Научная статья на тему 'СЕЛ ТАСҚЫНЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ УАҚЫТ БОЙЫНША ӨЗГЕРУІ'

СЕЛ ТАСҚЫНЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ УАҚЫТ БОЙЫНША ӨЗГЕРУІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
67
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕЛ ТАСҚЫНДАРЫ / СЕЛ ұғЫМЫ АНЫқТАМАЛАРЫ / СЕЛ ТАБИғАТЫ / СЕЛ ҚҰБЫЛЫСТАРЫ / СЕЛДЕРДің ЖіКТЕЛУі

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Раймбекова Ж.Т., Мусина А.К.

Қарастырылып отырған мақалада селтану ғылымының жеке бағыт болып қалыптасуында «сел» ұғымының уақыттық өзгерістері мен нақты термин ретінде қалыптасу мәселелері талданған. Сондай-ақ «сел» құбылыстарының шетелдік әдебиет көздерінде кездесетін нұсқаларына шолу жасалды. Сел тасқындары туралы түсініктің нақтылануы өз кезегінде селден қорғану шараларын ұйымдастырудың тиімділігін арттырады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СЕЛ ТАСҚЫНЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ УАҚЫТ БОЙЫНША ӨЗГЕРУІ»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 1 2018

эек 556.011

Ж.Т. Раймбекова 1 Геогр. гылымд. канд А.К. Мусина 1

СЕЛ ТАСЦЫНЫ ТУРАЛЫ ¥ГЫМДАР МЕН ТЕРМИНДЕРДЩ УАЦЫТ БОЙЫНША 0ЗГЕРУ1

Тушн свздер: сел тасцындары, сел ^гымы аныцтамалары, сел табигаты, сел ц^былыстары, селдердщ жiктелуi

Царастырылып отырган мацалада селтану гылымыныц жеке багыт болып цалыптасуында «сел» у^шыныц уацыттыц взгер1стер1 мен нацты термин реттде цалыптасу мэселелер1 талданган. Сондай-ац «сел» цубылыстарыныц шетелд1к эдебиет квздертде кездесет1н нусцаларына шолу жасалды. Сел тасцындары туралы тустттщ нацтыглануы вз кезег1нде селден цоргану шараларын уйымдастырудыц тшмдшгт арттырады.

Сел ц^былыстарын сипаттау кезшде цолданылатын тYсiндiрмелi-терминологиялыц аппаратты зерттеу, сондай-ац арнайы терминнщ болуы гылымдагы жекелеген багытты рэшмдеудщ мацызды элементi болып табылады. Посткецеспк кещстште «сел» деп аталатын ц^былысты сипаттауга багытталган зерттеулер нэтижелерi гылымда селтану атты жаца гылыми багыттыц пайда болуына ыцпал еттi. Ал, басца мемлекеттерде сел ц^былысын зерттеуде бiрнеше термин цолданылатындыцтан [20], селтану жеке гылыми багыт болып цалыптаса алмады. Сондыцтан да сел тасцындарыныц эртYрлi типтерi тYрлi гылым салаларында царастырылып келедi.

Казахстан жагдайында да сел тасцындары элi кYнге дешн толыгымен зерттелмеген ц^былыс. «Сел» терминш гылыми эдебиетке Б.И. Статковский (1859 ж.) енпзген. ез уацытында Б.И. Статковский, Н.Н. Пыльцов, И.В. Мушкетов, М.А. Великанов, П.С. Непорожний, Д.Л. Соколовский, М.В. Срибный, И.В. Боголюбова, С.М. Флейшман, Ю.Б. Виноградов, А.И. Шеко жэне т.б. сияцты галымдар б^л ^гымды аныцтауга талпыныс жасаган.

1 КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан.

Сел к^былысыныц термонологиялыщ мэселелерi ец алгаш рет 1952 ж. Тбилиси ^аласында еткен Yшiншi БYкiлодакгьщ сел таодындары жвнiндегi конференция аясында тал^ыланды. Fылыми эдебиетте сел таодыны немесе сел ^гымын 6ip жYЙеге келтiру ма^сатында сел таодындарын екi категорияга: байланыс^ан (к^рылымдыщ) жэне турбуленттiк (а^палы) деп бвлш ^арастыру ^сынылды. Кейiнiрек, М.С. Гагошидзе, И.В. Боголюбова жэне т.б. галымдардыц ецбектерiнде сел ^гымы аныщтамаларына сыни т^ргыдан шолу жасалды [1, 6].

ЭртYрлi эдебиеттерде сел (сел тас^ыны) эр^алай тYсiндiрiледi. Мысалы, В.Ф. Перов ецбепнде: сел дегенiмiз таулы взендердщ кiшiгiрiм алаптарында кенеттен туындайтын, сыныщты тау жыныстары мен су ^оспасынан к^ралган буыр^анды арналыщ тас^ын деп аныщтама берсе, rçазiрri уа^ыттагы сел тас^ыны жвнiндегi зерттеулерде «кенеттен туындайтын», «буыр^анды тас^ын», «таулы взендерде туындайтын» деген аныщтамалар взшщ мэнш жогалт^аны жайлы айта кеткен жен.

Казахстан Республикасы аумагында сел зерттеу ж^мыстарын жYргiзу жэне ^йымдастыру жвшндеп н^с^аулыщта [16] сел (сел тас^ыны) сел процесiне арнадагы грунттыц ^атты бвлшектерiн экелумен немесе сел массасыныц, сондай- а^ оныц к^раушыларыныц шв^мен сипатталатын сел ^оспасыныц арналыщ ^озгалысы деген аныщтама берiлген.

Ю.Б. Виноградов бойынша сел жэне тау - ажырамас ^тымдар. Сондыщтан да арнайы ^арталарда барлыщ таулы аудандар сел^аушт аудандарга жат^ызылады [5]. Ал, кец байтам швлейттi жэне швлдi жазыщты аудандар сел ^ауш жо^ аудандар болып саналганымен, сел тас^ындары тек «таулы взендерде» гана емес, сондай-а^ жазыщ айма^тарда да к;вршю беруде [21].

Ощустш шыгыс Каза^станныц таулы жэне тауалды аудандарында бай^алган сел к^былыстарыныц зерттелу тарихы 100 жылдан астам уа^ытты ^амтиды. Б^л кезец iшiнде селдщ табигаты, оныц туындауы мен кврiнiс берушщ, ^алыптасу жагдайы мен процестершщ сипатты ерекшелiктерi туралы квз^арастар айтарлыщтай взгердi.

1887 ж. жерсшюшс салдарын зерттеу нэтижелерi бойынша И.В. Мушкетовтщ берген алгаш^ы толывданды сипаттамасында 1ле Алатауындагы сел к^былыстары «сыргыма», ал А^сай взенi алабында ^вршю берген к^былыстар «опырылым» деп аталган болатын [12]. Аталган айма^та кврiнiс берген 1921 ж. келес iрi сел к^былысы туралы алгаш^ыда «су басу» деген пiкiр орын алды. Кейiнгi зерттеу

мэлiметтеpiнде «сыpFымa» теpминiмен ^rap, «су тaсrçыны, сулы-тaсты сел, лaйлы-тaсты aFын, селдш су тaсrçыны» [7, S, 10, 1S, 19] сия^ты теpминдеp rçолдaнылды.

Эткен Faсыpдыц екiншi жapтысынaн бaстaп, тaулы жэне тaуaлды aудaндapыныц ^ap^bi^^i игеpiле бaстaуы жэне осы aудaндapдa кepiнiс беpетiн сел ^¥былыстapыныц жиiлеуi сaлдapынaн селден K^pFa^ кзжетплш туындaды. Ал, ол e3 кезегiнде, б¥pынFы Кецес ОдaFы aумaFыныц бapлbщ тaулы aудaндapындaFы сел тaсrçындapын зеpттеу ж¥мыстapынbщ жaндaнуынa aлып келдi. Сол себепт сел мэселелеpi жeнiндегi зеpттеу ж¥мыстapындa rçолдaнылaтын негiзгi ¥Fымдap мен теpминдеpдi 6ÍP жYЙеге кел^удщ кзжет туындaды. 20 F. 50-жылдapы eткен жaлпыодaкгbщ конфеpенциялap мен жинaлыстapдa сел K¥былыстapы жeнiндегi жaлпы тYсiнiктеpдi жYЙеге кел^уге жэне олapды сипaттaу, есептеу жэне болжaу кезiнде rçолдaнылaтын теpминдеpдi pетке келтipуге тaлпыныс жaсaлды. Тiкелей сел тaсrçындapынa жYpгiзiлетiн бarçылaулap eте с^ек болFaндbщтaн, олapдыц rçaлыптaсу, жYpiп eту кepiнiсi, сондaй-arç сипaттaмaлapы сел тaсrçындapыныц rçaлдыpFaн iздеpi бойыншa кзлпыш кел^шдь Зеpттеушiлеp эpтYpлi мaмaндbщ иелеpi болFaндbщтaн, ^ол жеткiзiлген ^pbra^brnap эprçaлaй тaлдaнды. Зеpттеушiлеp apaсындa гидpологтapдыц бaсым болуы сел тaсrçындapын тaсындылap молынaн кездесетш су тaсrçындapы pетiнде тYсiнуге aлып келдi. Олapдыц негiзгi сипaтты белгiлеpiне кенеттен туындaуы, ^озFaлысыныц буыprçaнды ситаты, rçairbi тaсындылapдыц кeптеп кездесуi жaтrçызылaды. Б¥л белгiлеp б¥pынFы Кецес ОдaFыныц бiprçaтap aудaндapындaFы сел к¥былыстapын сипaттaуFa жapaмды болды. Дегенмен елдiц бaсrça aймa^тapындa б¥л ¥Fымныц шегiне сыймaйтын сел K¥былыстapы кepiнiс беpiп жaтты. Осы кезецде жYpiп eткен сел тaсrçындapы rçaлдыpFaн сел мaссaсы шeгiндiлеpiнiц к¥Paмындa rçairbi фpaкциялapдыц кездесуi б¥pын белгiленген ты^ыздыщ мэнiнен aсып тYCтi. Б¥л сел тaсrçындapын «rç¥pылымдbщ» жэне «туpбуленттi» деп бeлу кзжетптгш aйrçындaды. Кдоылымдьщ селдеpдiц сипaтты еpекшелiгi -K¥paмындa сaзды жэне тaсты ^¥Paушылылap кeптеп кездесетiн жоFapы ты^ыздыщ^ ие болуындa. ОсыFaн бaйлaнысты лaйлы-тaсты сел rçозFaлысыныц сипaты лaминapлы rçозFaлысrça жarçын болу кеpек деп ¥ЙFapылды. «Туpбуленттi сел» клaссынa rçозFaлыстыц буыprçaнды (туpбуленттi) сипaтын ^mana^n ететiн су мен rçairbi к¥Paушыдaн т¥paтын aFындap - сулы-тaсты селдеpдi жaтrçызу ¥сынылды [9].

20 Faсыpдьщ екiншi жapтысынaн бaстaп 1ле Алaтayыньщ Кiшi Алмaты взенi aлaбындa (1951, 195б ж.), содaн соц Есiк взенi (19б3 ж.) aлaбындa сaзды, ц¥мды-тaсшaцпaлы ц¥Payшылapдыц, соидей-ад сел мaссaсы ц¥PaмындaFы ipi тaстapдыц квп мвлшеpiне бaйлaнысты тыFыздыFы вте жоFapы жэне цозFaлыстьщ тypбyленттi сипaтымен, сонымен бipге жоFapы жылдaмдьщпен сипaттaлFaн сел тaсцындapы жYpiп вттi. АтaлFaн ц¥былыстap сел тaбиFaты мен сипaттaмaлapы тypaлы жaцa пiкipтaлaстapдыц оpын aлyынa ьщпaл еттi, себебi сел тaсцыныньщ сипaттaмaлapы тypaлы тYсiнiктiц кецеюi тек Fылыми Faнa емес, сонымен цaтap цолдaнбaлы мэнге ие болды [3]. Осы ya^in-a Алмaты цaлaсын селдщ циpaтцыш эсеpiнен бapыншa жете ^pFay мэселесi aлдыцFы оpынFa цойылды, aл селден KppFaBy шapaлapын тaндay кезiндегi жобaльщ шешiмдеp мен селдщ есептiк сипaттaмaлapын д^ыс ami^ray цaбылдaнFaн бaстaпцы постyлaттapFa тэyелдi болды. Kaзaцстaндa ^ap^i^^i жYpгiзiлген Fылыми-зеpттеy ж¥мыстapыньщ нэтижесiнде, сел мaссaсыныц ц¥Paмы мен тыFыздыFынa, эp кшсс^ тэн пpоцестеp мен цaлыптaсy жaFдaйынa, сондaй-aц тосцayылдapFa эсеp етyiне бaйлaнысты сел ц¥былыстapын лaйлы-тaсты, лaйлы жэне тaсынды-сyлы тaсцындapFa бвлетiн жiктеме ^сынылды [4]. Уaцытылы aлынFaн нэтижелеp мен есептеyлеp Кiшi Алмaты взен aлaбындa Медеy бвгетiн жобaлay кезiнде констpyктивтi шешiмдеpдiц д^ыс цaбылдaнyын цaмтaмaсыз етп. KaбылдaнFaн шешiмдеpдiц д^ыс^^! 1973 ж. Krni Алмaты взенi aлaбындa вткен ipi сел тaсцыны кезiнде дэлелдендi [14]. Б^ыеты КСРО-ныц квптеген Faлымдapы вздеpiнiц бaстaпцы квзцapaстapын взгеpтпесе де, б^л жiктеме «Селдi зеpттеy жвшндеп н¥сцayльщтaн» [15] оpын тayып, KaзaцстaндaFы кейiнгi квптеген зеттеyлеpге негiз болды. Жэне де бaсты нaзap ipi лaйлы-тaсты тaсцындapFa ayдapылды, aл оныц квpiнiс беpyiнiц кiшi фоpмaлapы, сондaй-aц тaсынды-сyлы тaсцындap нaзapдaн сыфт ^лды. Олap сел ц¥былыстapынa жYpгiзiлетiн бaцылayлap пpaктикaсындa «сел шыFapындысы, сел ысыpындысы, сел тэpiздi су тaсцындap, белсендi беттiк aFынды» сияцты теpминдеpдiц пaйдa 6олуы мен цолдaнылyынa aлып келдi. Сел ц¥былыстapын ami^ray^iR бipыцFaй тэсшшщ жокты^ы rça3ipri ya^in-a дa оpын aлып отыp, ол, вз кезепнде, сел ц¥былыстapын 6íp pетке келтipyде, олapды есептеy мен болжay эдiстеpiн жaсaцтay мен цолдaнyдa ^mi^^i^-ap тyындaтaды.

Кецес ОдaFы ыдыpaFaннaн кейш, сгяси шекapaлap б^зылып, посткецеспк кещспк элемдiк FылымFa кещнен apaлaсa бaстaды. Ал, Fылыми

жетюиктермен тэжрибе бвлiсу y™iH шетелдiк баспаларда жарияланган ецбектерде сел таскынына катысты терминнщ агылшын тiлiнде де на^ты баламасыныц болмауы сел таскыны туашпн ашып бере алмады.

Шетелдiк эдебиеттерде сел кубылыстарын «mudflow» жэне «debris flow» термиш аркылы сипаттайды. АКШ-тык жэне Еуропалык эдебиет квздерiнде жш кездесетiн «debris flow» терминi жогары жылдамдыкка ие жылжыма (оползень) кубылысына уксайды. Ал, «mudflow» жылжыма кубылыстарымен салыстырганда, суйык кураушысы Yлесiнiц басым болуымен жэне ещспк мэндерiне байланысты узак жерге тасымалдануымен ерекшеленедi [22].

1947...1991 жж. аралыгында КСРО Министрлер кецесшщ жанында селтанушы галымдардыц iзденiстерiн Yйлестiру максатында Сел ассоциациясы кызмет аткарган болатын. Экономикалык дагдарысты вткергеннен кейiн, 2005 жылы сел таскындарынан келетiн шыгынды азайту жэне багалау эдiстерiн дайындау, сондай-ак тYрлi зерттеу жумыстарын уйымдастыруды колдау максатында «Сел ассоциациясы» кайта курылды (ресми сайт www.debrisflow.ru). ¥йым атынан жарияланган гылыми баяндамалар мен ецбектердщ басым бвлтнде сел таскыныныц агылшындык «debris flow» нускасы пайдаланылады.

Казакстандык галымдар шетелдш баспаларда «mudflow» жэне «debris flow» терминдершщ кос нускасын катар пайдаланады. Алайда сел таскындары жайлы жарык кврген соцгы жылдардагы ецбектерде Ощуспк Казакстан, Жамбыл облыстары мен Жетюу Алатауында кврiнiс беретiн беткейлiк агындыдан бастап, Шыгыс Казакстан мен Жетюу Алатауыныц взендерiндегi су таскынына детнп кубылыстар сел таскындары ретiнде карастырылган. Бул мэлiмеггер бойынша Казакстан аумагында тiркелген жэне калпына келтiрiлген сел таскындарыныц жалпы саны 1200 асады. Елiмiздегi сел таскындарын ауыздыктаумен айналысатын мекеме кызметкерлершщ пiкiрiнше, сел таскыны дегенiмiз аллювиалды-деллювиалды жыныстар мен су коспасынан куралган жогары куаттылыкка жэне тыгыздыкка ие арналык кубылыс. Ал, вз кезегiнде бул сипаттамаларга сай келетiн сел таскындарыныц саны едэуiр кыскарады.

Кез келген аумакта апатты кубылыстыц алдын алу жэне оныц зиянды салдарын твмендету Yшiн сол кубылыстыц табигаты белгiлi, толык зерттелген болуы керек. Казакстан жагдайында сел таскыныныц сипаттамаларын толык айкындап алмай тура корганыс шараларын уйымдастыру - корганыс тиiмдiлiгiн твмендетедi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Боголюбова И.В. Селевые потоки и их распространение по территории СССР. - Л.: Гидрометоиздат, 1957. - 152 с.

2. Божинский А.Н., Запарожченко Э.В., Черноморец С.С. Моделир-вание катастрофических селей в бассейне р. Кулумколл // Вестник МГУ. -Сер. 5. География. - 2008. - №5. -С. 31-35.

3. Бойков А.С. Схема проектируемых мероприятий по защите г. Алма-Аты от селевых потоков // Материалы Материалы IV Всесоюзной конференции по селевым потокам. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1959.

- С. 186-202.

4. Виноградов Ю.Б. Модели процессов селеобразования // Тр. Каз-НИГМИ. - 1971. - Вып. 51. - С. 26-44.

5. Виноградов Ю.Б. Этюды о селевых потоках. - Л.: Гидрометеоиз-дат, 1980. - 143 с.

6. Гагошидзе М.С. К вопросу единообразного определения в научной литературе понятий по селевым потокам / Эрозионные и селевые процессы и борьба с ними // ГрузНИИГиМ. - 1976. - Вып. 5. - С. 13-20.

7. Городецкий В.Д. Причины Алма-Атинской катастрофы 8 июля 1921 г. // Ветник Центрального музея Казахстана. - Алма-Ата: 1936. - №1.

- С. 23-40.

8. Женжурист Э.М. Алма-Атинская катастрофа 8 июля 1921 г. // Вестник ирригации. - Ташкент: 1923. - №1. - С. 27-31.

9. Качалов Д. А. О грязекаменном потоке и опыте организации информационно-предупредительной службы // Материалы IV Всесоюзной конференции по селевым потокам. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1959.

- С. 32-39.

10. Корженевский Н.Л. Экспедиция для исследования Алма-атинской катастрофы (8 июля 1921 г.). // Военная мысль. - Ташкент: 1921. - Кн. 3. -С. 270-276.

11. Медеу А.Р., Киренская Т. Л., Тасболат Б. Селевые риски ливневого генезиса // Тр. междунар. научно-практ. конф.: «Ауезовские чтения-4» и третьей научной конференции ВУЗов Южного региона. - Шымкент, 2004.

- Т. 7. - С. 82-84.

12. Мушкетов И.В. Верненское землетрясение 28 мая (9 июня) 1887 г. // Труды Геолкома. - СПб. - 1890. - Т. 10. - Вып. 1. - 154 с.

13. Перов В.Ф. Селевые явления. Терминологический словарь. - М.: Изд-во МГУ, 1996. - 46 с.

14. Развитие представлений о природе селевых явлений и характере необходимых противоселевых мероприпятий г. Алма-Аты. / Хегай А.Ю. [и др.] // В кн.: Проблемы противоселевых мероприятий. - Алма-ата, 1986. - 62-71 с.

15. Руководство по изучению селевых потоков. - Л.: Гидрометеоиздат, 1976. - 142 с.

16. Руководство по организации и проведению работ по изучению селей на территорий Республики Казахстан. - Алматы: ТОО «Гидрометпо-лиграф», 1998. - 143 с.

17. Степанов Б.С., Яфязова Р.К. Сдвиг парадигмы - этап развития се-леведения // Гидрометеорология и экология. - 2015. - №1. - С. 50-74.

18. Святский Д.О. О грязекаменных потоках «селях» на реках Малой и Большой Алматинок в связи с режимом водности этих рек // Труды КазУ-ЕГМС. - 1936. - Т. 1. - С. 57-80.

19. Филенко Р.А. Режим рек северных слонов Заилийского Алатау // Труды по гидрологии. - 1938. - Вып. 1. - С. 117-154.

20. Черноморец С.С. Особенности морфолитодинамики селевых очагов Центрального Кавказа после катастрофических селей: Автореф. дис. ... канд. геог. наук. - М., 2003. - 24 с.

21. Яфязова Р.К. Природа селей Заилийского Алатау. Проблемы адаптации. - Алматы: 2007. - 158 с.

22. Bates RL, Jackson JA, Glossary of Geology. American Geological Institute - Falls Church, Virginia, 1984. - 788 p.

Поступила 30.03.2018 Ж.Т. Раймбекова Канд. геогр. наук А.К. Мусина

ВРЕМЕННАЯ ТРАНСФОРМАЦИЯ ТЕРМИНА И ПОНЯТИЯ О СЕЛЕВЫХ ПОТОКАХ

Ключевые слова: определение понятия селя, природа селей, селевые явления, классификация селей

В статье рассматривается становление и временная трансформация основных понятий и термина о селевых потоках. Дан обзор сравнительных вариантов термина «селевые явления» в различных источниках. Обоснование понятия «селевые потоки» играет роль в повышении эффективности организации противоселе-вых мероприятий.

Raimbekova Zh.T., Mussina A.K.

TIME TRANSFORMATION OF THE TERM AND THE CONCEPT OF

MUDFLOWS

Keywords: mudflows, definition of the concept of mudflow, debris flows, mudflow phenomena, classification of mudflows

The article discusses the problems of the formation and temporary transformation of the basic concepts and term of mudflows, and gives an overview of the comparative variants of the term «mudflow phenomena» in varioos soorccs in English. TTe rationale for the concept of mud flows plays a role in solving the problem of improving the effectiveness of organizing measures against mudflow.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.