CC BY
10INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
К.КАРИМОВТЬЩ «ДАРВИШ»РОМАНИ: ПРОБЛЕМАТИКАСИ ВА ЦА^РОМОН
ОБРАЗИ П.Нуржанов
Бердак номидаги ^оракалпок давлат университети Филология фанлари доктори, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.7309462
Аннотация. Ушбу мацолада цорацалпоц ёзувчиси К.Каримовнинг «Дарвиш» романи проблематикасининг узига хослиги ва цауроман образини ясшнинг йуллари уацида гап боради.
Таянич иборалар: тарихый уодиса, тарихыйроман, тарихый цауромон образи, монолог, диалог, миллий колорит, бадиий психологизм, сюжет, композиция.
ТЕКСТ НАУЧНОЙ РАБОТЫ НА ТЕМУ: «ПРОБЛЕМАТИКА И ОБРА ГЕРОЯ В РОМАНЕ К.КАРИМОВА «ДАРВИШ»»
Аннотация. В статье исследуются свое образие проблематики и пути воссоздания героя образа в романе Каракалпакского писателя К.Каримова «Дарвиши»
Ключевые слова: историческое событие, историческироман, образ исторического героя, монолог, диалог, национальный колорит, художественной психологизм, сюжет, композиция.
THE PROBLEMATICS AND IMAGE OF THE HERO IN K. KARIMOV'S NOVEL
"DARVISH"
Abstract. The article examines its own image of the problem and ways of recreating the hero of the image in the novel "Darvishi" by the Karakalpak writer K. Karimov
Key words: historical event, historical novel, image of a historical hero, monologue, dialogue, national flavor, artistic psychologism, plot, composition.
КИРИШ
Гэрезсизлик дэуири каракалпак эдебияты идеялык-тематикалык багдары, жанрлык-стиллик, керкемлик кэсийетлери, кахдрман образын жасауы, турмыс шынлыгын коркем хдкыйкатльщка айландырыуы бойынша белгили орынга ийе болып Yлгерди. Буны биз гэрезсизликке шекемги эдебияттыц рауажланыу багдары менен салыстырсак, олар арасында Yлкен парктыц бар екенлигине исеним хдсыл кыламыз. Мэселен, молла-ийшанларды, бардамлы, езине ток инсанларды унамсыз кахдрман етип CYУретлеу 1990-жылларга шекем эдебиятта YPДиске айланып кеткен еди. Усындай надурыс тенденция себепли улыума тYркийтиллес халыклар эдебиятыцда диний искерлерге кара бояу жагып CYУретлеу ершип кетти. Оларды убыжык етип CYУретлеген шыгармалар х,эттеки мектеп сабаклыклары менен хрестоматияларына шекем киргизилди.
ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
Бирак та гэрезсизлик жыллары бул багдардагы жагдай бираз жаксыланды, турмыс уакыялары эдебиятымызда калыс тYPде сэулелене баслады. Мысалы, диний уламалар менен, молла-ийшанлардыц елдиц ауызбиршилигин саклаудагы, халыкты ийман-инсапка, диянатка шакырыудагы ибратлы ислери бир канша эдебий шыгармаларда хдкыйкат тYPде сэулеленди. Усы кезкарастан ^.Мэтмуратовтыц «Тербенбес», А.Пахратдиновтыц «Сейленбеген тарийх», «Шейитлер тэгдири», К.Смамутовтыц «Сизлерге айтып
БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ
ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337
кетежакпан», Ш.Уснатдиновтын «Шайырдын жаслыгы», «Соцгы аншы», Е.Усеновтын «Ханмаксым», х.т.баска шыгармалар дыккатка ылайык.
ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ
Усылардын катарында К.Каримовтын «Дэруиш» романы белгили орынды ийелейди. Эйткени онда жерлесимиз, ^онырат елаты тургыны Ысак молланын диний билим алыу ушын канша кыйыншылыкларды женип етип, бир неше медреселерди питкерип, илимли-билимли адамга айланыуын, атаклы венгер илимпазы хэм саяхатшысы Армин Вамбери искерлиги менен тыгыз байланыста алып CYУретленген. Жерлесимиз молла Ысактьщ (1836-1892) Армин Вамбериге ерип Венгрияга барыуы, ол жерде жасап калып, кеп тиллерди Yйрениуи, каракалпак ауыз эдебиятынын айырым шыгармаларыныц Европада таркалыуына себепши болыуы, акыр-акыбетинде Венгрия Илимлер академиясы тарийхында елеули из калдырганы хаккындагы маглыуматлардын баспа сезде, илимий эдебиятларда жэрияланыуы жазыушыга тYртки болганы анык.
МУ^ОКАМА
Негизинде Ысак молланын XIX эсирде-ак Венгрияга барып калыуына себепши болган А.Вамбери мийнетлеринде каракалпак халкынын тарийхы, этнографиясы, тили тууралы бахалы маглыуматлар бар. Бул хаккында академик С.Камаловтын «А.Вамбери каракалпаклар тууралы» (1995) мийнетинде бириншилерден болып пикир билдирилген. Онын жазыуынша, А.Вамбери 1863-жылдын 28-март хэм ноябрь айларында дэруиш сыпатында Хийуа, ^онырат, Ургенч, Бухара, Самарканд, ^арши, Герат калаларына барып, кайтарсын ез журты Венгрияга Тегеран аркалы кайтады. Саяхаты дауамында А.Вамбери сол жерде жасаушы халыклардын тили, эдебияты, мэденияты, Yрп-эдети, жасау шараяты х.т.б хаккында кеплеген бахалы маглыуматлар жыйнайды. Кейин ала оларды «Орта Азия бойлап саяхат» (М.1874), «Орта Азия очерклери» (1868) х.т.б. мийнетлеринде жэриялайды. Аты аталган мийнетлер рус немец, англичан х.т.б тиллерде жарык кереди, усы себепли олар Орта Азия халыкларын, сонын ишинде каракалпакларды да пYткил дYньяFа танытады. Демек, К.Каримовтын «Дэруиш» романында (2019) Ысак молла хэм А.Вамбери искерлигинин сол дэуирдин тарийхый шараятына сай тYPде керкем хакыйкатлыкка айландырылFаны елеули кубылыс болды.
Жазыушы керкем фантазияFа ерк бериу менен тарийхый романнын хYжжетлик тийкарына да Yлкен итибар береди. Бунда академик С.Камаловтын жокарыда аты аталFан китабындаFы тарийхый маFлыуматлар шыFарманын XYжжетлик негизин кураFанлыFын сезиуге болады. Бул мийнетте: «Ысак молла А.Вамбери менен Хийуада танысканнан баслап (1863, июнь) онын менен бирге Будапештке дейин (1864, май) барFан. Вамберидин Орта АзияFа болFан саяхатынын сэтли болыуында Ысак молланын туткан орны Yлкен»-деп жазады. РомандаFы уакыялардын рауажланыу барысы усы хужжетлик тийкарFа сай келеди.
К.Каримов романда Ысак молла образын хэр тэреплеме ашыу максетинде кыялый образлардан да шеберлик пенен пайдалаетан. Мэселен, молла Ысактын садык досты, жан консысы Юсуп хожа менен еткерген балалык жылларын автор жYДЭ тэсирли, сол дэуирдеги тарийхый хакыйкатлык пенен ты^ыз байланыслы тYPде CYУретлеген: XIX эсирдин биринши ярымындаFы ^оныратщ^ы драматизмге толы уакыялар-каракалпакларды, бир жаFынан, Хийуа ханлы^ынын езиуи, екинши тэрепинен, тYркмен баскыншыларынын зорабанлык хэрекетлери, Yшинши жаFынан, рус патшалыFынын
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
сиясий ойынлары-булардьщ х,эммеси окыушыныц CYУретленип атырган тарийхый дэуир хдккында кец тYCиник алыуына имканият жаратады. Усы тарийхый уакыялар фонында роман сюжети рауажланып, кахдрманлар образы ашылып барады. Нэтийжеде хддаллык пенен нахдклык, жауызлык пенен мехрибанлы; кусаган сыпатлардыц ез-ара гуресин Ысак молла образына байланыстырып CYУретлеу окыушыда Yлкен тэсир калдырады. Жазыушы Ысак молла емир CYрген жыллардагы (1836-1892) ^оцырат журтындагы уакыяларга ез катнасын билдириу аркалы кахдрманлар образын жаратады. Мэселен, жас Ысак молла менен онын досты Юсуп хожаныц ез ели тарийхына болган кызыгыушылыгына итибар бериу аркалы олардыц кекиреги ояу, сергек жаслар екенлигин керсетеди: еки жас еспиримниц ^оцырат каласы жанындагы Теребий дэуиринен калган естеликлер, усы жерден ететугын жипек жолы, оннан коцыраулары сыцгырлап етип турган кэруанлар тууралы кыялга берилиуи, Эмиудэрья аркалы жYЗип келген рус пароходын кергендеги жергиликли халык уэкиллериниц тац калысыуы х,.т.б. х,эдийселер романда езине тартымлы жанлы картиналар, сюжетлик деталлар менен CYУретленген. Элбетте буларды CYУретлеУде автор тарийхый дэреклердеги фактлерге CYЙенген, оларды ез деретиушилик фантазиясы менен байыткан.
Жазыушыныц роман сюжет курыудагы шеберлиги оныц базда авторлык маглыуматлардан утымлы пайдаланыуында, гейде кахдрманлардыц еске тYCириУлерин уакыт бойынша кейинге шегиндирип бериуинде керинеди. Бул нэрсе роман поэтикасыныц езине тэнлигинен дэрек береди. Мысалы, автордыц Ысак молла ауылыныц не ушын «Бакырган» деп аталганын, сондай-ак бул жердиц не себеп «Шейхлар ауылы» делиниуин баянлауы шыгарманыц окыушы тэрепинен кызыгып окылыуына, сюжеттиц тартымлы болыуына, сол дэуир уакыяларын етмиш х,эдийселери менен байланыстырыуга хызмет етеди.
Романныц улыума композициялык курылысындагы кезге тYсерлик езгешеликлердиц бири, бул оныц «Бакырган журты», «Дэслепки сапар», «Хийуада», «^оцыраттан алыста» деген Yлкен терт белимге белиниуинде керинеди. Бул белимлердиц ез гезегинде «Адаскан жагал ешки», «^оцырат базарындагы уакыя», «Уйден кетиу», «Дагдарыс», «Зэйнеп», «Шайыклар ауылында», «^утлы-Мурадтыц кесилген басы», «Уатанды кумсау», «Дэруиш CYУретинде», «Рэшид х,ажы», «Аксак дэруиш», «Армин Вамбери», «Ысак молла эрманлады», «Yйлениу х,эм саяхат» х,.т.баска белимшелерге ажыратылыуы бир жагынан, роман композициясыныц езине тэнлигинен дэрек берсе, екинши жагынан, шыгарма уакыяларыныц окыушы тэрепинен кабылланыуына колайлылык туудырады. Бул композициялык усыл эдебиятымызда Ж.Аймурзаевтыц «Кызкеткен», К.Мэмбетовтыц «Поскан ел» х,эм «ТYркстан» романларында колланылган болып, олар «Дэруиш» шыгармасын жазарда автордыц каракалпак романшылыгында дэстYрий баянлау поэтикасына эмел кылганын керсетеди.
К.Каримовтыц «Дэруиш» романында сюжет поэтикасыныц жэне бир езгешелиги соннан ибарат, жазыушы айырым орынларда бурын CYУретленген уакыяларды эдебий кахдрманлардыц ядка тYCириу монологлары аркалы кайтадан жанландырады. Сонлыктан олар китап окыушылардыц ядында кайта тикленип, кахдрманлар образын жэне де толыгырак ашыуга хызмет етеди. Жазыушы романда орынлы жерлерде диалоглардан баслап ишки монолог, авторлык CYУретлеУлер, кыска-кыска пейзажлык керинислер, эдебий кахдрманлардыц кыймыл-козгалыслары, ыкшам портретлик штрихлар
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
формасындагы CYypeTne^epre шекем керкем психологиялык хызмет жYклеп, дэуир руухын хэм кахарман образларын тэсирли тYPде сэулелендириуге ериседи. ХУЛОСА
К.Каримовтьщ «Дэруиш» романында XIX эсир каракалпак елиндеги исламий билим менен мэдениятты терец ийелеуге деген умтылысты, илим-билим ийелеуге деген жаслардыц интасын сюжетке аркау етип, терец маганалы керкем сYУретлеy формалары менен ашып бериуи, усы багдарда тарийхый шынлыкты керкем хакыйкатлыкка айландырыуы прозамызда елеули хэдийсе болды. Жазыушыныц Ысак молла, саяхатшы А.Вамбери хэм тагы баскалардыц образларын шебер жасауы дыккатка ылайык. Усы себепли окыушы жэмийетшилиги XIX эсирде-ак елимизди Европага таныткан жерлесимиз хаккында мактаныш сезимлерине беленетугынлыгы, бул болса ез гезегинде есип киятырган жас эуладты дэуирге сай етип тэрбиялауга хызмет ететугынлыгы анык.
REFERENCES
1. Бахадырова С. Роман хэм дэуир. Некис: «Каракалпакстан», 1979;
2. Бахадырова С. Фольклор и каракалпакская советская проза. Нукус: «Каракалпакстан», 1984;
3. Нарымбетов Ж. Жаца эстетикалык шеклерге карай. Некис: «Каракалпакстан», 1985;
4. Жаримбетов К. К.Каримовтыц «Ага бий» романы хаккында гейпара ойлар. «Эмиудэрья» 2013, №5;
5. Нуржанов П. К.Каримовтыц «Ага бий» романы хаккында гейпара ойлар. «Эмиудэрья» 2012, №3;
6. Нуржанов П. Х,эзирги каракалпак романы (сюжет хэм конфликт поэтикасы). Некис: «Билим», 2009;
7. Dilmurat Quronov. Adabiot nazariyasi asoslari. Toshkent: «Navoiy universiteti», 2018;
8. Оразымбетов К. Fэрезсизлик дэуири хэм каракалпак эдебияты- КОразымбетов. Тацламалы шыгармалар топламы. Еки томлык. II том, 107-113 бб.
