тэатра" [8, с. 67].
Рэжысёр Мадонскага народнага тэатра Скайдрытэ Страдэ на пы-танне, чым адрозшваецца самадзейны тэатр ад прафесшнага, адказала так: "На прафесшнай сцэне [...] усё вырашае талент. У нас жа акцёр на друг1м плане. На першым - чалавек, як1 прыйшоу, каб знайсц адна-думцау. Мадона - невялк гарадок, размешчаны даволг далёка ад Рыгг. У тэатры каля 80 чалавек. Ёсць дзщячая студыя. А нашай выканауцы ролг непасрэднай I хтраватай Талмусе, што увесь час трапляла у не-дарэчныя сгтуацыг I так спадабалася гледачам, М. Краслоускай, 68 га-доу. Яна дагэтуль працуе у кшжным магазте" [8, с. 66].
Спектакль "Дш шауцоу у Сшмачах" з Мадоны атрымау адмысловы прыз за зберажэнне i развщцё традыцый народнай культуры (такую ж узнагароду атрымау i тэатр "Гумна" з Ливы). Беларусюя аутары тады падкрэствал^ што "калектыу не пабаяуся узяцца за п 'есу, натсаную у 1901 годзе, якая толькг за апошнг час ставыася у 4 прафесшных I 4 народных тэатрах" [8, с. 66]. Гродзенская прэса тсала пра самабыт-насць i нацыянальны характар прадстауленняу з Латви, Лггвы i Эстони, што асаблiва актуальна гучала для канца 1980-х гг. i нацыянальнага абуджэння у розных рэспублжах Савецкага Саюза: "каждая республика показала произведение исконно национальной драматургии" [6].
У параунанш са спектаклем з латвшскай Мадоны, праца народнага тэатра з Баранавiч, як прывёз у Гродна беларускую тэатральную кладку - "Конск партрэт" Леапольда Родзевiча (1894-1938), - была ацэне-ная не так прыхiльна i станоуча. Варта пры гэтым адзначыць, што пас-таноука баранавiцкага калектыва была сугучная з п'есай Р. Блаумашса: абодва творы - гэта народныя камедыи з выкарыстаннем нацыянальнага фальклора. Драматург Леапольд Родзевiч быу рэспрэсiраваны, а яго творчасць была на доупя гады забытая. На хвалi палiтычных змен i цiкавасцi да гiсторыi, працы гэтага аутара сталi актуальнымi у канцы 1980-х гг. Так, Арсен Лабовiч тады пiсау: "Лтаральна у апошш момант стала вядома, што разам з Краснапольстм народным тэатрам едзе Баранавщкг народны. Не магу сцвярджаць, што работа
рэжысёра М. Стрыжова не мела права на паказ. Яна была дастат-кова яркая. Вострая форма, добры народны гумар выклiкалi щкавасць гасцей i удзельнжау фестывалю. Але той, хто бачыу "Збянтэжанага Сауку " таго ж Баранавщкага калектыву на фестывалi у Панявежысе адразу зауважыу: гэта паутор, рэжысёрсм, акцёрст паутор, i нават дэкарацъп (за выключэннем адной дэталi — дзвярэй) - тыя самыя" [9].
Друп тэатральны калектыу з Латви, як прымау удзел у гродзенсюм фестывалi - народны тэатр "Спрыдзщгс" Валмiерскай Вiестурскай сярэдняй школы № 3 - прадставiу спектакль па матывах апавядання Ханса-Хрысщяна Андэрсана "Прынцэса на гарошыне" у апрацоуцы Н. Ветра-Муйжнiеце. Пастаноука атрымала менш водгукау у прэсе. Ве-рагодна, яе палiчылi дзiцячай i менш вартай увагi. Тым не менш пра творчасць латвшсюх школьшкау пiсалi так: "Был среди участников фестиваля ещё один коллектив, о котором надо сказать особо — народный театр "Спридитис " виестурской средней школы № 3 г. Валмиера Латвийской ССР. Ребята показали спектакль по мотивом сказок Х. К. Андерсена "Принцесса на горошине ". И пусть пока в нём немало недочётов, у мальчишек и девчонок благодаря "Спридитису" появилось главное — любовь к искусству, понимание красоты " [6].
Вялжай папулярнасцю карысталюя спектакт спецыяльна запро-шаных калектывау. Тэатральныя крытык выказвалi думку, што гэта быу пэуны выклiк для конкурсных спектакляу з Беларус i Балтыйскiх рэспублiк: "Той, хто уважлiва сочыць за правядзеннем фестываляу аматарстх тэатрау Прыбалтыгт i БеларуЫ (мне асаб^та давялося прысутшчаць на уЫх), мог прыкмецщь, як змяшлася iх атмасфера. Сёння "Рампа дружбы " зрабшася мiжнароднай. У 1986 годзе у эс-тонсюм горадзе Вiльяндзi на ёй гасцявалi самадзейныя калектывы з Балгарып, Чэхаславакп, Аустрып. Гродзенская "Рампа дружбы-88" втала славакау, венграу, iрландцау, палякау. Мы убачылi цэлае сук-вецце разнастайных сродкау сцэшчнай выразнасщ багацце тэатраль-ных форм. Дзгуна, але факт: паказаныя па-за конкурсам спекта^ за-межных гасцей выклiкалi большую цтавасць, чым свае, мясцовыя, што, здавалася, павтны былi б дыктаваць тэатральную моду. Як на фестывалi у Гродне паказался наша рэспублжа? "На сярэдшм узроуш". Такую ацэнку далi i журы, i гледачы" [9, с. 68].
Падобная крытычнасць была характэрнай для адмысловых выдан-няу, бо масавая прэса усё ж вельмi прыхшьна шсала пра фестываль, яю адбывауся не тольк на сцэнах абласнога драматычнага тэатра, але i паза горадам: "Радующая примета фестиваля — не замкнулись участ-
ники его в своём кругу, все побывали на творческих встречах в трудовых и учебных коллективах: в культпросветучилище и на заводе автомагнитол, в госуниверситете и колхозе "Озёры " Гродненского района, на заводе автоагрегатов и прядильно-ниточном объединении, совхозе "Свислочь" Гродненского района и в ГПТУ-74... Театры Ирландии, Венгрии и Чехословакии побывали в хозяйствах Гродненского и Бере-стовицкого районов" [6]. Сустрэчы з працоунымi калектывамi быт вельмi характэрнай з'явай для савецкага часу. Мела гэта не тольк щэалапчна-прапагандысцю эфект, але i сапрауды часта наблiжала тэатральную творчасць для масавага гледача.
Журналюты адзначалi i тое, што аматарск тэатр можа быць щка-вым полем досведу i натхнення нават для прафесшных акцёрау: "Ещё недавно среди театроведов звучали голоса о том, что любительский театр - это профанация, и поэтому у него нет будущего. Сегодня же профессионалы ищут в самодеятельном творчестве ту силу, которая помогла бы им обрести движение" [7].
Самадзейны тэатр давау значна больш супольных тэм i нагод падзялщца сваiмi адчуваннямг Пры гэтым, канешне, адмыслоуцы за-клiкалi памятаць пра недахопы акцёрау-аматарау: "Размеркаванне роляу у самадзейнасц мае вызначальнае значэнне. Думка не новая, але у самадзейнасцг яна набывае сваё адметнае адценне. У адрозненне ад прафесшнага, у аматарскгм тэатры рэжысёр, кал1 размяркоувае ролг, як правша, юруецца не майстэрствам выканауцы, а тыпажнасцю — знешммг дадзенымг, узростам, асаблгваю пластыкай. Гэта натуральна. Самадзейны артыст рэдка можа пераувасабляцца. Ад супадзення цг несупадзення ¡ндывгдуальнасцг аматара I героя за-лежыць поспех (або няудача) " [9, с. 69]. З сучаснай перспектывы таю узровень вастрыш нават выглядае перабольшаным, асаблiва калi памятаць пра тое, што зараз таюя фестыват аматарсюх тэатрау значна больш рэдюя i меншыя па сваiх маштабах.
"Рампа дружбы-88" была апошшм фестывалем аматарсюх тэатрау рэспублж Прыбалтыю i Беларуси Палiтычная i эканамiчная сiтуацыя, нацыянальнае абуджэнне у рэспублiках, распад Савецкага Саюза i аднауленне незалежнасцi значна ускладнш такiя формы культурнага супрацоунщтва. Тэатральнае жыццё у правiнцыйных цэнтрах стала больш сцшлым, а тэатры сталi шукаць менш затратныя формы узае-мадзеяння.
Па вынiках гродзенскага фестывалю, Мадонскi тэатр быу узнага-роджаны адным з вялiкiх прызоу - яго атрымала рэжысёр Скайдрытэ Страдэ, а таксама малым прызам - за захаванне i развщцё традыцый
нацыянальнай культуры. Тэатр "Спрыдзщю" з Валмiеры атрымау малы прыз за рэжысуру (рэжысёр З. Кестэрыс). Вялiкi прыз фестывалю атрымау беларускi Краснапольск тэатр (рэжысёр В. Ермаловiч) за спектакль паводле п'есы Аляксея Дударава "Вечар" i Валянцiн Ермаловiч, якi выконвау ролю Мульцiка. Баранавщкаму народнаму тэатру (рэжысёр М. Стрыжоу) дастауся малы прыз за рэжысуру [1, с. 342].
Значная увага, якая надавалася у прэсе выступленням латвiйскiх калектывау сведчыла пра щкавасць гродзенскай публiкi да творчасщ акцёрау-аматарау. 1стотным было i тое, што гледачы змаглi убачыць спектакт у арыгiнальных моуных версiях. Захаванне моунай разна-стайнасцi у позшм савецкiм грамадстве станавiлася усё больш праб-лемным заданнем, бо руская мова не тольк выконвала ролю пасрэдшка, але таксама вельмi часта дамшавала у розных сферах. Бе-ларуская публiка, асаблiва правiнцыйная, усё ж не так часта магла па-знаёмщца з тэатральнай творчасцю шшых саюзных рэспублiк.
Тэатральныя фестывалi былi адной з самых масавых i цiкавых форм супрацоунiцтва памiж тэатральнымi калектывамi у познесавецкi час. У выпадку такiх мiжрэспублiканскiх форумау магчымасцi дыс-кусii, параунання i нават простага знаёмства надавалi новы i больш творчы iмпульс для супрацоунщтва памiж творчымi калектывамi Бела-русi i Латвii.
Выкарыстаныя крышцы:
1. Гродно. Энцикл. справочник / редкол.: И.П. Шамякин (гл. ред.) и др. - Минск : БелСЭ, 1989. - 438 с.
2. Фестивали, фестивали // Советская культура. - 1988. - 14 мая. - С. 9.
3. Госцеу, А.П. Кронан. Летатс горада на Нёмане (1116-1990 гг.) / А.П. Госцеу, В.В. Швед. -Гродна : НВК "Пергамент", 1993. - 320 с.
4. Новицкая, Л. Все музы - в гости к нам / Л. Новицкая // Гродненская правда. - 1988. -18 мая. - С. 1.
5. Новицкая, Л. «Рампа дружбы» ждёт гостей / Л. Новицкая // Гродненская правда. - 1988. -13 мая. - С. 4.
6. Жоголь, Л. Рампа дружбы-88. Праздник остаётся с нами / Л. Жоголь, Л. Новицкая // Гродненская правда. - 1988. - 24 мая. - С. 4.
7. Тиванова, С. Многоязычная Мельпомена / С. Тиванова // Советская Белоруссия. - 1988. -20 мая. - С. 4.
8. Кашыцкая, I. Каля фестывальнай афшы / I. Кашыцкая, Г. Сачанка // Мастацтва Беларуси -1988.- № 11.- С. 61-67.
9. Лабов1ч, А. "Рампа дружбы" дае урою / А. Лабов1ч // Мастацтва Беларуси - 1988. - № 11. -С. 68-69.
