TASHISHNI TASHKIL ETISHDA DISPETCHERLIK TIZIMINI TEXNIK TA’MINLASH KOMPLEKSINING TAVSIFI Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

УДК. 656.02

TASHISHNI TASHKIL ETISHDA DISPETCHERLIK TIZIMINI TEXNIK TA'MINLASH KOMPLEKSINING TAVSIFI

Ilhomov Sardor Sobir o'g'li Toshkent davlat transport universiteti, tayanch doktoranti, sardor.uz93@gmail.com. Tel: +998973335598

Annotatsiya: Ushbu maqolada dispetcherlik hizmati va uning kelib chiqish tarixi, transport dispetcheri harakatni to'g'ri va samarali bo'lishini ta'minlash, yuk tashishni boshqarish tizimlari (TMS - Transport Management System) haqida so'z boradi. Shuningdek, yong'in xizmati, shoshilinch tibbiy yordam, taksilar, yuk tashish xizmati, temir yo'l xizmatlari va boshqa xizmat ko'rsatuvchi kompaniyalar kabi bir qator tashkilotlar qo'ng'iroqlar haqida ma'lumot olish va ularning harakatlarini muvofiqlashtirish uchun dispetcherlardan foydalanadilar.

Аннотация: В данной статье рассказывается о диспетчерской службе и истории ее возникновения, транспортном диспетчере для обеспечения правильного и оперативного движения, системах управления грузоперевозками (TMS - Transport Management System). Также ряд организаций, таких как пожарные службы, службы скорой медицинской помощи, службы такси, автотранспортные службы, железнодорожные службы и другие обслуживающие предприятия, используют диспетчеров для получения информации о вызовах и координации своих действий.

Annotation: This article tells about the dispatch service and the history of its occurrence, the transport dispatcher to ensure the correct and efficient movement, cargo transportation management systems (TMS - Transport Management System). Also, a number of organizations, such as fire departments, ambulance services, taxi services, motor transport services, railway services and other service enterprises, use dispatchers to receive information about calls and coordinate their actions.

Kalit so'zlar: dispetcher, yuk, avtomobil, logist, logistika, logistika xizmatlari, transport, transportai boshqarish tizimi, avtotransport parkini boshqarish tizimi, fleet management, marshrutlash, dispetcherlik, monitoring.

Ключевые слова: диспетчер, груз, автомобиль, логист, логистика, логистические услуги, транспорт, система управления транспортом, система управления автопарком, управление автопарком, маршрутизация, диспетчеризация, мониторинг.

Key words: dispatcher, cargo, car, logistician, logistics, logistic services, transport, transport management system, fleet management system, fleet management, routing, dispatching, monitoring.

Transportai boshqarish muammolarini hal qilishda transport xizmatlarini ko'rsatish sifatining rejalashtirilgan darajasining ishonchliligi va oldindan tuzilgan jadvallarning bajarilishining aniqligini ta'minlash masalalari katta ahamiyatga ega. Bugungi kunga kelib, avtomobil transportini avtomatlashtirilgan boshqarish, transportai yo'naltirish va rejalashtirish nazariyasi samaradorligini oshirish sohasidagi bir qator nazariy va amaliy vazifalar hal qilindi. Dispetcherlik boshqaruvining avtomatlashtirilgan tizimlaridan foydalanish orqali ta'minlanishi mumkin bo'lgan oqilona va samarali dispetcherlik nazorati va muntazam yuk tashish harakatini boshqarish masalasi alohida o'rin tutadi. Biroq, zamonaviy avtomatlashtirilgan dispetcherlik boshqaruv tizimlarida asosiy texnologik operatsiyalarni bajarishda dispetcherning yuqori samaradorligi jiddiy muammo bo'lib qolmoqda, bu ayniqsa dispetcherlik xodimlariga yukning keskin oshishi bilan namoyon bo'ladi. Ushbu holat muntazam shaharlararo yo'nalishlar bo'yicha

yuklarni dispetcherlik boshqaruvini takomillashtirish yo'nalishini ilmiy asoslash nuqtai nazaridan tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi.

Dispetcherlik texnologik jarayonlarni boshqarish va boshqarishni, moddiy va energiya manbalarini, transport vositalarini boshqarish va tezkor taqsimlashni, mashinalar va mexanizmlarning ishlashini hisobga olishni, transport harakati xavfsizligi va aniqligini oshirishni o'z ichiga oladi [4]. Uskunalarning ishlamay qolishi va ish vaqtining yo'qolishi va buyurtmalarni o'z vaqtida bajarilishining oldini olishga yordam beradigan dispetcherlik mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi [12].

Dispetcherlik xizmatining eng oddiy shakli dastlab 18-19 asrlarda sanoat inqilobi davrida paydo bo'lgan. Dastlab dispetcherlik xizmatining asosiy vazifasi ishchi kuchi, hom-ashyo va materiallarni taqsimlash va tayyor mahsulotlarni hisobga olish edi. Katta hajmli va ommaviy ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan, qo'shni korxonalar o'rtasida ishlab chiqarish aloqalarining paydo bo'lishi, yirik sanoat va energetika birlashmalarining tashkil etilishi, shuningdek transportning tez yaxshilanishi bilan dispetcherlik texnologik jarayonlarning murakkab majmuasini tezkor boshqarish, transport tizimlari alohida bo'g'inlarining o'zaro ta'siri uchun zarur bo'ldi. Ibtidoiy dispetcherlik xizmati zamonaviy aloqa, avtomatlashtirish, sanoat televideniyesi, telemexanika va kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda mukammal boshqarish va boshqarish usullariga asoslangan zamonaviy dispetcherlikka yo'l ochdi. Dispetcherlik sanoat, energetika, transport, qurilish, qishloq xo'jaligi, savdo va boshqa sohalarda eng muhim boshqaruv vositalaridan biriga aylandi.

Avtomobil, havo, suv va temir yo'l transportlarida dispetcherlik xizmatining tuzilishi va tashkil etilishi transportning ayrim turlarining o'ziga xos xususiyatlari va ularning texnik jihozlaridagi farqlar tufayli sanoat korxonasidagi dispetcherlik xizmatidan sezilarli darajada farq qiladi. Transportning barcha turlari uchun umumiy maqsad mavjud bo'lib, bu yo'lovchilar va yuklarni tashishning ishonchliligi va uzluksizligini ta'minlashdan iborat hisoblanadi. [5].

Transportda dispetcherlik qilishning o'ziga xos xususiyati-bu liniyalarda, boshlang'ich va oxirgi nuqtalarda vaziyatning doimiy o'zgarishi, transport jadvallarining sezilarli darajada o'zgarishi va transport vositalarining kun, oy, yil davomida tirbandligi, bu alohida tarmoqlar ishidagi mavsumiylik, ish kunining davomiyligi, ta'til davri, yozgi mavsum, dam olish kunidagi shahar atrofidagi sayohatlar, davlat yo'lda ob-havo va boshqalar. Transportda dispetcherlikning asosiy vazifalari: harakatlanuvchi tarkibning holatini, uning texnik tayyorgarligini, yuklash va tushirish jadvallarining holatini va transport jadvaliga rioya qilinishini doimiy ravishda nazorat qilish; yo'lovchilarni chiptalar va zarur sayohat ma'lumotlari bilan ta'minlash. Katta temir yo'l markazlarida, aeroportlarda, Daryo va dengiz portlarida dispetcherlik bir nechta dispetcherlik punktlarini yaratishni o'z ichiga oladi, ularning ishi zamonaviy radio va telefon aloqasi, avtomatlashtirish, telemexanika va kompyuter texnologiyalari bilan jihozlangan Markaziy punktdan bosh dispetcher tomonidan muvofiqlashtiriladi. Alohida dispetcherlik punktlari, qoida tariqasida, yuk ortish va tushirish sohasida, chiptalar kassalarida, omborlarda, garajlarda, avtobus to'xtash joylarida, aloqa punktlarida yordamchi xizmatlarda va hokazolarda tashkil etiladi. Transport jarayonlarini avtomatlashtirish uchun dasturiy ta'minot bozorini tahlil qilish asosida quyidagi uchta yechim guruhini ajratish mumkin (1-rasm):

1. Lokal yechimlar - uzluksiz tashish jarayoni (avtomobilni yuklashni optimallashtirish, marshrutni rejalashtirish, dispetcherlik qilish, tashish ta'riflarini hisoblash) doirasida individual vazifalarni avtomatlashtiradigan dasturiy mahsulotlar.

1-rasm Transport jarayonlarini boshqarish axborot tizimlarining asosiy toifalari

Ushbu toifadagi dasturiy mahsulotlar transport marshrutlash va dispetcherlik tizimlarini (RDS - Routing And Dispatching Sistems) - texnik vositalar to'plamini (navigatsiya va aloqa uskunalari, sensorlar), ma'lumotlarni uzatish kanallari va asosiy ishlash ko'rsatkichlarini monitoring qilish va avtomashinani ekspluatatsiya qilish uchun dasturiy ta'minotni o'z ichiga oladi (2-rasm).

2-rasm Avtotransport vositalarini kuzatish tizimi

Bunday tizimlar orqali tezlikni, marshrutni, harakat jadvalini, masofani va yoqilg'i sarfini onlayn va oflayn nazorat qilish, avtomobilning ishlash rejimlarini (bo'sh vaqt, dvigatelning

yuqori tezligida, tormoz va debriyaj pedallarining holati), asosiy parametrlarni boshqarishni nazorat qilish. avtomobil tizimlari (dvigatel harorati, yonilg'i bosimi, bortdagi tarmoq kuchlanishi, nosozlik ko'rsatkich lampalari, dvigatel sovutish suvi harorati, yoqilg'i harorati, dvigatel moyi bosimi, dvigatel momenti, avtomobil o'qiga yuk), yuk tashish haroratini nazorat qilish, transport vositalarining joylashishini kuzatish, transport vositalari mablag'lari, yuklar, haydovchilar, ularning buzilishi to'g'risida signal bilan marshrut topshiriqlarining bajarilishini nazorat qilishga erishish mumkin [10].

Transport vositalarini marshrutlash va dispetcherlik tizimlari operatsion darajada transport vositalarini boshqarishning to'liq siklini amalga oshirishga imkon beradi:

• Belgilangan ish jadvaliga muvofiq marshrut vazifalarini qo'lda yoki avtomatik ravishda tayinlash

• Marshrut vazifasining bajarilishini kuzatish (joylashuvni, harakat yo'nalishini, "nazorat" punktlarining o'tishini - alohida operatsiyalarni bajarishni - yukni yuklash/tushirish vaqti va joyini aniqlash)

• Sensor ko'rsatkichlari asosida avtomobilning holatini, maxsus tizimlar va jihozlarning ishlashini aniqlash

• Bajarilish jarayonida marshrut vazifalarini zudlik bilan o'zgartirish

• Avtotransport vositalari harakati, ish vaqtidan foydalanish bo'yicha hisobotlarni shakllantirish, keyingi tahlil qilish va tashish jarayonlarini optimallashtirish uchun statistik bazani shakllantirish.

2. Avtotransport parkini boshqarish tizimi (Fleet management) - yuk jo'natuvchilar/tashuvchilar tomonidan o'zlarining transport aktivlari tomonidan amalga oshiriladigan yuklarni rejalashtirish va nazorat qilish, shu jumladan asosiy tashish jarayonini (monitoring, nazorat va operativ boshqaruv) va ma'muriy va iqtisodiy jarayonlarni boshqarish uchun foydalaniladigan yechim (3-rasm).

3-rasm Avtotransport parkini boshqarish tizimi

Ushbu turdagi yechimning o'ziga xos xususiyati markazlashtirilgan transport rejasini yaratishdir. Masalan buyurtma ma'lumotlari (ichki yoki tashqi) asosida tizim transport vositasining xususiyatlarini hisobga olgan holda kerakli transport turini va ma'lum bir transport vositasini tanlashi mumkin. (masalan, yoqilg'i-moylash materiallarining o'rtacha iste'moli to'g'risidagi ma'lumotlar - yonilg'i quyish va ular bilan bog'liq vaqt va moliyaviy xarajatlarni rejalashtirish uchun) va yo'nalishlarning xususiyatlari, allaqachon berilgan vazifalar, tashqi va ichki mijozning talablari, yuk xususiyatlari yuqori darajada o'rganilib, nazorat qilib boriladi. Tashish rejasini optimallashtirish mezonlari transport vositasining yuklanishi va transport xarajatlarini minimallashtirish, ishlamay qolish vaqtini qisqartirish yoki avtomobilning bo'sh

yurishini kamaytirish va boshqalar bo'lishi mumkin. Rejalashtirishda transport vositalariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash bo'yicha chora-tadbirlar ham hisobga olinadi. Shuningdek, u asosiy vositalar sifatida avtotransport vositalari parkini boshqarishni qo'llab-quvvatlaydi (transport vositasini egalik qilish, lizing yoki lizingga olish, transport vositasini ishga tushirish foydalanishga topshirish, sug'urtalash, amortizatsiya va transport vositalarini o'zgartirish bo'yicha bitimlarni qo'llab-quvvatlash). texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash, qayta baholash, foydalanish xarajatlarini boshqarish bilan bog'liq transport vositasining narxi) [6].

3. Yuk tashishni boshqarish tizimi - strategik qarorlar qabul qilish tartib-qoidalarini qo'llab-quvvatlashdan tortib, xaridlarni rejalashtirish va transport jadvalini tuzishdan tortib, uni etkazib berish va nazorat qilish, xarajatlarni boshqarish va iste'molchilar / yetkazib beruvchilar bilan transport xizmatlarini muvofiqlashtirishgacha bo'lgan barcha transport jarayonini qamrab oluvchi kompleks yechim. Ko'pincha yuk tashishni boshqarish tizimlari alohida biznes ilovasi sifatida ishlaydi, lekin eng katta samaraga ular global mahsulotlarning boshqa quyi tizimlari -ERP-(Enterprice Resource Planning) yoki SCM-(Supply Chain Management) tizimlari bilan integratsiyalashganda erishiladi (4-rasm).

4-rasm Ta'minot zanjirini boshqarish axborot tizimida TMSning o'rni

Yuk tashishni boshqarish tizimlari mijozning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda modulli tarzda ishlab chiqilgan. Yuk tashishni boshqarish yechimlari provayderlari (ayniqsa, ularning eng yiriklari - Oracle, SAP(System Analysis and Program), i2 Technologies) tizimning funksionalligini doimiy ravishda kengaytirmoqda, shuning uchun yuk tashishni boshqarish tizimlari yechimlarining har qanday mos yozuvlar modelini taklif qilish mumkin emas (ayniqsa, Rossiya bozorining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda) [8]. Bunday urinish 2011 yilda "Capgemini Consulting" konsalting kompaniyasi mutaxassislari tomonidan "Transportni boshqarish hisoboti 2011" davriy hisobotida qilingan, ular taklif qilgan yuk tashishni boshqarish tizimlari funksionalligining biroz o'zgartirilgan modeli 5-rasmda ko'rsatilgan.

Quyida yuk tashishni boshqarish tizimlari tomonidan bajariladigan transportni boshqarishning o'ziga xos vazifalari keltirilgan va ularni yuqorida muhokama qilingan boshqa dasturiy ta'minot toifalaridan nimasi bilan ajratib turadi:

Transport manbalari - mustaqil ravishda va uchinchi tomon tashkilotining resurslarini jalb qilgan holda amalga oshiriladigan tashish vazifalari o'rtasidagi optimal muvozanatni topish jarayonini ta'minlash. Bu transport usulini, ijrochini tanlash bo'yicha qaror tayyorlash uchun asos bo'lib, etkazib beruvchini izlash va xizmatlarni sotib olish jarayonlarini qo'llab-quvvatlaydi yoki

tegishli ravishda taktik va operatsion darajalarda shaxsiy avtoulovlar parki uchun vazifalarni

yaratadi.

5-rasm TMS tizimlari funksionalligining referent modeli

Samaradorlikni boshqarish - strategik darajadagi ta'minot zanjiri parametrlari bilan transport samaradorligi ko'rsatkichlarining muvofiqligini ta'minlash. Biznes razvedkasini boshqarish tamoyillari va texnologiyalariga asoslanib, yechim ta'minot zanjirlarida transport jarayonlarini takomillashtirish bo'yicha qarorlar qabul qilish uchun tahliliy asosni onlayn shakllantirish imkonini beradi.

Tarmoqni loyihalash - kompaniyaning logistika tarmog'ini modellashtirish va optimallashtirish, uning ishtirokchilari uchun ta'minot zanjiri parametrlarining global optimalligi shartlariga asoslanadi.

Shartnomalarni boshqarish - uchinchi tomon xizmatlarini xarid qilish uchun kanallarni yaratish uchun zarur bo'lgan jarayonlarni ta'minlash. Shartnomaning hayot aylanishini qo'llab-quvvatlash xizmat ko'rsatuvchi provayderlar uchun takliflarni ishlab chiqish, xizmatlarni sotib olish bo'yicha tenderni boshlash va o'tkazish, tanlangan takliflar va etkazib beruvchini tanlash asosida tashish rejalarini tuzatish, shartnoma tuzish, monitoring va yopishni o'z ichiga oladi.

Omborni boshqarish - ombor majmuasi hududida transport vositalarini boshqarish tizimi. U WMS(Warehouse Management System) va yuk tashishni boshqarish tizimlari boshqaruvi ko'lamini moslashtirish va inventarlarning harakatidagi bo'shliqlarni bartaraf etish uchun ombor majmuasi va omborga tutash hududning kiruvchi va chiquvchi yuk oqimlarini boshqaradi. Omborda yuklash va tushirish operatsiyalari uchun vaqt oralig'ini rejalashtirish sizga transport vositalaridan foydalanishni optimallashtirishga, shuningdek, xodimlar va ombor jihozlarining bir xil yuklanishini ta'minlashga imkon beradi.

Mijozning hisob-kitobi - ko'rsatilgan xizmatlar narxini aniqlash va mijoz bilan tuzilgan shartnomalarning moliyaviy qismini hisob-kitob qilish jarayoni. Yechim har bir mijoz uchun noyob buyurtmani bajarish bilan bog'liq barcha operatsiyalarni nazorat qilish va kiritilgan tariflar asosida xizmatlar narxini hisoblash imkonini beradi.

Yuk tashishni boshqarish tizimlarini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari qatoriga quyidagilar kiradi: ta'minot zanjiridagi kontragentlar uchun transportni boshqarish tizimlarini integratsiyalash (iste'molchi-logistika operatori-yetkazib beruvchi), transportni boshqarish dasturiy ta'minotining xizmatga yo'naltirilgan dizayni SOA (Service Oriented Architecture), mobil yechimlarni ishlab chiqish, CRM(customer relationship management)/WMS(Warehouse Management System)/APS(Advanced Planning and Scheduling) yechimlari bilan integratsiya, atrof-muhitga ta'sir monitoring [8].

Xulosa:

Transportni boshqarish muammolarini hal qilishda, transport xizmatlarini ko'rsatishda rejalashtirilgan sifat darajasining bajarilishining ishonchliligini va oldindan tuzilgan jadvallarni bajarishning to'g'riligini ta'minlash masalalari katta ahamiyatga ega. Bugungi kunga qadar avtomobil transportida tashishni avtomatlashtirilgan boshqarish samaradorligini oshirish, transport marshrutini belgilash, grafiklarni tuzish nazariyasi sohasida bir qator nazariy va amaliy masalalar hal etilgan. Avtomatlashtirilgan dispetcherlik boshqaruv tizimlarini qo'llash orqali ta'minlanishi mumkin bo'lgan muntazam transport yo'nalishlari bo'ylab yo'lovchi transport vositalarining harakatini oqilona va samarali dispetcherlik nazorati va boshqarish masalasi alohida o'rin tutadi.

Biroq, zamonaviy avtomatlashtirilgan tizimlarda dispetcherlik nazorati asosiy texnologik operatsiyalarni bajarishda dispetcherning past samaradorligi jiddiy muammo bo'lib qolmoqda, bu ayniqsa dispetcherlik xodimlariga yukning keskin oshishi bilan namoyon bo'ladi. Ushbu holat doimiy shaharlararo yo'nalishlarda yuklarni tashishni dispetcherlik boshqaruvini takomillashtirish yo'nalishini ilmiy asoslash nuqtai nazaridan tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi.

ADABIYOTLAR

1. Бочкарев, А. А. Логистика городских транспортных систем : учебное пособие для среднего профессионального образования / А. А. Бочкарев, П. А. Бочкарев. - 2-е изд., перераб. и доп. - Москва : Издательство Юрайт, 2022. - 150 с.

2. Воропаев А. Комплексное решение задач транспортной логистики//Автотрансинфо - 24 января 2011 №1 (239), с. 17-24

3. Гаспарян В. Об оптимальном уровне автоматизации процессов, связанных с планированием работы транспорта// Логистика сегодня - № 02(44)2011, с. 110-11

4. Герами, В. Д. Городская логистика. Грузовые перевозки : учебник для вузов / В. Д. Герами, А. В. Колик. - Москва : Издательство Юрайт, 2022. - 343 с.

5. Григорьев, М. Н. Коммерческая логистика: теория и практика : учебник для вузов / М. Н. Григорьев, В. В. Ткач, С. А. Уваров. - 3-е изд., испр. и доп. - Москва : Издательство Юрайт, 2022. - 507 с.

6. Дыбская, В. В. Логистика складирования : учебник / В. В. Дыбская. - Москва : ИНФРА-М, 2021. - 559 с.

7. Сингх Ранджит. Концепция работы замкнутого цикла планирования транспортировок// Логистика сегодня - № 04(40)2010, с. 200-203

8. Корпоративная логистика в вопросах и ответах : монография / под общ. и науч. ред. проф. В. И. Сергеева. - 2-е изд., перераб. и доп. - Москва : ИНФРА-М, 2022. - 634 с.

9. Левкин, Г. Г. Контроллинг логистических систем : учебное пособие для вузов / Г. Г. Левкин, Н. Б. Куршакова. - 2-е изд., испр. и доп. - Москва : Издательство Юрайт,

2022. - 167 с.

10. Логистика и управление цепями поставок на транспорте : учебник для вузов / И. В. Карапетянц [и др.] ; под редакцией И. В. Карапетянц, Е. И. Павловой. - Москва : Издательство Юрайт, 2022. - 362 с.

11. Baxtiyorovich, A. I., & Ogli, R. U. F. (2021). Yengil avtomobillarda yoqilgi sarfini kamaytirish usullari. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(1), 183-189.

12. Eshquvvatovich, I. S., & Baxtiyorovich, A. I. (2021). Avtotransport korxonalarini texnologik jihozlashga ta'sir qiluvchi asosiy faktorlarni aniqlashda ekspert baholash usulidan foydalanish. Me'morchilik va qurilish muammolari, 147.

13. Umirov, I. I., & Shukurov, S. A. O. G. L. (2022). Avtobus va mikroavtobus yo'nalishlarida harakat xavfsizligini oshirish uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Academic research in educational sciences, 3(2), 274-279.

14. Umirov, I. I. O. G. L., & Xushro'Y, A. S. (2022). Avtobus va mikroavtobus yo'nalishlarida harakat miqdori va tarkibini tadqiq qilish. Academic research in educational sciences, 3(2), 412-420.

15. Ilkhom, U., & Shokhzod, S. (2022). Studying the experience of international traffic safety management. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 1(4), 83-89.

http://www.antor.ru

http://www.aquamcg.co

http://www.capgemini.

http://www.dssconsulting.ru