CC BY
3УДК 622.271
Кекенай М.Ж.
2-курс студент «Тау-кен ici магистрГ Дэулет Серiкбаев атындагы Шыгыс Казахстан техникалык универcитетi
(Эскемен, Казакстан)
ТАЗАРТУ ЦАЗБАЛАРЫНДА МАССИВ ЖАГДАЙЫН БАС^АРУ ТЭС1ЛДЕР1НЕ ШОЛУ
Аннотация: бул мацалада тазарту цазбаларында массив жагдайын басцару тзстдерт царастырамыз. Кенорындарды игеру тэж1рибел1нде тау жыныстары массившщ жай-^й1н басцарудыц б1рнеше тэсшдер1не тоцталдым.
Ty^h свздер: массив, кент1рек, бектпе, толтырма.
Тау-кен жыныстары массившщ жай-кYЙiн баскарудын, максаты кен орындарын игерудщ эртYрлi сатыларында тау-кен ж^мыстарын жYргiзу кезiнде туындайтын тау-кен кысымынын, кауiптi кeрiнicтерiн азайту немесе болдырмау. Кен ж^мыстары мен eндiру механизмдерi орналаскан колданыстагы камералардыц, блоктардьщ, панельдердiц забой мацындагы кецicтiгiнде тау-кен кысымын баскаруга ерекше назар аударылады [6].
Тау-кен кысымын баскару-б^л каушшз ецбек жагдайларын камтамасыз ету жэне кенорындарын пайдаланудыц кажетл eндiрicтiк жагдайларын жасау максатында тазалау забойлары мен тау-кен казбаларындагы тау-кен кысымын реттеу бойынша ic-шаралар жиынтыгы.
Кенорындарды игеру тэжiрибелерiнде тау жыныстары маccивiнiц жай-кYЙiн баскарудыц келеci тэciлдерi колданылады [1, 7]:
1. Асты казылган тау жыныстарын кентiректермен ^стап т^ру. Б^л эдю казылым кецicтiк массившщ теракты тепе-тецдiгiн камтамасыз етуге жэне жер бетшщ шегу козгалысын алдын алуга багытталган. Б^л жагдайда кенорындары
ашык тазалау кещслкл казу жYйелерiмен eцдiрiледi, олардыц мэш камераларды казып алу жэне олардыц арасында 6epiK кен KeHTipeKTepiH калдыру болып табылады (1 (а) сурет.)
Тау жыныстары массивiнiц жай-кYЙiн баскарудыц карастырылатын тэсш кендер мен тау жыныстары берштт жогары жэне пайдалы казбаныц салыстырмалы к^ндылыгы темен болган кезде, сондай-ак, жер бетiн жылжудан сактау кажет болган кезде колданылады.
а
а) - ецделген жыныстарды кенлректермен ^стап т^ру, б) - тау кысымын к¥лату аркылы баскару, в) - ецделген кещслкл толтырмалау, h-алынатын кабаттыц биiктiгi. Сурет 1. Тау жыныстары массившщ жагдайын баскару тэсшдерг
2. Уакытша калдырылатын (магазинделген) уатылган кенмен ецделген казылым кещслкл ^стап т^ру. Куаттылыгы темен тж калама кенорындарын
игеру барысында колданылатын аталган массивт баскару тэсшнде блоктарды казу процесiнде уатылган кендi 60-70% казылым кецiстiкте, опырылып к¥лауга бейiм, тенбе жэне жатыс бYЙiрдеri тау жыныстарын ^стап т^ру Yшiн уакытша калдырылады. Тазалау кенжарыньщ тебесi мен бYЙiрi к¥ламау Yшiн жэне тазалау ж^мыстарын кауiпсiз жYргiзудi камтамасыз етуi Yшiн кен жэне тау жыныстары т^рактылыгы жеткiлiктi шамада болуы тиiс.
3. Тазалау кещсттн бекiту. Кен жэне негiзiгi тау жыныстары т^раксыз жэне колдауды талап еткен жагдайда колданылады. Осы максатта агаш тiректер мен беренелер, тас кабыргалар, бетонды жолактар мен баганалар, металл тiректер, механикаландырылган коршау беютпе пайдаланылады. Бекiтпенiц максаты тазалау ж^мыстарын жYргiзу Yшiн кажегл белгiлi бiр уакыт iшiнде кенжар мацындагы кещстштщ аршылган тау жыныстарынын, деформациясын болдырмау болып табылады.
4. Тау жыныстарын кулату аркылы тау кысымын баскару. Б^л тэсiлдiц мэнi тазалау ж^мыстары жылжыган сайын Yстiнгi тау жыныстары массивш бiртiндеп к¥лата отырып баскару (1 (б) сурет). Пайдалы казбаны казып алу жэне тау жыныстарынын, астын казу нэтижесiнде кентiректерге трек кысымы ^лгаяды, жакын жаткан кен массивi жэне олардыц деформациялану каут артады, сондыктан асты казылган тау жыныстарын кулагу аркылы кауiптi кернеулердщ шамасын кезен, сайын темендету кажет. Жыныстардын, к^лауы жартылай немесе толык болуы мYмкiн. Тау-кен кысымын баскарудын, б^л тэсiлi т^рактылыгы темен жэне жарыкшыктанган тау жыныстары жагдайында колданылады. Тау жыныстарыныц т^рактылыгы мен пайдалы казбаларды игеру кезецiне байланысты асты казылган массивтщ тау жыныстарын ершшз (^нгымаларды аттыру аркылы) немесе ез салмагынын, эсерiнiен ездiгiнен к^латуга болады.
5. Эцделген кецiстiктi толтырмалау. Кдуши деформацияны болдырмау Yшiн т^раксыз, опырылуга бейiм жыныстарында пайдалы казбаны казып алганнан кейiн казылган кецiстiктi толтырма материалымен толтырады (1 (в) сурет) [8].
Толтырма материалдары ретшде ^сакталган бос жыныстар, к¥м, киыршык тас, металлургиялык зауыттардын, шлактары жэне байыту фабрикаларыныц калдыктары колданылады.
Толтырмалау дегенiмiз казбаларды eндiрiс калдыктарымен, бос жыныстармен, байыту фабрикаларыныц калдыктарымен немесе баска материалдармен толтыру болып табылады. Толтырма шыгындарды талап етедi, бiрак кабаттыц корын кентiректердi калдырмай, жанама жыныстардыц к¥лауын болдыртпай жэне кеннiц ец аз шыгыны мен к^нарсыздануын камтамасыз етуге, жер бетш жэне Yстiнгi тау жыныстары массивiн сактауга, жангыш кауiптi кендердi игеруге, eндiрiс калдыктарын жер астына калдыруга мYмкiндiк бередi.
Толтырманы тYCтi, сирек кездесетiн, асыл жэне радиоактивт металдар кендерiнiц багалы жэне орташа к¥ВДылыгын, жогары сапалы темiр кендерш кейде тау-кен химиялык шикiзаттарын игеруде колданады.
Толтырмалаудыц барлык тэсiлдерiн ею топка белуге болады: бiрiншiсi -толтырма коспасыныц компоненттерi езара эрекеттеспейд^ екiншiсi -компоненттердiц езара эрекеттесуi кезiнде олардыц физикалык немесе химиялык жай-кYЙi eзгередi [6, 7].
Бiрiншi топка к¥ргак жэне гидравликалык толтырмалау тэсiлдерi жатады, екiншi топка - катайгыш толтырмалау жатады.
^¥ргак толтырмалау кезшде ецделген кецiстiктi толтыру кезшде ол бекiтiлмеген реттелетiн массив жасалады. ^ргак толтырмамен жасалган жасанды массивтщ негiзгi кемшiлiктерi-бiртектi емес тыгыздык жэне едэуiр шегу (20-да 40% - га дешн). ^азылган кецiстiкте толтырма материалдарын орналастыру ез салмагыныц эсершен (eздiгiнен агатын толтырмалау), эртYрлi механизмдер мен машиналардыц кeмегiмен (машиналык толтырмалау) жэне материалды сыгылган ауа агысымен лактыру аркылы (пневмокладка) жYзеге асырылуы мYмкiн.
Гидравликалык толтырма толтырмалау процесш каркындату аркылы тыгыз жасанды массив алуга мYмкiндiк бередi. Алайда б^л жагдайда жасанды массив Yлкен аумакты аршуга жол бермейдi. Гидравликалык толтырма кезшде
дренажды ^йымдастыру жэне судыц кеп мелшерш шыгару проблемасы туындайды.
Катайгыш толтырмалар кеп жагдайда мiндеттi компонентi ретшде гидратация нэтижесiнде сумен барлык компоненттердi монолитке байланыстыратын тугкыр материал алынады. Ол жасанды массивтiц едэуiр аршылуына жол бередi, сондай-ак жарылыс ж^мыстарыныц эсерiнен туындайтын динамикалык жYктемелерге шыдауга мYмкiндiк бередi.
Толтырманыц б^л тYрi баска тэсiлдермен салыстырганда тазалап алу кезiнде кауiпсiздiктi айтарлыктай арттыруга, жогалымдар мен к¥нарсыздануды азайтуга, эртYрлi максаттагы коргау кентiректерiндегi кен корын ецдеуд^ жер бетi мен шахта Yстiндегi к^рылыстарды сактауды камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi.
Катайгыш толтырманы колданудыц кемшшктерше тугкырлыктыц едэуiр шыгынын, толтырма кешендерш салуга арналган косымша кYPделi шыгындарды, нег^рлым жогары ецбек шыгындарын жащызуга болады, б^л ез кезегiнде кен ендiрудщ езiндiк к^ныныц артуына экеледг
Тау жыныстары массивiнiц жай-кYЙiн баскару тэсiлi эр тYрлi накты жагдайларда тау-кен кысымыныц динамикалык эсерлерiн, температуралык, гидро жэне газдинамикалык факторларды ескере отырып тацдалады. Тазалау казбаларында тау-кен кысымын баскару Yшiн ецделген кещслкл толтырмалау кецiнен колданылады.
КОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Т. Кабетенов «Совершенствование скважинной отбойки при разработке наклонных и крутопадающих рудных тел малой и средней мощности.» - Алматы 2014.
2. ВНТП 37-86. Нормы технологического проектирования рудников цветной металлургии с подземным способом разработки.
3. СН РК 2.03-04-2013 «Подземные горные выработки».
4. Нормы технологического проектирования горнодобывающих предприятий с подземным способом разработки (методические рекомендации) (согласованы приказом Комитета по государственному контролю за чрезвычайными ситуациями и промышленной безопасностью Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 46).
5. Проект отработки 14-16 горизонтов Тишинского рудника, корректировка. г.Усть-Каменогорск, Казгипроцветмет, 2004.
6. Технологический регламент на разработку проекта «Отработка 14-16 горизонтов Тишинского рудника (горно-технологическая часть)» г. Усть-Каменогорск, ВНИИцветмет, 2001.
7. Правила промышленной безопасности при ведении работ подземным способом. - Астана. 2008.
8. Правила промышленной безопасности при взрывных работах. Астана: МЧС РК НИИЦ, 2008. - 448с.
