CC BY
21RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
TARJIMA NAZARIYASI HAQIDA TURLI XIL QARASHLAR
F.B.Mattiyeva
Samarqand davlat chet tillar institute, mustaqil tadqiqotchi, +998937236400,
feruzamattiyeva@gmail. com https://doi.org/10.5281/zenodo.7992874
Annotatsiya. Ushbu maqolada tarjima nazariyasi tadqiqotchilarining ko'pchiligi asl tildagi kabi yoki matnni to'g'ri va to'liq tushunish kerak degan fikrga qo'shiladilar. Og'zaki nutqning xususiyatlarini hisobga olish kerak, chunki SP bevosita og'zaki muloqot shaklidir. Ovozning balandligi tinglovchining idrokiga ham ta'sir qiladi va turli vaziyatlarga moslashtiriladi. Intonatsiya og'zaki nutqning muhim xususiyat.
Kalit so'zlar: matn, tarjima, audio, namuna, ilmiy ommobop uslub, tajriba, computer, tushuncha, press-relizlar, yangiliklar hisobotlari, ilmiy hisobotlar, foydalanish yo'riqnomalari, foydalanish bo'yicha ko'rsatmalar, ixtiro tavsiflari, shartnomalar, o'quv matnlari, badiiy adabiyot va boshqalar, insholar, biografiyalar, romanlar, qissalar, she'riyatning barcha shakllari.
Tarjima nazariyasi tadqiqotchilarining ko'pchiligi asl tildagi kabi yoki matnni to'g'ri va to'liq tushunish kerak degan fikrga qo'shiladilar. Bizning fikrimizcha, matn va matn namunalarining barcha turlariga tegishli bo'lgan va tarjima paytida yuzaga keladigan har qanday vazifani bajarishda foydalanish uchun mumkin bo'lgan manba matn turlarini tasniflash zarur. Matnlar bilan mashqlar yordamida kompyuterni o'qitishda bunday tasniflash tarjimonlarga manba matni mazmuni va tuzilishida kuzatilgan elementlar yoki xususiyatlarning vazifasini tushunish imkonini berishi kerak. Ushbu funktsional kontseptsiyaga asoslanib, ular o'zlari ishlayotgan aniq tarjima uchun mos bo'lgan tarjima strategiyalarini tanlashlari mumkin. Shuningdek, tasnifga asoslanib, bunday matnlarni tanlash modelini ishlab chiqish orqali STni o'qitish uchun matnlarni tanlash mezonlarini aniqlashtirish kerak. Shu bilan birga, og'zaki nutqning xususiyatlarini hisobga olish kerak, chunki ST(sinxron tarjima) bevosita og'zaki muloqot shaklidir. Og'zaki nutqning quyidagi xususiyatlari KKT( ketma-ket tarjima) bilan chambarchas bog'liq. Nutq shakli (tovush tebranishlarining farqi, bir tovushni boshqasidan farqlash imkonini beradi) og'zaki nutqni ham tavsiflaydi. Nutqning boshqa tembri tinglovchilar tomonidan turlicha qabul qilinishi mumkin. Demak, juda baland, shiddatli ovoz tinglovchilarning noxush reaktsiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Ovozning balandligi tinglovchining idrokiga ham ta'sir qiladi va turli vaziyatlarga moslashtiriladi. Intonatsiya og'zaki nutqning muhim xususiyati bo'lib, uning yordami bilan odam his-tuyg'ularining eng kichik birliklarini etkazishga muvaffaq bo'ladi. Noto'g'ri intonatsiya idrok etish va muloqot qilishni qiyinlashtirishi mumkin. Og'zaki nutqning tovush xususiyatlari imo-ishoralar orqali yoki yuz ifodalari bilan to'ldiriladi, bu og'zaki nutqni yanada ifodali qiladi. Tarjimaga yo'naltirilgan matn tasnifi nafaqat tarjimani o'rgatadigan talabalar va o'qituvchilar uchun, balki professional tarjimon uchun ham foydali bo'lishi mumkinligi ishimiz uchun muhim ahamiyatga ega. Bu maktablar yoki tarjimonlik maktablaridagi talabalar uchun tarjima va tarjimonlikni o'qitish jarayonida yoki tegishli muassasalarda foydali bo'lishi mumkin, chunki bu model o'z qarorlaringizni asoslash, tarjima muammolarini tizimlashtirish va tarjimada o'zini tutish qoidalarini yanada aniqroq tushunish imkonini beradi. Ushbu pozitsiyaga sodiq qolgan holda, tarjimonlarga ta'lim berish jarayonida o'qituvchilar o'z kasbiy tajribasiga yoki ilmiy izlanishlariga, tasavvuriga va omadiga tayanishi
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
kerak deb hisoblaymiz. Agar ular o'quvchilarga shunchaki bu qanday amalga oshirilganini ko'rsatishni istamasalar, bu model ularga tarjimani tanlashda ob'ektivroq ma'lumotni taqdim etishi mumkin; o'quvchilar uchun ushbu model tarjimani tayyorlash uchun matnlarni tasniflashning ba'zi mezonlarini va tarjima sifatini baholashning ba'zi asosiy tamoyillarini taklif qilishi mumkin. Keyinchalik, har bir o'qituvchi o'quv jarayonida modelga to'liq tayanishi yoki uni mustaqil ravishda tuzatishi mumkin bo'ladi. Nemis tilshunosi K.Rays birinchilardan bo'lib tarjimaga yo'naltirilgan matnlar tasnifini taklif qildi, u matnlarning uchta asosiy turini ajratib ko'rsatadi - ularning har birida kontekstual va strukturaviy xususiyatlarni o'zida mujassam etgan bir qancha matnlari mavjud.
Funktsional deb atash kerak bo'lgan ushbu ta'rifning tahlili matnlarning har bir turini tuliqroq o'rganish, shuningdek, ushbu matnlarning xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Ushbu dissertatsiya tadqiqotida biz matn tanlash modelini ishlab chiqish, shuningdek, RAP uchun maxsus matnlarni tanlash mezonlarining nazariy asoslarini aniqlashtirish maqsadida tarjima uchun matnlarning ushbu tasnifiga asoslanamiz. Shu o'rinda ta'kidlash joizki, matnlarni tarjima nuqtai nazaridan tasniflash tarjimonning matn bilan ishlash ko'nikmalarini aks ettiruvchi diskursiv malakasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Jumladan, ma'lumot beruvchi matn o'quvchini muayyan voqea haqida xabardor qilish maqsadida yozilgan ilmiy-ommabop uslubdagi matn ekanligi aniqlangan. U odatda jurnallarda, ilmiy yoki tarixiy kitoblarda, avtobiografiyalarda va qo'llanmalarda uchraydi. Ma'lumot beruvchi matnlar o'quvchiga asosiy ma'lumotlarni osongina topish va asosiy mavzuni tushunish imkonini beruvchi o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ma'lumot matni mualliflari o'quvchiga ma'lumotni tez va samarali topishga yordam berish uchun turli tuzilmalardan foydalanadilar. Vaqt o'tishi bilan chiziqli tarzda hikoya qiluvchi rivoyatlardan farqli o'laroq, axborot matni ko'pincha chiziqli emas. U mashhur, chunki u odatda dolzarb bo'lib, o'quvchilar o'zlarini qiziqtirgan deyarli har qanday mavzudagi matnni topishlari mumkin. Tadqiqot davomida biz qisqacha yangiliklar hisoboti axborot matnlariga misol bo'la oladi desak xato bo'lmasdi. Nazariy nuqtai nazardan, qisqacha xabarning asosiy vazifasi o'quvchini xabardor qilishdir. Bunday matn aniq izohlarsiz faqat faktlarni taqdim etadi va yangiliklardagi har qanday baholash ko'pincha yashirin va qoida tariqasida beriladi. Gazeta uslubi o'ziga xos leksik xususiyatlarga ega bo'lib, keng qo'llanilishi bilan tavsiflanadi: 1) maxsus siyosiy va iqtisodiy atamalar; 2) atamalardan iborat bo'lmagan siyosiy lug'at; 3) gazetalar, ya'ni stereotipik iboralar, o'quvchiga tanish bo'lgan oddiy iboralar; 4) har xil turdagi qisqartmalar; 5) neologizmlar.
Ushbu leksik xususiyatlar RAPni o'qitish uchun matnlarni tanlash mezonlari bo'lib xizmat qiladi, ya'ni o'qituvchi matnlarni ularda shunday xususiyatlar mavjudligiga qarab tanlashi kerak. Ekspressiv matnlarda asosiy e'tibor tuyg'u va hissiyotlarga qaratiladi, ya'ni bunday matnlar muallifning his-tuyg'ulari va shaxsiy tajribalarini ifodalaydi. Ekspressiv funksiya o'z his-tuyg'ularini ifodalash uchun nutqdan foydalanadi. Klassik fantastika, bayonotlari, avtobiografiya, insholar va shaxsiy yozishmalar ekspressiv tipdagi tipik matnlardir. Bunday matnlarning eng yorqin namunasi badiiy asarlardir. Badiiy adabiyot quyidagi lingvistik xususiyatlarga asoslanadi: 1) faqat lingvistik vositalar yordamida erishilgan badiiy uslublarning o'ziga xos majmuasi; 2) so'zlarning kontekstda va ko'pincha bir nechta lug'at ma'nosida ishlatilishi; 3) narsa yoki hodisalar muallifining shaxsiy bahosini ma'lum darajada aks ettiruvchi lug'at; 4) lug'at va sintaksisning o'ziga xos individual tanlovi, o'ziga xos leksik va sintaktik individual xususiyati; 5) og'zaki nutqning o'ziga xos xususiyatlarini to'liq yoki kamroq darajada
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
yoki kichik darajada (nazmda) kiritish, bu ham o'qitish uchun bunday matnlarni tanlash mezonidir. Rag'batlantiruvchi funktsiyaga ega bo'lgan matnlarning asosiy ob'ekti - o'quvchi, qabul qiluvchi. Operatsion matnlarda o'quvchini harakat qilish, fikrlash yoki his qilish yoki bir so'z bilan aytganda, matnda nazarda tutilgan tarzda munosabat bildirish taklif etiladi. Plakatlar, reklamalar, tashviqotlar, ishontiruvchi reklamalar va e'lonlar matnlari vokativ funktsiyaning tipik ko'rsatkichlari hisoblanadi. Bu matnlar asosan tilning publitsistik uslubida ifodalanadi. Publitsistik uslubning umumiy maqsadi - jamoatchilik fikriga ta'sir o'tkazish, o'quvchini voqeaning ana shunday talqini yagona to'g'ri ekanligiga ishontirish va mantiqiy mulohazalar va hissiy joziba orqali tegishli nuqtai nazarni qabul qilishdan iborat. Jurnalistik uslub narsa va hodisalarning ob'ektiv holatini aks ettiruvchi qat'iy mantiqiy fikrlash va shu bilan birga muallifning shaxsiy his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini aks ettiruvchi kuchli sub'ektivlik birikmadir
REFERENCES
1. Саидумар Саидалиев. Чет тил укитиш методикасидан очерклар. - Наманган, 2004. -240 б.
2. Рахимов Б.А., Мавлянов А., Чориев ВД., Абдалов С.Р., Темирова Н.С. Педагогик технологиялар схемаларда. -Т.; —Fan va texnologiya, 2009. Б.125
3. Цатурова И.А. Из истории развития тестов в СССР и за рубежом. - Таганрог, 1969. -4с.
4. ^урбанбаев Д.А. Булажак чет тили укитувчилари нут; омилкорлигини назорат килиш методикаси: Дисс. пед. фан. номз. -Т.; 2011. -125 б.
5. Усманова М.Н. Педагогическое тестирование; история развития и современное состояние. -Т;, 1995. -158 б.
6. «Халк сузи» газетаси, 11.12.2012 й., 240 //5660//
7. Malikova, D. (2020). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News, (143), 115-126.
8. Malikova, D. (2020). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (145), 168-179.
9. Malikova, D. (2023). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 96-98.
10. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2023). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 204-207.
11. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2023). The Role of Consulting in the Modern Economy. Global Scientific Review, 12, 1-4.
12. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2023). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.
13. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 28-31.
14. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).
15. Маликова, Д. (2021). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO 'LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O 'zbekiston
170|
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299305.
1711
