ІЛЕ АЛАТАУЫНДАғЫ СЕЛ ОШАқТАРЫНЫң БИіКТіК БЕЛДЕУ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №2 2012

ЭОК 551.331.8; 624.131.543

Геогр. гылымд. канд. М.М. Молдахметов * Геогр. гылымд. канд. АД. Мусина *

Д.Ж. Айдарбеков *

1ЛЕ АЛАТАУЫНДАГЫ СЕЛ ОШАЦТАРЫНЫЦ БИ1КТ1К БЕЛДЕУ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ

СЕЛ ОШАЦТАРЫ, СЕЛ Ц¥БЫЛЫСТАРЫ, БИ1КТ1К БЕЛДЕУ, УЛЕСТШМ, СЕЛ ЖЫРГЫЛАРЫ, СЕЛ ЖЫРМАЛАРЫ, СЕЛ АЛАП-ТАРЫ

Мацалада Цазацстандагы сел цаутт1 аудандардыц ¡штде ец жогары сел эрекетттг1мен ерекшеленетт 1ле Алатауыныц орталыц белтнде шогырланган сел ошацтарыныц бшктт белдеу бойынша та-ралуы кец1стЫтЫмэл1меттер нег1зтде талданган. Сонымен цатар сел ошацтарыныц сел тасцындарын цалыптастырудагы рол1 багаланган.

Каза^станныц шыгысы мен ощуспк-шыгысын альт жащан тау-лы аудандарда апатты сел к¥былыстары жш бащалады. Жалпы алганда Каза^стандагы таулы аудандардыц 70 % жуыгы орташа жэне жогары сел к;аушт аудандарга жатады. КР ТЖМ «Казселденк;оргау» ММ мэлiметтерi бойынша аталган аудандарда 300 сел алабы, ал осы алаптарда 5650 сел ошагы тiркелген, оныц 1200 астамы елдi мекендерге, байланыс желiлерi мен ауыл шаруашылыгына жарамды жерлерге тшелей ^ауш твндiрсе, ^алгандары адам аягы жетпейтiн немесе халыщ аз ^оныстанган айма^тарда орналас^ан жэне олар аталган аймакгардыц игерiлу дэрежесiне ^арай басты ^ауш ошагына ай-налуы мYмкiн [2].

Сел тас^ындары ещстш Yлкен, мвлшерi сындыщ шамадан жогары агынды ^алыптасатын жэне мол бос сыныщты материалдар шогырланган жер бетшщ учаскелерiнде туындайтыны белгiлi жэйт. Шыгу тегi жэне ^уаты эртYPлi типтердеп сел тас^ындарыныц ^алыптасуы мYмкiн м^ндай учаскелер сел ошакгары деп аталады [3].

Кейбiр оша^тардыц сел к¥былыстарын ^алыптастыру мYмкiндiгi жогары. Сел оша^тарын бос сыныщты материалдар мол, беткейлерi аса ^ламалы, сондай-а^ сел ^оспасыныц швгiндiлерi мен олардыц ысырындысы

* эл-Фараби атындагы Каза^ Улттъщ университет^ Алматы 94

кездесетш жерлерде овдй бaй;ayFa болaды. М^ц^й сел ошaктaрын белсендi ошa;тaр деп aтaйды. Кейбiр сел кaлыптaсy процест^ сирек тyындaйтын ошaктaрды б^рыюты eткен сел тaскындaрыньщ Í3Í бойыншa amiKrayFa болa-ды. Егер олaрдa сел тaс;ындaрын кaлыптaстырyшы жaFдaйлaр сa;тaлFaн бол-сa, ондa мандой ошaктaрды дa белсендi ошaктaр кaтaрынa жaт;ызyFa болaды. Дегенмен, ya^rr eте келе сел ошaктaрындa сел кaлыптaстырyшы жaFдaяттaр жойылa бaстaйды. Mысaлы, кейбiр ошaк беткейлершщ ещстш ya^rc eте келе жaйпa;тaлa тYсiп, Kya™ жоFaры сел тaс;ындaрын кaлыптaстырyFa жеткiлiксiз болуы мYмкiн. Мандой ошaктaр белсендiлiгi бэсендеген ошaктaр деп aтaлa-ды жэне олaр Kya™ тeмен тaсынды-сyлы тaскындaрдыц кaлыптaсy ошaFынa aйнaлaды. ЖоFaрыдa aйтылFaндaрFa косa, сел кaлыптaстырy элеyетi бaр сел ошaктaры кец тaрaлFaн, яFни б^л жерлерде сел тaскындaрыньщ кaлыптaсyы бaйкaлмaFaнымен, болaшaктa сел тaскындaрыньщ орын aлyы mymkí^

^O^iFy тегi гидрометеорологиялы; сел тaскындaрыньщ кaлыптaсy ошaFынa тayлы eзендердщ бiрiншi реттiк сaлaлaрындaFы (Yлкен ещстшке ие) жырмaлaр, жaртылaй жaртaсты мaссивтердщ, корымдaрдыц, бос сыныкты мaтериaлдaр жинaктaлFaн моренaлык кертпештердщ колaттaры, сондaй-aк шымдaлFaн жэне ормaндaндырылFaн колaттaр - сел жырмaлaры жaтaды.

Бос сыныкты мaтериaлдaрдьщ молдыгеымен сипaттaлaтын жэне едэyiр ещспкке ие yчaскелер aрнaньщ ежелгi моренaлык шeгiндiлер кaбaтынa немесе кaндaй дa бiр бaскa дa тез шaйылFыш тYзiлiмдер кaбaтынa с^ыш енiп жaтyы MYMKrn. Мандой сел кaлыптaстырyшы ошaктaр сел жырFысы деп aтaлaды.

ШыFy теп нeсерлi лaйлы тaсты сел тaскындaры кaлыптaсaтын сел ошaктaры 1ле Алaтayыныц бaрлык aлaптaрындa тaрaлFaн.

Ендiк бaFыт бойыншa 1ле Алaтayын 3 бeлiкке бaтыс, ортaлык жэне шыFыс деп бeлy кaбылдaнFaн. KaзaкстaндaFы сел Kayirni ayдaндaрдыц iшiнде белсендiлiгi ец жоFaры сел эрекеттiлiгiмен ерекшеленетiн ayдaнFa бa-тысындa ¥зынкaрFaлы eзенiнен шыFысындa ТYрген eзенi aлaбынa дейiнгi aрaлыкты кзмтып жaткaн 1ле Алaтayыныц ортaлык бeлiгi жaтaды. ТYрлi типтегi сел тaскындaры кaлыптaсaтын сел ошaктaры жeнiндегi мэлiметтер aэрофототYсiрiмдер мен космотYсiрiмдердi бaжaйлay, жер бет бaрлay жэне aр-шйы зертеу ж^мысгарын жYргiзy бaрысындa aлынaтындыFы белгiлi. АтaлFaн ж^мыстaрды жYргiзy кезшде aлынFaн нэтижелердi жинaктay, корыту, тaлдay негiзiнде 1ле Алaтayыныц ортaлык бeлiгiнде 25 сел aлaбы орнaлaскaндыFы aныктaлFaн. Осы сел aлaптaрындa 637 сел ошaFы тiркелген. Олaрдыц биiктiк

белдеу бойыншa Yлестiрiлyi [1] келтiрiлген геоморфологиялы; белдеулер биiктiктерi бойыншa бeлiндi:

1. Жaртaсты-м¥здыкты биiк тayлы белдеу (3200...3400 м, 5000 м дешн);

2. м^здыкты жэне кaрлы eнделген ^лды; пiшiнiндегi тiк беткейлi биiк тayлы белдеyi (2800...3300 м);

3. ^р^нды тiлiмделген ортaшa тayлы белдеу (1600...2900);

4. тшмделу дэрежесi эртYрлi aлaсa тayлы белдеу (1000...1700 м).

1ле Алaтayыныц ортaлык бeлiгiнде сел ошaктaрыныц тaрaлyыныц Yлес сaлмaFы суретте келиршген. Сел ошaктaрыныц тец жaртысы (50 %) ор-тaшa тayлы ayдaнFa, 13 % aлaсa тayлы ayдaнFa, 24 % жэне 13 % бшк тayлы ayдaндaрFa тиесiлi.

Сел ошaктaрыныц бaсым бeлiгi (200 жуык) ТaлFaр мен ТYрген eзен aлaптaрындa шоFырлaнFaн, олaрдыц Yлкен Алмaты eзенi aлaбындaFы жaлпы сaны - 70, Есш eзенi aлaбындa - 50, Krni Алмaты eзенi aлaбындa - 30, Аксaй езеш алабында - 25.

1000-1700 1600-2900 2800-3300 3200-3400 абс..м жэне одан жогары

Сурет. 1ле Алатауыныц орталыц бвлiгiндегi сел ошацтарыныц бшктт белдеу бойынша Yлестiрiлуi.

Жaлпы сел aлaбындaFы сел ошaктaрыныц сaны оныц ayдaнынa тэуелд^ яFни ayдaны неF¥рлым Yлкен болFaн сaйын, ондaFы сел ошaктaрыныц сaны aртa тYседi.

Сел ошaктaрыныц ендш бaFыт бойыншa жэне жергiлiктi жердщ биiктiк белдеyi бойыншa Yлестiрiлyi сол ayMa;;a тYсетiн жayын-шaшын мeлшерiне тэуелдь Сел ошaктaрыныц ец кeп тaрaлFaн зонaсы кaмтaмсыздыFы 1 % ец жоFaры тэyлiктiк жayын-шaшын жиынтыFы бaйкaлaгын зонaмен сэйкес келедi.

Сел ошaктaрыныц Yлестiрiлyi су жинay aлaптaрыныц ещстшне де тэyелдi. Су жинay aлaптaрыныц ецiстiктерi aрткaн не кемiген сaйын, сел ошaктaрыныц жaлпы мeлшерi aзaя тYседi.

Ауданныц климаттык сипaттaлapымен коса aлFaндa сел ошaктapы K¥pылымдapыньщ еpекшелiктеpi эpозионды-жылжымaлы жэне жылжымалы сел кaлыптaстыpyшы пpоцестеpдщ туындау зaндылыктapын айкындайды. Жылжымалы сел калыптастьфушы пpоцестеpдщ дaмyы жэне куаттыльгеы эpтYpлi сел тaскындapыньщ жYpiп втyi квбiнесе aлaптaFы ошактыц оpнaлaсyынa тэyелдi болады. Сонымен кaтap, сел ошaктapыньщ шоFыpлaнып оpнaлaсyы да мацызды. Сел ошaктapыныц шоFыpлaнa оpнaлaсyы селдщ в^мдш сипaттaмaлapыныц ap-тyынa жэне олapдьщ сел калыптастьфу пpоцесiне катысуыныц бipyaкыттылыFы мен кезектiлiгiн камтамасыз етедi.

Сел ошaктapыныц сел тaскындapын кaлыптaстыpyдaFы pолi олapдьщ негiзгi взендеpдщ т^йьщтаушы т¥стaмaлapынaн кaшыктыFынa, сонымен кaтap сел тaскындapыньщ жYpiп втy жолындaFы сел ошaктapыньщ моpфометpиялык сипaттaмaлapыньщ взгеpyiне тэyелдi. Сел ошaктapыньщ басым бвлiгi биiк таулы аймакта тapaлFaн, дегенмен олapдьщ моpфометpиялык сипaттaмaлapыньщ квpсеткiштеpi мapдымсыз. Сондай-ак 35GG м жоFapы биiктiктеpде жayын-шaшынньщ с^йык кYЙде тYсyi сиpек кайталанатын к¥былыс. Сол себептен де жеpгiлiктi жеpде калыптаскан сел тaскындapыньщ сипaттaмaлapыньщ квpсеткiштеpi де aйтapлыктaй Yлкен болмайды, ipi апатты сел тaскындapы бшк тayлы сел ошaктapыньщ сел кaлыптaстыpyFa жаппай катысуныц нэтижесiнде Faнa ^prn^ беpе алады. Бapыншa ipi сел ошaктapыньщ су жинay aлaптapы 2SGG...33GG м бшкпк apaлыFындa оpнaлaскaн, б^л биiктiк apaлыFындa кapкындылыFы жоFapы нвсеpлi жayын-шaшындapдьщ тYсy ыктимaлдыFы жоFapы болFaндыктaн, ip сел тaскындapыныц калыптасу ьщтималдь^ы да apтa тYседi. Аласа таулы белдеуде квптеген кiшiгipiм сел ошaктapы шоFыpлaнFaн. Б¥лapдa негiзгi взен бойынша тасынды сулы су тaскындapыньщ жYpiп втyiн камтамасыз ететiн сел квpiнiстеpi жиi байкалып т^ады.

Mpдык-моpенaлык квлдеp биiк таулы белдеуде шоFыpлaнFaн, олapдыц квбi ТaлFap, Yлкен Алматы, Каскелец, Есiк взендеpiнщ алабында. Олapдыц эpкaйсысы aктapылFaн жaFдaйдa ipi сел таскынын кaлыптaстыpaтындaй куаты бap. Оpтaшa таулы белдеуде бвгеацщ квлдеp шоFыpлaнFaн, олapдыц жьфылуы кезiнде втiмдiк сипaттaмaлapы Yлкен сел тaскындapы калыптасуы мYмкiн.

Таулы ayдaндapдыц тYpлi биiктiктеpiнде калыптаскан сел тaскындapыньщ кyaттылыFы да эpтYpлi болады [4]. Мысалы, биiк таулы ауданда калыптаскан сел тaскындapы взшщ апаттыль^ымен, эpi жоFapFы

^уаттылыгымен ерекшеленедь Орташа таулы белдеуде ^алыптасатын тыгыздыгы жогары сел тас^ындарыныц ^уаты, эдетте, темендеу болады. Оны бос сыньщты жыныстар ^орыныц бiртiндеп азаюымен, беткейлер ещстшнщ кемуiмен жэне олардыц орман жамылгысымен кемкерiлуiмен, жа^сы шымда-луымен тYсiндiруге болады. Тыгыздыщтары темен сел тас^ындары аласа таулы белдеуде, сонымен ^атар орташа таулы белдеудщ жекелеген учаскелерiнде ^алыптасады. Аласа таулы белдеуде ^алыптасатын сел тас^ындарыныц ^уаты аз, эрi ^ыс^а мерзiмде етедi.

Жогарыда айтылгандарды ^орытындылайтын болса^, биiк таулы белдеудегi сел ошакгарыныц эрекет ету процесi жэне селдщ ^алыптасуы, негiзiнен, м^здыщтардыц ерiп, шегiнуiмен тыгыз байланысты. Орташа таулы жэне аласа таулы белдеулерде казiрri бедер тYзушi процестердщ ^ар^ындылыгы темен болгандыщтан, сел ошакгарыныц эрекет ету процестерi де баяу жYредi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Медеуов А.Р., Нурланов М.Т. Селевые явления сейсмоактивных территорий Казахстана (Проблемы управления). - Алматы: К^аржы-царажат, 1996. - 204 с.

2. Мусина А.К. Селтану: ^алыптасу жэне даму кезецдерк автореф. ... канд. геогр. наук. - Алматы, 2010. - 20 с.

3. Хонин Р.В. Селевые очаги и основные закономерности их распространения // Селевые потоки. - 1978. - Сб. 3. - С. 21-41.

4. Яфязова Р.К. Природа селей Заилийского Алатау. Проблемы адаптации. -Алматы, 2007. - 158 с.

Поступила 16.05.2012

Канд. геогр. наук М.М. Молдахметов Канд. геогр. наук А.К. Мусина

Д. Ж. Айдарбеков

РАСПРЕДЕЛЕНИЕ СЕЛЕВЫХ ОЧАГОВ ИЛЕЙСКОГО АЛАТАУ ПО

ВЫСОТНЫМ ЗОНАМ

В статье на основе пространственных материалов проанализировано распределение селевых очагов центральной части Илейского Алатау, которая отличающийся высокой селевой активностью. Оценена роль селевых очагов в формировании селевых явлении.