CC BY
14ОБЗОРЫ И КОНСУЛЬТАЦИИ Гидрометеорология и экология
№2 2010
УДК 551.311.21
СЕЛ К;¥БЫЛЫСТАРЫНАН ЦОРГАНУДЬЩ ЭЛЕМД1К ЖЭНЕ ЦАЗАЦСТАНДЫК; ТЭЖ1РИБЕС1
Геогр. гылымд. канд. М.М. Молдахметов
АД. Мусина
Мацалада Австрия, АКЩ, Жапония жэне ТМД елдертдег1 селден цоргану мэселелер1, сонымен цатар осы елдердег1 селден цоргану тэстдер1 царастырылган. Сел цубылыстарынан цоргану шараларыныц элемдт, одацтыц жэне цазацстандыц тэж1рибесте тарихи шолу жасалып, Казацстандагы селден цоргану мэселес талцыланган.
Сел к¥былыстары орасан зор материалдыщ шыгынга ^шырататын, сондай-а^ жыл сайын жYЗдеген адам eлiмiне алып келетiн ^атерлi табиги апаттар жерсiлкiнiстер, цунами, жанартау ат^ылаулары ^атарында алдыцгы орындарды иеленедi. Адам баласы ежелден селдщ апатты эрекет эсерiнен ^органу жолдарын iздестiре бастады. Алгашында б^л ^арапайым т^рпайы эрекеттер ар^ылы кeрiндi, ягни ^андай жер ^аушшз деп багаланса, сол жер оныц мекен ету ортасына айналды. Дегенмен, тэжiрибенщ жинакталуына жэне гылым мен техниканыц ^арыштап да-муына байланысты селден ^органудыц бiршама жетшген эдiстерi ^олданыла бастады. Ага буын тэжiрибесi апатты ^штщ ^ират^ыш эсерiмен кYресуге септiгiн тигiздi. Ец ежелп селден ^органу бeгеттерiнщ бiрi - Мариб бегеп, ол м^сылман элемiнде Судд-эл-Эрим деген атпен белгiлi [3]. Сондай-а^, адам баласыныц сел процестерiмен ежелден таныс екендiгiн мына мэлiметтер дэлелдейдi [4]: ежелгi римдштердщ Тибр езешнде eткiзгiш ^органу имараттарын т^ргызгандары жэне олар иелiк еткен кезде Тунистеп тау беткейлерiнде эрозияга ^арсы террасалар немесе Yймелi жалдар жасалганы, сондай-а^, б.з. 323 жылы Жапониядагы Ямато eзенiнде кeлемдi реттегiш ж^мыстар жYргiзiлгенi белгiлi.
Таулы айма^тарды игеру барысында адам эрекетшщ зиянды сал-дары сел к¥былыстарыныц жандануына экелш соктыратыны белгiлi бол-ды. Осыган байланысты Францияда (1332, 1860, 1864, 1874 жж.), Италияда (1601-1602 жж.), Швейцарияда (1342 ж.), Австрияда (1852, 1869, 1884, 1909, 1947, 1959 жж.) жэне бас^а да мемлекеттерде орманды ^оргау,
192
таудагы агынсуларды реттеу жумыстары, мелиорациялык жумыстар тура-лы зандар пайда болды.
Селден ^органу жумыстары селкаушт барлык аудандарда барлык кезенде жYргiзiледi. Барлыгынан бурын селден ^органу мэселесiмен Батыс Еуропа елдерi - Австрия, Швейцария, Франция, Италия, Югославия, Германия - ушарасты. Селден ^органу шараларын жузеге асыру барысында жина^талган тэжiрибеш ескере отырып, А.Ю. Власов оларды шартты турде уш мектепке белш карастыруды усынды: еуропалык, американдык, азиялык. Бул мектептердiн «кернект еюлдерЬ>, сэйкесшше - Австрия, АКШ, Жапония елдерi - жина^таган тэжiрибе негiзiне токталып етейiк.
Адамнын орман жамылгысынан айырылган тау беткейлерiндегi каркынды эрозиянын зиянды салдарымен жYЙелi, эрi жоспарлы куресшщ басы ретiнде XIX г. екiншi жартысын алуга болады. Бул кезде Франциянын Рона езенi алабындагы (1846 жэне 1956 жж.) жэне бурынгы Австрия-Венгриянын кейбiр енiрлерiндегi (1882 ж.) апатты су тасулардан кейiн, арнайы заннаманын негiзiнде ^органу жэне калпына келтiру жумыстары жYЙелi тYрде жYргiзiле бастады. Сел таскынынан ^органу тэсш ретiнде екпе агаштарын отыргызу мен шеп егу аса манызды эрекетке айналды [2]. Эрозиялык процестердi жою жэне онын каркынын азайту Yшiн, бул таскындардын арнасына сатылай орналаскан су тоскауылдары тургызылып, биiктiгi 22 м жететш бегеттер, сондай-ак казаншункырлык селкоймалар салынды. Селден ^органу имараттарын салу кезiнде тез агарлардын тYбiнiн кедiр-будырлыFын арттыру Yшiн, жумырланган тастарды жиi колданады. СонFы кездерi куламасы Yлкен бегеттер мен бегесшдер жиi турFызылуда [8]. Бегеттер мен дамбалардын тустамаларын механикалык жолмен тазалау ынFайлы болатын жерлерде салуFа тырысады. Бегеттiн табаны мен капталы аналык тау жыныстарына 30-50 см iшкерi енiп жатады. Ландшафтты барынша сактау максатында, барлык жумыстар механикалык тэсшмен жYзеге асырылады, тiптi жарта-сты грунттарды ендеу кезiнде жару жумыстары жYргiзiлмейдi. СонFы жылдары ЕуропадаFы iрi туйык имараттардын орнына экономикалык турFыдан тиiмдiлiгi жоFары еткiзгiш имараттардын эртYрлi типтерi колданылып келдедi.
Сел кубылыстарымен кYресудiн мол тэжiрибесi АКЩ-та жинакталFан, мунда 1915 ж. Лос-Анжелес каласынын манында эрозияны жою максатында каркынды жумыстар жYргiзiлдi. Американдык мамандар арнаны турактандырудын анаFурлым тиiмдi тэсiлi бегет салу деген
193
шешiмге келш, ол аркылы уш мэселенщ шешiмiн табy жоспарланды: тypFындаp мен шаруашылык iс-эpекет нысандарын коpFаy, таскыета карсы имараттарды пайдаланyFа кететiн шы^ындарды азайтy, шаруашылыкка кажетп су жинау. АFынды калыптастырушы беггеpдегi eсiмдiк жамылFысыньщ тYpлiк курамын ipiктеy аркылы аFындыны азайтy жeнiндегi зеpггеy жумыстары жYpгiзiлдi. Сел таскындары мен су таскындарынан коpFанy максатында АКЩ-та жYpгiзiлген жумыстар каркынын мына деректер аЙFактайды. Тек, Лос-Анжелес каласын апатты сел жэне су таскындарынан коpFаy Yшiн, 5 селкойма, 14 бeгет (олардыц ец биiгi - 55 м), 50-ден астам селтуткыш (биiктiгi 4,6...9,0 м дешн) жэне 850 км созылFан селбурушы желi салынды. Сонымен коса, су жинау алапта-рында epттен коpFанy шараларын жYpгiзyге мYмкiндiк туды, eсiмдiк жамылFысы бiтiк алкаптар yлFайды, жолдар бекiтiлдi. 1915...1979 жж. аралы^ында селден коpFанy шараларына жyмсалFан каржы кeлемi 1 млрд. астам АКШ долларын курады.
АyмаFыныц 80 % жуыгеын таулар алып жаткан жэне сел таскыны улттык апат сипатына ие болатын ел - Жапония [5]. 1970 ж. басында бул елде 4000 астам биiктiгi 5 м-ден 75 м-ге дешнп аpалыктаFы тасындыyстаFыш бeгегтеp салынып, казipri уакытка дейiн пайдаланылып келедi, дамбалар, жаFа- жэне беткейбекiткiш беттер, эpозияFа карсы конст-рукциялар кeтеpiлдi. Мундай имараттардыц орналасу тыFыздыFы 1 км2 жер-ге 2...4 дейiн жетед^ Осы имараттар аркылы 100 млн. м3 жуык тасындылар тутылып, осындай галемдеп тасындылар имараттар аркылы eзендеpдiц тeменгi аFыстаpында жинакталады, не тещзге аFып кетедi. Сел белсендiлiгi жоFаpы селкаушт eзендеpдiн жоFаpFы аFысында тасындытежегiш бeгегтеp тас Yйiндiлеpiнен, темipбетоннан, курастырмалы конструкциялардан жэне жеpгiлiктi материалдардан жасалады. Олардыц бтктш 1 м-ден 10 м жэне одан жоFаpы аpалыFында eзгеpедi. Гравитациялык, аркалы, курастырмалы-торлы жэне баска да типт бeгегтеp пайдаланылады. Карапайым сyтipеyiш имаpагтаpFа каpаFанда, бул бeгегтеpдiн, эдетте, трапеция пiшiндi сyаFаp бeлiгi жэне имарат бойында eзеннiн жоFаpы саFасынын сел ысырындыла-рымен толыкканнан кейiн, ондаFы акаба суларын жiбеpетiн ею немесе одан да гап кабатты сyжiбеpгiшi болады. взеннщ тeменгi саFасын шайылудан аман алып калу максатында тeзiмдiлiгi жоFаpы селтуткыш бeгет конструк-циясы yсынылFан. Ол бipiнен кейiн 6ípí орналаскан ею кeлденен темipбетонды блоктармен бipiккен ею бeгет - биiк (негiзгi) жэне тeмен (косалкы). Кейде селден коpFанy кепiлдiгiн арттыру негiзгi бeгеттен
194
кешн тeменгi арынды бeгеттер каскады салынады, олардыц ара^ашыщтыгы 5...10 м аспайды. Жогарыда айтылгандары дорыта келе мынадай тYЙiн жасауга болады: Жапонияда журпзшген селден ^органу инженерлiк шара-лары, негiзiнен, тещз жагалауыныц ^ар^ынды шайылуына тeтеп беретiн жагажай материалдарымен ^амтамасыз ету Yшiн ^атты, агындыны жагалыщ аудандарга бурып отыруга багытталган. ^ жэне уса^ селден ^органу има-раттары, эдетте, бiр селаралыщ кезецд (9 ай) ^амтитын eте ^ыс^а мерзiмде тургызылады. Тасындылардыц ^ар^ынды ^айта шeгуi жэне олардыц ацгарга ^арай жылжуы бай^алган сел^аушт агынды тасымалдау зонасыныц кулама учаскелерiндегi арнаныц салыстырмалы турактылыгын са^тау Yшiн, биiктiгi 10 м жететш бетон плиталарыныц каскады тургызылады (бул бeгеттердiц орташа узындыгы 100...150 м).
Сонымен, еуропалыщ мектепке арнареттепш галденец имараттардыц эртYрлi типтерш ^олдану тэн, Австриядагы мундай имараттардыц саны 100 мыцга жетедi. Американдыщ мектеп ^олданылатын гидротехникалыщ имараттар типтершщ эртYрлiлiгiмен, олардыц конструкцияларыныц ерекшелiктерiмен жэне кeлемдiлiгiмен си-патталады. Ал, азиялыщ мектепке кiшiгiрiм гидротехникалыщ имаратар желюмен агынсулардыц сагасындагы сел^оймалармен бiрге салынатын бeгесiндер желiсi, агроорманмелиорациялыщ шаралар (терраса, ^арыщ-террасалар, су жiберу желю) тэн.
Сонымен ^атар бурынгы Кецес Одагы тусында жинакталган тэжирибе непзшде шартты турде мынадай мектептердi ажыратып ^арауга болады: «кавказдыщ» (Грузия, Армения, Эзiрбайжан), «ортаазиялыщ» (Эзбекстан, Кыргызстан, Тэжшстан), «ресейтк». Бул жiктеме [1] осы елдердеп сел тас^ындарыныц типтерiмен жэне инженерлш ^органудыц багыты бойынша жасалды.
Грузияда селдi ^алыптасу, тасымалдау жэне селдщ шыгу зоналарыныц геоморфологиялыщ ерекшелштерше байланысты селдiц жазыщ ацгарларга шыгу жолында тургызылган бeгеттер кeмегiмен устауга басты назар аударылды. Сонымен ^атар ^оргалатын нысандарды ^оршап туратын преуш ^абыргалар немесе дамбалар тYрiндегi бойлыщ имараттар, сондай-а^ жартылай бeгесiн (шпор) туршдеп кeлденец имараттар пайда-ланылып келедi. Бул имараттар тасынды сулы тас^ындарга тeтеп бергенiмен, лайлы-тасты тас^ындар ар^ылы бузылатындыгын тэжiрибе кeрсетiп отыр. Сел тас^ындарын ^органыс нысандарыныц астынан немесе Yстiнен eткiзушi имараттар гамепмен, сел тас^ындарыныц кeлiк жолда-
195
рына, ирригациялык жэне дерривациялык каналдаpFа типзетш зиянды эсеpiн жою тэжipибесi оц нэтиже беpдi. Селкоймасы аpнаFа галденец орналаскан кенiстiктiк темipбетонды конструкциялы бeгеттеp кeмегiмен тyзiледi. АлFаш рет бурынты КСРО-да мундай конструкцияларды М.С. Гагошидзе мен И.И: Херхеулидзе Дуруджи eзенiнiн сел таскындарынан Кварели каласын коpFаy yшiн 1962 жылы yсынFан болатын. Мундай eткiзгiш констукциялар сел массасыныц катты кураушысыныц ipi фрак-цияларын устап калып, усак фракциялы су кураушысын жiбеpyге кабiлеттi деп жорамалданды. Бул конструкциялардыц жоFаpы yнемдiлiгi олардыц мацызды жетiстiгi болды.
Арменияда эрозиядан коpFанy шаралар кешенiне топыракты eндеyдiн арнайы тэсiлдеpi мен фитомелиорация жатады. Ереван каласыныц мацында селден коpFанyдыц батыл шаралары 1946 ж. бастап жYpгiзiлiп келедi. Вохчаберд, Джрвек eзендеpiнiн алаптарыныц айтарлыктай аyмаFында, эсipесе, Гетар eзенi алабында екпе аташтары отыpFызылып, кeлемi 1 млн. м3 курайтын Ариндж нeсеppеттегiшi салынды. Ереван каласыныц ауматында Гетар eзенiнiн айтарлыктай бeлiгiнде жата бекiтy жумыстары жYpгiзiлдi. Джрвек селбуртышыныц арнасы толытымен бетон-далып, ец жотары таскындардыц eтyiн камтамасыз ететiн негiзгi су атындарыныц жаталары капталды. Селбуртыш каналдарды салу eз дамуын тауып отыр, олардыц гамепмен сел атыныныц 6íp бeлiгiн немесе толыктай кepшiлес eзен алабына бурып ж1беруге болады. Арарат ацтарындаты ауыл шаруашылык алкаптарын кортау yшiн, таскыннан кортану шаралары жypгiзiлген. Аракс eзенiнде жалпы узындыты 106 км жететш жата бекiтy имараттары мен жалдар салынды.
Эзipбайжанда калыптаскан сел таскындарымен кYpесy эpтYpлi атысбатыттаушы жэне жаFабекiтyшi тасты-бepенелi, тасты жэне бетонды дамбалардыц кeмегiмен жyзеге асырылады. Сел таскындарыныц кираткыш кyшiн элсipетy yшiн, ысырынды конуста су таскынынан ipi фракциялы тасындыларды тундыру шаралары жYpгiзiледi. Ол Ymrn сыйымдылыты yлкен казаншуцкыр типтес тасындыустатыштар орнатыла-ды. Сел таскыны жYpiп eткенше олардыц батпактануына жол бермеу yшiн, акаба суларын тасындыустатыштан бурып атызады. Инженеpлi селден кортану шараларыныц кешенiне беткейлерде атындыны ретеуге жэне эрозия пpоцестеpiн максималды элсipетyге батытталтан усак имараттар да енед1 Инженеpлi селден кортану шараларына сел таскындарыныц арнала-рында туртызылтан бipкатаp кiшiгipiм тipеyiш кабырталар (бшктт 2...4 м)
196
да жатады. Колда бар материалдармен жабды;талган мундай ;абыргалар тас;ын тасындыларыныц шeгуi ар;ылы арнаныц бойлы; ;имасын тепстеп, беткейлер тура;тылыгын арттырады.
Ресей аумагындагы Орталы;, Шыгыс, жэне Батыс Кавказда, Кара тещздщ онтуспк жагалауында, Шыгыс Сiбiр, Кцыр Шыгыс, Камчатка жэне Сахалиннщ тау жYЙелерiнде ;алыптасатын сел тас;ындары eте каушп. Эр жылдары сел тас;ындарынан Новороссийск жэне Тырныауз ;алалары, Новороссийск-Туапсе учаскесiндегi темiр жол, кeптеген таулы автомобиль жолда-ры, Орджоникидзе-Тбилиси газ ;убыры, Дарьял СЭС-ныц деривациясы, бiрк;атар елдi мекендер зардап шектi. Баксан eзенi алабындагы сел тас;ындары Yлкен шыгынга ушыратты. Новороссийск ;аласы аумагындагы сел ;аутне барраждар тургызу мен буталы eсiмдiктер отыргызу ар;ылы той-тарыс бервд1 Айтарлы;тай кeлемдегi селден ^органу жумыстары Баксан eзенi алабында жYргiзiлдi. Тырныауз ;аласын ;оргау Yшiн темiрбетонды eткiзгiш бeгет, ал ;ала аумагынан сел тас;ынын eткiзу Yшiн бетондалган сел eткiзушi астау тургызылды. Бул имараттар 1999 ж. журш eткен сел тас;ыныныц кYшiне тeтеп бере алмады. Жобалы; есептеулерде астаудыц eткiзгiштiк ;абшет 500 м3/с, ал eткiзгiш бeгет ар;ылы тYзiлген сел;оймасыныц сыйымдылыгы 4 млн. м3 ;ураган болатын. Бул имараттардыц сипаттамалары Тырныауз ;аласы аумагындагы 1000 жылда 1 рет ;айталанатын селдi устап, eткiзудi ;аматамасыз етедi деп саналды. 1999 ж. селдщ кeлемi 6...10 млн. м3, eтiмi 2000 м3/с жеттi. Бeгет салынып бiткеннен кейiн ею ай eткен соц, диаметрi 3...6 м жететш жа;пар тастардыц со;;ысынан eткiзгiш имарат турадтылыгын жогалтып, бузылды. Астау батпа;танып кеттi. Каланыц бiршама бeлiгi ;ирады.
Эзбекстанда селмен кYресудегi таумелиоративтiк жумыстар жYргiзудiц басы ретiнде 1878 ж. саналады. Бул кезде Аман-Кутан eзенi алабында тауды ормандандыру жумыстары басталган болатын. 1894 ж. осыган у;сас жумыстар Фергана ацгарыныц тау бeктерiнде (Шахимардан eзенiнiц ацгары) жYзеге асырылды. Мунда беткейлердегi орманмелиоративтiк жумыстарынан бас;а, арналы; агындыны реттеу ма;сатында бeгесiндер тургызу ;арастырылды. Бeгесiндердi жай тастан немесе ;атырма ;осу ар;ылы тургызды, дегенмен кeбiнесе габиондар ;олданылды. Ка^р™ уа;ытта селдi кдушаз eткiзу шаралары Наманган облысындагы eзендерде табысты eткiзiлуде. Мунда, сондай-а; таулы; суагызгы ;ары;тарын ;олдану сыналуда. Кeлденец тургызылган бeгесiндер ;олданылып келедi. Агынды кeлемi 30 мыц м3 ;урайтын
197
кiшiгipiм сел арналарында атындыны толыктай жинактайтын селтундыртыштар, ал атынды кeлемi 80...100 мыц м3 жэне одан жотары болтан жатдайда селкоймалары салынады. Ipi уакытша су атындарында атызты тракттары бар селкоймалары салынады. взбекстандаты мундай селкоймаларыныц саны 15-ке жетедi.
Элемдш тэжipибеде селден кортанудыц инженеpлiк шараларыныц эpтYpлi эдiстеpi колданылады. Олар непзшен yш батытты курайды: сел таскынын корталатын аумактардан транзит аркылы eткiзy; сел таскыны калыптасуын тiкелей сел ошактарында жою; сел таскынын корталатын нысандардыц жотары жатында устау. Аталтан батыттардыц барлыты нeсеpлi жауын-шашын эсершен калыптасатын сел таскыны мен су таскындары орын алтан елдерде жасакталып, eз колданысын тапты. Ал, шыту тегi гляциалды жэне сейсмикалык сел таскындары тэн Казакстанныц таулы аудандары yшiн алташкы екi батытты колдану жаксы нэтиже беpмейдi немесе оларды тек шыту тегi нeсеpлi сел таскындары калыптасатын орташа жэне аласа таулы аудандарда колданута болады.
Казакстандык талымдар, жобалаушылар мен курылысшылар селден кортанудыц одактык, эpi элемдш тэжipибесiн пайдалану мyмкiндiгiне ие болды, жэне олар осы мэселенi шешудщ кешендi тэсiлiн тацдап алды. Сел таскындарыныц орасан зор кираткыш ^шш ескере отырып, кортану негiзi ре^нде эpтYpлi типтегi жэне эpтYpлi конструкциялы бeгеттеp аркылы жэне сирек кайталанатын бipнеше апатты сел таскындарын сый-дыра алатын, кeлемi 10 млн. м3 асатын селкоймалар аркылы корталатын нысандардыц жотары жатында устау эдiсi алынды. Сел кубылыстарынан кортану мэселесш шешу тарихы сел кубылыстарыныц табитаты жeнiндегi iлiмнiн, селден кортану жэне гидротехникалык жобалау саласындаты тылыми-техникалык прогрестщ даму пpоцестеpiнiн, азаматтык жэне e^^piCT^ курылыс аймактарыныц, Казакстан ауматындаты ауыл шаруашылытына жарамды жеpлеpдiн кенеюiне байланысты.
Казакстандаты сотыска дейiнгi алташкы ^з^раст^та сэйкес усынылтан кортану тэсiлдеpiне мыналар жатады: орманмелиорация, беткейлеpдi террасалау, арналарта биiктiгi 5 м жететiн тас Ym^^m тeсеy, тунтан суды колдан жырылтан арна бойынша атызылатын селустатыш-казаншуцкырларды салу.
Сотыстан кейiнгi жылдардаты жобалар сел калыптасудыц «гидрологиялык» концепциясыныц негiзiнде жасакталды. Бул концепция бойынша сел таскынын устап калтан селкойма eзiнiн жинактаушы
198
сыйымдылыгыныц тек 30 % гана жогалып, селдiц ;алган бeлiгi, суйы; агынды тYрiнде сел eткеннен кейiнгi бiрнеше кYн бойы ;аушиз eтiмдермен тeменгi бьефке (сага) жiберiлетiн болды.
Сел ;алыптасу процестерiн гылыми зерттеу, соныц iшiнде (Шамалган полигонында табиги жагдайда селдi жасанды жолмен ;алыптастыру тэжiрибелерi), 1921 ж. Кiшi Алматы eзенiндегi жэне 1963 ж. Есiк eзенi алабындагы сел тас;ындары сипаттамаларын ;азiргi орны;;ан пiкiр тургысынан талдау 1ле Алатауында тасынды сулы тас;ын емес, жогары тыгызды;ты лайлы тасты сел тас;ындары басым деген ;орытындыга экелдь Бул 1973 ж., кeлемi 3,8 млн. м3 шыгу тегi гляциалды алып сел тас;ынына уа;ытылы тургызылган Медеу шат;алындагы бeгет ар;ылы тос;ауыл ;ойылган кезде дэлелдендi. Сел тас;ындарыныц табигаты жeнiндегi кeз;арастардыц eзгеруi селден ^органу имараттарын жобалау тэсiлдерiн ;айта ;арауды ;ажет етедi [6, 7].
1975...1978 жж. аралыгында 1ле жэне Жетiсу Алатауларыныц тау-лы жэне тауалды аума;тарыныц, соныц шшде Yлкен жэне Кiшi Алматы, Есш eзендерi алаптары бойынша селден ^органу шараларыныц сулбасы дайындалды. Селден ^органу стратегиясыныц басты багыттарыныц бiрi сел тас;ындарын тау ацгарларындагы iрi бeгеттердiц кeмегiмен устап, селтежегiш бeгеттер мен кiшi кeлемдегi бeгесiндер, сондай-а; реттепш имараттар жYЙесiн салу болды. Сонымен бiрге Шыгыс Казахстан облысы Семей аймагыныц, ОцтYCтiк Казахстан жэне Жамбыл облыстарыныц селден ^органу шараларыныц сулбалары дайындалды. Сулба ар;ылы жоспарланган селден ;оргау шараларыныц бэрi бiрдей жYзеге аспады. Солардыц негiзiнде селден ;органуга багытталган имараттардыц Казселден;оргау мекемесшщ ;узырындагы жалпы саны 83 жетп [1]. Аталган имараттардан бас;а эюмшшк органдар мен жергiлiктi жердегi эртYрлi кэсiпорындардыц ;узырына берiлген бiр;атар селден ;оргау има-раттары тургызылды.
Тургызылган имараттардыц басым бeлiгi сел тас;ындарыныц зиянды салдарын тeмендетуге септiгiн типзш, eзiнiц жумысын ары ;арай жалгастыруда. Бiрк;атар имараттар сел тас;ыныц нэтижесщде ;ирап, ;исынсыз шешiмдердiц мысалы болды. Бiрк;атары журпзшетш пайдалану жэне ;алпына келтiру-жeндеу жумыстары жеткiлiксiз болганды;тан, ютен шы;ты.
Эр уа;ытта жаса;талган селден ;оргау сулбалары мен жобаларыныц басты кемшшп сел eткен кезде олардыц ;ират;ыш эсерiнiц сипаттамалары мен зонасын тeмендететiн имараттар салуга
199
багытталгандыгы. Селден коргау сулбаларыныц кешендшпнщ мэш сел каушт алапка басты езен арнасында жэне оныц салаларында селтежепш, селвткiзгiш жэне турактандыру имараттарын юршлретш бiрнеше имарат тургызуда. Дегенмен онда селдщ туындауыныц алдын-алу, кулактандыру, эсер ету зонасынан нысандарды кешiрy сиякты коргану шаралары карастырылмаган. Сонымен катар, аумактыц каркынды игерiле басталуы-на байланысты сел таскыныныц зиянды эсершен коргауды кажет ететiн кептеген нысандар пайда болды, ал олардыц кiбiреyлерi сел таскыныныц жандануына экеп соктырады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Баймолдаев Т. А., Виноходов В.Н. «Казселезащита» - оперативные меры до и после стихии. - Алматы: Изд-во «Бастау», 2007. - С. 97-109.
2. Есенов У.Е., Хон В.В. Международный симпозиум по противоселевой и противолавинной защите в Австрии. / Проблемы противоселевых мероприятий. / Под ред. У.Е. Есенова и др. Алма-Ата: «Казахстан», 1981. - С. 132-136.
3. Квасов А.И. Современное состояние и анализ работы противоселевых сооружений в бассейне Вади Хадрамаут НДРЙ. / Проблемы противоселевых мероприятий. - Алма-Ата; «Казахстан», 1984. - С. 88-95.
4. Сулаквелидзе Л.А., Квирквелия Б.Д., Сулаквелидзе Е.А. Селевые явления и борьба с ними за рубежом. - В кн.: Эрозионные и селевые процессы и борьба с ними, Вып. 5. - Тбилиси: ГрузНИИГиМ, 1976. - С. 110-117.
5. Тевзадзе В.И. Опыт проведения противоселевых мероприятий в Японии. / Проблемы противоселевых мероприятий. - Алма-Ата: Изд-во «Казахстан», 1979. - С. 178-184.
6. Хегай А.Ю., Земс А.Э., Зиневич Ю.Н., Квасов А.И. Развитие представлений о природе селевых явлений и характере необходимых противо-селевых мероприятий в районе г. Алма-Аты. / Проблемы противоселе-вых мероприятий. - Алма-Ата: 1986. - С. 62-71.
7. Яфязова Р.К. Природа селей Заилийского Алатау. Проблемы адаптации. - Алматы: 2007. - 158 с.
8. Hübl J., Suda J.Debris flow mitigation measures in Austria. Селевые потоки: катастрофы, риск, прогноз, защита. Труды Международной конференции. Пятигорск, Россия, 22-29 сентября 2008 г. - Отв. ред. С.С. Черноморец. - Пятигорск: Институт «Севкавгипроводхоз», 2008. - 396 с.
200
эл-Фараби атындагы Каза; ¥лтты; университетi «Казселден;оргау» Мемлекеттiк Мекемесi
МИРОВОЙ И КАЗАХСТАНСКИЙ ОПЫТ ЗАЩИТЫ ОТ СЕЛЕВЫХ ЯВЛЕНИЙ
Канд. геогр. наук М.М. Молдахметов А.К. Мусина
В статье рассмотрены проблемы противоселевой защиты на примере Австрии, США, Японии и СНГ, а также подходы к организации защиты. Дан исторический обзор мировому, союзному и казахстанскому опыту защиты от селевых явлений, проанализирована проблема защиты от селевых явлений в Казахстане.
201
