CC BY
0EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
"KINETIC PORTRAIT IN K. KARIMOV'S NOVEL-TETRALOGY "AGABIY" Allamuratov Gayrat Abatbaevich
Karakalpak State University named after Berdakh https://doi.org/10.5281/zenodo.11257911
EURASIAN |OURNAL OF SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
ARTICLE INFO
Received: 15th May 2024 Accepted: 22th May 2024 Online: 23th May 2024 KEYWORDS Novel, portrait, somatic, vestial, kinetic, image, plot.
ABSTRACT
The article examines portraiture in novels and its poetic service. An artistic portrait is divided into somatic, vestial and kinetic types depending on the lexical nature of the words used to create the image of the hero. Our work analyzes portraits in K. Karimov's tetralogy novel "Agabiy".
К.КАРИМОВТЫН, «АГАБИИ» РОМАН-ТЕТРАЛОГИЯСЫНДА КИНЕТИКАЛЬЩ ПОРТРЕТ
Алламуратов Гайрат Абатбаевич
Берда; атындагы к;арак;алпак; мэмлекетлик университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11257911
ARTICLE INFO
Received: 15th May 2024 Accepted: 22th May 2024 Online: 23th May 2024 KEYWORDS
Роман, портрет,
соматикалык, вестиаллык, кинетикалык, образ, сюжет.
ABSTRACT
Мацалада романларда портрет %эм оныц поэтикалыц хызмети щццында свз етиледи. Квркем портрет цащрман образыныц жасалыуында цолланылган свзлердиц лексикалыц взгешелигине царай соматикалыц, вестиаллыц %эм кинетикалыц болып турлерге бвлинеди. Жумысымызда жазыушы К.Каримовтыц «Агабий» роман-
тетралогиясындагы портретлерге анализ жасалады.
Кинетикалы; (грек сези «х,эрекет») портретте ках,арманлардын, к;ыймыл-х,эрекети, козгалысы, мимикасы ар;алы оны бас;алардан айырып турыушы езине тэн, кебинесе рефлектив (санасыз, ези ацламаган х,алда тэкирарланыушы) х,эрекетлери ды;;ат итибарга алынады. Лаконизм тийкарында кеп сезди ьщшамлау ма;сетинде бас, кез, ;ол х,эрекетлери менен де сезлик угымлар ацлатылады.
Рус илимпазы Г.Старикова рус эдебиятында гуррицлердеги ;ах,арман портретин илимий анализ ислеп, ;ах,арманлардыц сырт;ы керинисин сууретлеуде жуз белгилери х,эм ым-ишаралардыц эх,мийетли уазыйпа ат;аратугынлыгын белгилейди. Бунда кинетика ар;алы ;а^арманныц ишки-сезимлерин, ы;тыярлы х,эм ы;тыярсыз турде эмелге асатугын бет-жуз х,эрекетлериниц сезлер ар;алы билдирилиуин атап етеди [1].
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
бзбек илимпазы И.Султан кинетикалык х,эрекетлерден келип шыгатугын мимикаларды портреттиц курам белеги сыпатында карап, оны портрет пенен коса уйренеди. «Портретке жэне ках,арманныц сейлеу темпи, езине тэн кылыклары х,эм турли руухый жагдайлар себепли оныц жузинде болатугын езгерислер (мимика) де киреди» [2.188]. Ал илимпаз Т.Бобоев мимик-пантомимикалык х,эрекетлер, ым-ишараларды керкемлеу кураллары сыпатында портреттен белек х,алда ез алдына уйренеди. Бира; оныц мимикалык-пантомимикалык х,эрекетлерге берген тэрийиплери ;ах,арман портретиниц сыпатламасы менен бирдей келеди. «Мимикалык-пантомимикалык х,эрекетлерде ым-ишараларда ;ах,арманныц сол уакыттагы, руухый аух,алы, кейпияты, сол секундлардагы туйгылары да сууретленеди» [3.179].
^ара;алпа; эдебияттаныу илиминде каракалпак повестьлеринде ках,арманлардыц характерин психологиялык сууретлеу шеберлиги мэселесин уйренген илимпаз Ж.Есенов «Шеберликтиц сырлары» (Некис, 1986) мийнетинде ках,арманныц ишки руухый дуньясын ашып бериуде керкем психологиялык сууретлеу усылларыныц бири кыймыллардыц (жест) поэтикалык хызмети х,аккында пикир журитеди. Илимаздыц анализ ислеген кыймыл психологиялык сууретлеу усылы бизиц сез етип атырган кинетикалык портрет детальлары менен теориялык жактан уксас келеди. «Ал кыймыл болса ках,арманныц ишки дуньясындагы жай кезге керине бермейтугын ец майда х,эм карама-карсылыклы сезим х,эм ойларды да реалистлик пенен психологиялык планда ашыуга жэрдемлеседи. Мине, соныц ушын да кыймылды пайдалана билиу де психологиялык анализлеудиц ец жетилискен усылларыныц бири...» [4.94]. Ж.Есенов кыймылды сууретлеу усылы эдебий шыгармада ках,арманды окыушы кез алдына жанлы, турмыстагыдай етип керсетиуде х,эм олардыц ишки сезимлерин, психологиясын, дэуирдиц шынлыгын ашып бериуде эх,мийетли екенлигин атап етеди.
Эдебияттаныушы З.Бекбергенова портретте сырткы керинис, х,эрекет х,эм психологияныц комплекслилиги ^аккында темендегише пикир журитеди: «Егер де, портрет жазыушыныц жекке максетине гэрезли жасалса, окыушыга тэсир куши сезилместен, ол мэзи безеу куралы болып калады. Ал, инсанныц сырткы кериниси, кыймыл-козгалысы (кинетикасы - А.Г.), ишки руухый дуньясы ез-ара байланыста алынган жагдайда гана ках,арманныц портрети исенимли шыгады» [5.136]. Илимпаздыц баклауларына косылсак болады. Себеби, портреттеги х,эр бир деталь мэзи сызылып коймастан, х,эр кайсысы ез алдына поэтикалык «жук» кетерсе гана ол керкем эмел уазыйпасын аткарады. Кинетикалык портрет аркалы персонаж баска персонажга, кубылыс яки х,эдийсеге езиниц мунэсибетин билдирип турады, сондай-ак, кыймыл-козгалыслары тийкарында образдыц ашылмаган характерлик белгилери де керинеди.
Илимпаз ЖДаниязова жазыушы Ш.Сейтовтыц шыгармаларындагы образларга анализ жасаганында жазыушыныц портрет жасау шеберлигин аныклай отырып, кец пландагы портретлик сууретлеуден гере оныц х,эрекеттеги (кинетикалык) портретти енимли сызатугынлыгын айтып етеди. «Жазыушы (Ш.Сейтов - А.Г.) ках,арманлардыц бет-элпетиндеги кыска портретлик детальларды, кезкарасларын, кулкисин, мимика сыяклы унсиз катнасларды, ках,арманга тэн эдет х,эм кылыкларды сууретлеу аркалы олардыц руухый жагдайларын керсетеди» [6.108].
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Шыгармада ;ах,арман образын сыпатлаушы портретлик детальлар кеплеп сызыла бериуи мумкин, бира; олар поэтикалы; функция ат;армаса, ягный о;ыушыныц кез алдында жанланып х,эрекет етпесе, тирилмесе, образдын, керкемлениуине хызмет етпесе, онда олардын, поэтикалы; зэрурлиги ;алмайды. О;ыушы о;ып атырган уа;ыя, х,эдийсени визуал тамашалауы ушын образ х,эркетке тусиуи шэрт. Мине, усы х,эрекет кинетикалы; компонент сыпатында портрет ;урамында уйрениледи.
Х,эзирги ;ара;алпа; романларында портреттиц кинетикалы; туринен жазыушылар енимли ;олланып атырганлыгын кериуимиз мумкин. Ках,арман образыныц жанлы х,эрекетин, оныц сез бенен айтпай ;алган ишки кеширмелерин, сезимлерин о;ыушы санасына жеткериуде авторлар кинетикалы; портретке мурэжэт етеди. Кинетикалы; портрет, кебинесе, диалоглар менен ;атар келип, автор сезинде берилетугын, ягный ;ах,арманлар тэрепинен айтылган репликаларга, автордыц берген тусиндирмесинде (ремаркада) персонаждыц ишки кеширмеси, сол уа;ыттагы жагдайы, оныц х,эрекетлеринде, жузинде пайда болатугын езгерислер тийкарында айры;ша белгилери сызылады.
Жазыушы К.Каримов «Агабий» романында ;ах,арман образыныц ;ыймыл-;озгалысын сызып, оныц психологиясын, ишки кеширмелерин бериуде кинетикалы; портреттен керкем эмел сыпатында пайдаланады. Персонаждыц езине тэн белги х,эм ;эсийетлерин айырып керсетиуде, оныц жанлылыгына ерисиуде хэр бир портретлик детальларды деретиушилик пенен сызганлыгын керемиз.
Романныц биринши китабында («Кеш») Телесин Торы;ас;а ат;а куштар болып, Кулшыныц босагасында кунлеп жатып атты ала алмаслыгын билип, пысы курыйды. «Соцынан цауын царацшыдай салбыраган ийинлерин квтерди, солгын нэзеринен от шашырагандай болды. Ыза аралас цорцынышлы дауыс пенен: «Торьщасцага бек бол, бек бол бий ага», деп ;ырылдады[7.23]. Бул орындагы кинетикалы; портретте Телесинниц ат себепли делбе болганлыгын, кейпиятыныц жо; екенлигин кезимиз бенен кергендей боламыз. Ыза толы дауыс пенен айтылган «Торы;ас;ага бек бол, бек бол бий ага!» деген сези кулагымызга еситилгендей болады.
Сондай-а;, романда Кулшы бийдиц Бухара эмири Шахмурат пенен ушырасыуы портрети сууретленеди. «Эмирди квриуден дизерлей сала терис эйуанга твселген гилемге басын тийгизип, буккесине тусип, бас квтермей атырган бийди Шахмурат эмирдиц жагымлы цоцыр дауысы орнынан тургызды.
- Жетер Кулшы бий, тур орныцнан!
- Куллы; та;сыр, бас устине, - деп бий орнынан салдаманлы турды, эмирдиц нэзери тусиуден тагы ийилип, тэжим етти. Бий сарайга квп мэрте келген, сол ушын бул жердиц тэртип-интизамын да биледи» [7.56]. Кулшы бийдиц кинетикалы; портрети оныц эмир алдындагы басын гилемге тийгизип буккесине тусиуи, эмирдиц ру;сатысыз бас кетермей турыу х,эрекетлеринде сууретленеди. О;ыушы Кулшы бийдиц бул кинетикасын жанлы гузетип, сарай фонында Кулшыга ;арап турган эмирдиц де сулдерин кез алдына келтиреди.
Жазыушы еки персонаждыц кинетикалы; портретин параллель ;ойып сызыу эмелин ;оллаган х,алда жа;сы нэтийжеге ериседи. Мэселен, мына картинага итибар ;аратайы;: «Тврге твселген кийиз устинде туйениц жарты етиндей боласынлы, мурты
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
орацтай, жалпац етлес бетине тэцки мурны батып, зорга квринип турган, басына цазандай темир дубылга кийген, цол жетер жердеги цылыштан квзин айырмай, жамбаслап жатырган адам Ережепке нэзер салмастан, балтырын жун басцан шеп аягын сэл квтерип, сэлемгеусынды.
- Тарт аягыцды, Жантай батыр, - деп Ережеп узатылган аяцты теуип жиберди. Сен Жантай болсац, мен Ережеп батырман. Жау-жарагыцды асын да майданга шыга бер. Болмаса хызметкерицнен уацты менен орнын айт та, хабар жибер, усы менменлигиц ушын жекпе-жекте цаныцды ишпесем, тентек атым курысын!» [7.406]. Картинада Жантай батыр менен Ережеп батырдыц портретлери катар сызылады. Бул мысалда Жантай батыр бир ауыз сез айтпайды. Барлыц угымлар оныц нэзеринде х,эм кинетикасында керинип тур. Ережептиц батырлыгы да оныц созылган аяцты теуип жибериу х,эрекети, соныц менен бирге айтцан сезлеринде батыр жигиттиц келбети елеслейди.
Жазыушы К.Каримовтыц «Аккапшык» романында да кинетикалыц портреттиц кеплеген улгилерин кериуимиз мумкин. Романда халыц ашаршылыц пенен дусласцан пайытында ел арасындагы байлар халыцты ашлыцтан сацлап цалыудыц илажын царастырып баслайды. Сонда Асцар бай менен Еркинбай былайынша ойласыц цурады: «Мен арца таман - татар менен башцурга, цазац пенен орыс таманнан дэн экелиу имканын ойлап отырганым. бзициз ол таманга кэруан менен талай барып цайтцансыз. ^андай ацыл бересиз? - деп Асцар Еркинбайга тигилди.
Тврде малдас цурынып отырган Еркинбай буурыл сацалын тутамлап ойга шумди. Арага унсизлик швкти. Тысцарыда кун ыссы, бирац цалыцлыгы бир гез келетугын дийуаллардыц, ямаса атпа ылайдан тикленген жайдыц этирапындагы агашлардыц шарапаты ма, вжире цоцыр салцын еди, сонда да терлей баслаган Еркинбай устиндеги жипек шапанды шешип, жанына цойды. Соц тилге кирди.
- Дэнди езиц айтцан таманнан экелген мацул»[8.211]. Картинада Еркинбай менен Асцардыц ишки руухый х,алына итибар царатсац, екеуи де терец ойдыц, тэуекел истиц басында турганлыгын, цыйынлыцтан шыгып кетиу жолын излеп атырган адамлардыц ойшац портретлерин керемиз. Еркинбай цыйын мэселениц шешимин ойлап цоцыр салцын жайдыц ишинде терлеп, ойга шумеди, сацалын тутамлайды. Асцар тэжирийбели саудагер болса да, Еркинбай менен ойласпаса ис питпейтугынын жацсы биледи. Ал Еркинбай, тециз асып басца елден суу жолы менен елге дэн алып келиудиц цыйынлыгынан терге батады. Романда усындай тарийхый, сиясий, жэмийетлик-турмыслыц шараятларда цах,арманлардыц ез-ара цатнас мэселелеринде жузеге келетугын руухый кеширмелери персонажлардыц кинетикалыц портретлери арцалы жасалганлыгы байцалады.
Жуумацлап айтцанда, кинетикалыц портрет езиниц атцаратугын поэтикалыц хызметинен келип шыгып, персонажлардыц руухый жагдайын, психологиясын оныц х,эрекетлеринде керсетип, характерди аныцластырыуга хызмет етеди. Ках,арманлардыц ара-цатнаслары тийкарында пайда болатугын коммуникативлик мунэсибетлердиц визуал керинисин пайда етип, оцыушылардыц эдебий цах,арманды, оныц х,эдийсеге мунэсибетин аныц бацлап турады.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
References:
1. Старикова Г.В. Лексика портретных описаний. Дисс... канд. филол. наук. -Ленинград: 1984.
2. Султон Иззат. Адабиёт назарияси. - Тошкент: У;итувчи. 1986. - Б. 188.
3. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. - Тошкент: Узбекистон. 2002. - Б. 179
4. Есенов Ж. Шеберликтиц сырлары. - Некис: Кара;алпак;стан. 1986. - Б. 94.
5. Бекбергенова З. Каракалпак; романларында керкем сез поэтикасы (1980-2010-жыллар). Монография - Некис: Илим. 2016. - Б. 136.
6. Каниязова Ж.О. Ш.Сейтов романларында характер жаратыу шеберлиги («Хал;абад» роман-тетралогиясы мысалында). Филол. илим. филос. докт. (PhD) .дисс. -Некис: 2017. . - Б. 108.
7. Каримов К. Агабий. Тарийхый роман. I китап. Кеш. II китап. Ата журт. - Некис: Билим. 2013. - Б. 23.
8. Каримов К. Агабий. Тарийхый роман. III китап. А;;апшы;. - Yргениш: Хорезм. 2016. - Б. 211.
