CC BY
0ТАРИЙХЫЙ РОМАННЬЩ ЭЗИНЕ ТЭН ЭЗИНШЕЛИГИ (Эзбек хэм туркмен тарийхый романлары мысалында)
Байниязов Азатбай Турсынбаевич
Бердак атындагы Каракалпак мэмлекетлик университети факультетлер аралык
шет тиллер кафедрасы окытыушысы
Аннотация: Бул макалада тарийхый романлардыц езине тэн кэсийетлери, пайда болыу тарийхы дYнья эдебиятындагы тарийхый романлардыц туркий халыклар эдебиятына тэсири мэселелери езбек хэм туркмен эдебияты мысалында талкыга тартылады.
Таяныш сезлер: тарийхый роман, турмыс хдкыйкаты, образ, тарийхый шахс.
Белгили езбек алымы У.Номатовтыц белгилеп еткени сыяклы «Кейинги еки эсир дауамында роман дYнья эдебиятында жетекши жанр болып келди, XXI эсирге келип те, ол сол дэрежесин саклап калмакта. Х,эр бир миллет эдебиятыныц рауажланыу дэрежеси, ец эуеле, сол жанрдыц жетиклигине карап белгиленеди. Буныц себеби де, адамзат таланты тэрепинен жаратылган эдебий жанрлар арасында бул жанр ец универсалы, миллий шегараларды тацламайтугын, жацаланыуга, езгерип барыуга бейим, барлык дэуирлерге, агымларга бейимлесе алатугыны эйне, усы жанр болып есапланады.»[1] Алым пикирин коллап-кууатлаймыз. Хдкыйкатында да проф. У.Номатов роман жанрында романтизм, реализм, соцреализм, неореализм, сюреализм, магиялык реализм, постреализм, модернизм, постмодернизм - барлык эдебий агымларда оныц жетик улгилерин табыуга болады. Сонлыктан, роман эпикалык характерде болып, ол жазылыу тематикасы бойынша бирканша керинисте болады. Усылардыц арасында тарийхый уакыяларды кец сэулелендиретугын тарийхый романлар да айрыкша орын ийелейди. Себеби, баска романларга караганда окыушыныц кызыгыушыльщ пенен окыйтугын темаларыныц бири де
тарийх болып саналады. Сонын, менен бирге ХХ эсирдиц 20-жылларынан баслап, тарийхый роман эдебиятымыздыц баслы жанрларынан бирине айналды. Сан жагынан да, сапа жагынан да бул дэуирде тарийхый романлардыц жаца баскышы басланган еди. Тарийх хэм эдебияттыц арасындагы тыгыз байланыстыц баслы кериниси ретинде танылатугын тарийхий романлар белгили бир елшем менен кэлипке салып жазылатугын дYнья емеслиги де хэммемизге мэлим. Онда жазыушыныц керкемлик куралларын, CYУретлеу усылларын деретиушилик пенен колланады. Соныц ушын жазыушы ез шыгармасында тарийх уакыяларыныц керкем образын жаратыуда фантазияны да колланады. Жазыушы ушын тарийх тек гана объект, ягный курылыс материалы сыпатында калыуы жэне сез енеринде нызамлы кубылыс ретинде белгиленеди. Солай да болса, тарийхый уакыяныц тийкары сакланып калатугынын да естен шыгармау керек. Тарийхый романларда етмиш тарийх хаккындагы изленислер нэтийжесинде уакыя тийкар етип алынады. Ец баслы принципи - хакыйкатлык болып табылады. Х,эр бир дэуирдиц жаксы хэм жаман тэреплерин керсетип билиу керек болады. Соныц менен бирге ата-бабаларымыздыц сезлерин курал ретинде пайдаланып билиуи керек.
Керкем шыгармадагы тарийхыйлык термини бар. Илимий дереклерде хэм сезликлерде тарийхыйлык терминине мынандай теориялык сыпатлама бериледи. «Тарийхыйлык - эдебий шыгарманыц тарийхый социал орталык пенен белгили бир халыктыц мэдений тарийхы менен, салт-дэстурлери хэм исенимлери, миллий колорит, ойлау кэсийетлери менен, арзыу-эрманларына тийкарланган кубылыс болып табылады. Эдебияттагы тарийхыйлык хэм изертлеу тарауындагы методикалык усыл ретиндеги тарийхыйлык емирдеги, хакыкый турмыстагы хэр бир кубылысты кезден еткериу хэм сэулелендириуди улыума тарийхый процесстиц бир белеги ретинде, ягный тарийхый дауамлылык тийкарында карап шыгыу керек. Соныц менен тарийхыйлык белгили бир дэуирдиц езине тэн тарийхый шараятларын, жагдайларын, кайталанбайтугын келбети хэм кэсийетлерин, мазмунын, миллий-тарийхый хэм турмыс уакыяларын, идеялык-когнитив терецлигин керкем кезкарасынан
баянлап, тарийхтын, керкемлик философиясын шеберлик пенен жеткерип бериу болып табылады». Усындай тарийхый романлардьщ пайда болыу дереклерине итибар бергенимизде дYнья эдебияттаныуында рицарлык романлардыц ерте дэуирлерде пайда болганлыгын гузетемиз. Эдебияттаныу атамаларыныц сезлигинде рицарлык романлар тууралы мынандай маглыуматлар келтирилген. «Рицарлык роман (французша "roman de chevaleresque"- кавалерлик романы, немисше "ritterroman" - рицарлык романы) - орта эсирлер куртуаз эдебиятыныц тийкаргы жанрларынан бири, дэслеп XII эсир орталарында, рицарлык хэрекети рауажланган Францияда пайда болып, кейин барлык Европага жайылган. Жанр генезиси кахраманлык эпосына барып такалса да, Рицарлык роман бирканша кэсийетлери менен мажусийлик дэуири мифлери, ертедеги кельтлер хэм германлардыц ацызлары, халык ертеклери, сондай-ак, Шыгыс эдебиятыныц улгилерине де жакын болган. Рицарлык романныц орайындагы кахараман -рицарь езиниц мэрт-марданалыгы, даналыгы менен ажыралып турган. Эйне, усы нэрсе, кахараман шахсыныц биринши планга койылыуына, оны айрыкша шахс ретинде (хэм руухый процессти, хэм ези жэне CYЙикли ярыныц дацкы жолындагы гYреси, бул жолдагы ерлик хэм теци болмаган кахарманлыкларын) CYУретлеуге ургы берилген. Рицарлык роман роман жанрыныц рауажланыуындагы баслы бакышка айлантырады. Рицарлык романлар дэслеп поэзиялык формада жаратылган болса, XIII эсир орталарынан оныц прозалык баянлары да пайда болып баслаган. Бирканша рицарлык романлар тематикалык жактан дуркинлерге бирлескен болып, ез дэуиринде олардан Тристиан хэм Изольда мухаббаты, "децгелек стол" рицарлары, патша Артур, Ланселот хаккындагы дуркинлер танымалы болган.
Рицарлык романлар Европа эдебиятыныц кубылысы болса да Узак, Орта хэм Жакын Шыгыс эдебиятларында да оныц уксас (аналоглары) бар болган, бул миллий эдебиятлар рауажланыуындагы стадиал улыумалыктыц айкын дэлийли болып есапланады.» [2]
Тарийхый роман менен романлардагы тарийхыйлык эдебияттагы егиз тусиник есапланады. Кдндай керкем шыгарма болса да онда тарийхтыц изи бар.
Мейли ол бугинги кYнди CYУретлесин, ол ертец ушын тарийх болады. Керкем сез енериндеги тарийх менен тарийхыйлыкты салыстыра отырып, эдебияттагы хэр бир шыгарманыц еткен кYн менен байланысы бар екенин, уакыт пенен заманныц хэзирги адам емир сурип атырган кубылыс пенен тыгыз байланыста болыуы, оннан узакка кете алмауы, тэбият пенен тыгыз байланыста болыуы, шыгармадагы инсанныц Кудайтаала берген талантыныц барлык мYмкиншиликлери ашык айдыц сэулеленетугын орны, бул тек гана жаратылыс элеми екенлигин керсетеди. Эзбек эдебиятшысы Дилафруз Мухиддинова [3,Б.256] езиниц "Британия адабиётида тарихий роман жанрининг кискача тарихи" атлы макаласында дYнья эдебиятында тарийхый романныц пайда болыуына итибар берип, дуньяга танымал инглиз жазыушысы Валтер Скотт биринши хакыйкый тарийхый романларды жараткан хэм жанрдыц тийкарын салыушы есапланатугынын айтады. Соныц менен бирге тарийхый роман хэм оныц кэсийетлери XIX эсир Англия эдебиятына жаца жанр - тарийхый романды пайда еткенин, бул дэуирде инглиз эдебиятында социал-тарийхый роман хэм диний-тарийхый роман сыяклы жанр керинислериниц пайда болганлыгын белгилейди. XIX эсирдиц акырларына келип, тарийхый роман езиниц керкем мYмкиншиликлерин кецейткен. Ал XX эсир инглис тарийхый романныц рауажланыуы путкил дYнья енеринде бар болган тенденцияларга бойсынады. Соныц менен XX инглис эдебиятында философиялык роман жанры езин бэлент хауазда жэриялаганын, усы эсирде инглис интеллектуал романы эдебиятка жазыушылар шеберлигиниц ец жокары улгилерин бергенлигин, интеллектуал роман тарийхый роман жанрына кYшли тэсир керсеткенлигин эдебиятшы дурыс ацлаган. Жэне де итибар беретугын орынларымыздан бири XX эсир инглис тарийхый романы авторлардыц тарийхка дэстурли емес перспективада кериуге деген умтылыс пенен бирлестирилген. Жазыушылар кебинесе рэсмий тарийх илимлери менен бэсекеге тускен, эпсаналар хэм ацызлардыц материалларынан, сондай-ак, бугинги кYнге шекем сакланып калган етмиштиц жазба хэм зат ретиндеги дэлийллерди пайдаланган. Усы процесстиц басланыуы XIX эсирде CYУретленген, бирак бул жантасыу XX
эсирдиц орталарында пайда болган. Усы эсир инглис тарийхый романында колланылган етмишке жацаша кезкарастыц жэне бир мYмкиншилиги мифологиялык сюжетлерди ацлатыу менен байланыслы. Жазыушы мифке мурэжаат етеди, оннан хакыйкый тарийхый уакыяларды табыуга умтылады хэм мифологиялык сюжеттен пайдаланган, оны етмишти реалистик керинисте кайта пайда еткен. Инсан хэм тарийх ортасындагы мYнэсибетлер инглис постмодернизм романында тийкаргы мэселеге айланган. [4]
Мине, биз дYнья хэм туркий халыклар эдебиятына нэзер таслаганымызда тарийхый романныц пайда болыуы хэм езине тэн езиншеликлерин салыстырып караганымызда оларда типологиялык уксаслыкдар кезге тасланады. Эзбек эдебияттаныуында тарийхый романныц уксаслыгы хэм езине тэн езиншеликлериниц уйгынлыгы мэселелерин изертлеген филология илимлери докторы Гайрат Муродов хэзирги езбек эдебияттаныуында тарийхый роман бойынша хэртурли, айырым орынларда езара карама-карсы кезкараслар да бар екенлигин белгилей отырып, айырым изертлеушилер тарийхый романныц орайында тарийхый шахс образы зэрур, деп есаплайтугынын, усы орында Н.Худойбергановтыц Назир Сафаров деретиушилигине арнаган "Виждон даъвати" китабында: "Тарийхый шыгарманыц бас кахарманы етип... Белинский айтканы сыяклы уллы тарийхый шахс алынып, дацклы езгерислерди, улкен езгерислерди камрап алатугын уакыялардыц фонында ашып бериуи керек" [5,Б.143] - деген пикирлерине езиниц мYнэсибетин билдирип, В.Г.Белинский «Поэзияныц керинис хэм турлерге белиниуи» изертлеуинде тарийхый романны В.Скотттыц эпикалык шыгармасы тийкарында бахалаганын хэм оны «тарийхый роман жазыудыц атасы» деп атаганын айтады. Жэне де Г.Мурадов [6,Б.15] Вальтер Скотттыц кепшилик романларыныц бас кахарманлары болса тарийхый шахслар емес, ал, керкем токыма еними деп те пикирлерин толыктырады.
Алым Г.Муродовтыц илимий изертлеуи менен таныс болганымызда ол дYнья тарийхый романшылыгыныц рауажланыу процессине нэзер таслап, тарийхый романныц тийкарынан еки тийкаргы кериниси жузеге келгенлигин хэм олар эпикалык эдебият майданында ез орнына ийе екенлигин, ягный:
1.Дэстурий тарийхый роман (бул атама жэхан эдебияттаныуы, эсиресе, Батыс эстетикасында "Вальтер Скотт романы" керинисинде колланылатугын хэм ол хэр бир миллий эдебиятта езине тэн кэсийетти пайда етиуи мYмкин) екенин айта отырып, ал езбек эдебияттаныуында бYгинги кYнге шекем дэстурий тарийхый роман ("Вальтер Скотт романы") тарийхый романныц айрыкша бир кериниси екенлиги айтылмаганын, буныц нэтийжесинде усы керкем-поэтикалык формага байланыслы шыгармалар (мэселен, "Кеча ва кундуз", "Кутлуг кон") тарийхый роман ретинде кабыл етилмегенин, белгили эдебиятшы Н.Xудойбергановтыц жокарыда айтып етилген пикири де "Вальтер Скотт романы"н тэн алынмаганлыктан жYзеге келгенлиги хаккында пикирлеулерин тегип салады.
Алым тарийхый романныц екинши кериниси ретинде тарихий-биографиялык роман. С.Петров, А.Каттабеков, Л.Прашкович, О.Леонтович, М.Сатторов сыяклы изертлеушилер тарийхый романныц тарийхый-кахарманлык, тарийхый революциялык, тарийхый-басынан еткериу, тарийхый-фантастикалык, тарийхый-социал хэм баска да керинислери бар екенлигин керсеткенлигин, бирак, бул классификациялар тарийхый романныц идеялык-керкем мазмунына тийкарланган болып, олар "Вальтер Скотт романы"нда да, тарийхый-биографиялык роман шецберинде де болыуы мYмкин екенлигин айтады.
Соныц менен бирге алым Г.Муродов Орайлык Азия эпикалык эдебиятларында тарийхый роман ец эуели дэстурий тарийхый роман ретинде пайда болганлыгын хэм рауажланганлыгын айта отырып, эдебий-керкем процесстиц кейинги баскышларында болса тарийхый-биографиялык роман жYзеге келди деп пикирлерин толыктырады. Бул орында тарийхый-биографиялык романныц пайда болыуында дэстурий тарийхый роман тийкаргы дереклерден бири болганлыгын айрыкша атап етеди. ^эммемизге мэлим езбек эдебиятында ец дэслеп тарийхый роман А.Кодирий тэрепинен жазылган "Уткан кунлар" деп аталган романы есапланады.
Туркмен эдебияттаныуына итибар бергенимизде усы эдебиятта роман жанры XX эсирдиц 20-жылларында пайда болады. Усы дэуирде туркмен жазыушысы Берди Кербабаевтыц «Айгытлы эдим» (Решающий шаг) тарийхый-социал темадагы романы жазылады. Буннан кейин Хыдыр Деряевтыц «Ыкбал» романы тарийхый темада жазылган.
Улыума алганымызда, дYнья эдебиятында пайда болган роман жанры ез нэубетинде туркий халыклар эдебиятына да ез эдебий тэсирин жеткерди хэм усы халыклар эдебиятында роман жанрыныц пайда болыуына имканият жаратты. Соныц менен бирге турмыс хакыйкатын езинде сэулелендирип, тарийхый уакыяларды керкем сез бенен баян еткен тарийхый романлар да эдебиятлардыц рауажланыуында жетекши орынга ийе болды.
ПайдаланылFан эдебиятлар:
1.Умарали Норматов. Бадиият кузгусида миллат такдири. https ://adabiyot.uz
2.Дилмурод Куронов, Зокиржон Мамажонов, Машхура Шералиева. Адабиётшунослик лугати / ф.ф.д. З.Д.Куроновнинг умумий тахрири остида. -Тошкент: Акаdemnashr, 2010 йил. - Б. 256.
4.Мухиддинова Д. Британия адабиётида тарихий роман жанрининг кискача тарихи. https://zenodo.org. / Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya nomli ilmiy-amaliy konferensiya.
5.Худойберганов Н. Виждон даъвати. - Тошкент:Ёш гвардия,1981.Б.143-
144
6.Муродов Гайрат. Тарихий романнинг муштараклик ва узига хосликлар уйгунлиги муаммолари. Филол.фанлари доктор. диссертацияси автореферати. Тошкент, 2018. -Б.15.
