Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОС ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МУАММО СИФАТИДА'

ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОС ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
55
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарих / тарихий-маданий мерос / маданият / маънавият / жамият / гносеология / артефактлар / бойликлар / ворисийлик / анъана / эномаданият. / history / historical and cultural heritage / culture / spirituality / society / epistemology / artifacts / wealth / succession / traditions / ethnic culture.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Норқулов, Дусмурат Ташпулатович

Мақолада тарихий-маданий бойликни ўрганиш, тадқиқ этишнинг айрим гносеологик жиҳатлари, инсон ва жамият ҳаёти билан боғлиқ ижтимоий-фалсафий масалалари муҳокама қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL-CULTURAL HERITAGE AS A SOCIAL-PHILOSOPHICAL PROBLEM

The article discusses some epistemological aspects of the study of historical and cultural heritage, as well as socio-philosophical issues of the relationship of historical and cultural heritage with the life of man and society.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОС ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МУАММО СИФАТИДА»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

ТАРИХИЙ-МАДАНИЙ МЕРОС ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МУАММО

Мацолада тарихий-маданий бойликни урганиш, тадциц этишнинг айрим гносеологик жщатлари, инсон ва жамият уаёти билан бозлиц ижтимоий-фалсафий масалалари мууокама цилинади.

Калит сузлар: тарих, тарихий-маданий мерос, маданият, маънавият, жамият, гносеология, артефактлар, бойликлар, ворисийлик, анъана, эномаданият.

The article discusses some epistemological aspects of the study of historical and cultural heritage, as well as socio-philosophical issues of the relationship of historical and cultural heritage with the life of man and society.

Key words: history, historical and cultural heritage, culture, spirituality, society, epistemology, artifacts, wealth, succession, traditions, ethnic culture.

Тaрихий-мaдaний меросга булган кизикиш инсон гносеологик излaнишлaрининг мaркaзидa тyрaди. Инсоннинг олaмгa, ён^троф Ba жaмиятгa мyносaбaтлaри унинг утмишга, re^a aвлод колдирган меросгa мyносaбaтлaрининг инъикоси сифaтидa келади. Мaсaлaн, Сукрот Ba Птатоннинг софистлaр Ba илк фaйлaсyфлaргa мyносaбaти aBBaro гносеологик хyсyсиятгa эта. Сукрот "мен билмaслигимни билдим" дегaнидa тaкaббyр софистлaргa жaвоб берaди, yлaрнинг мaнмaнлигигa мyносaбaт билдирaди. "Отa-онaнггa бетaкaллyфингни куриб кишилaр биргaликдa сендж нaфрaтлaнмaсин, дустсиз колишни истaмaсaнг, кишилaр сени отa-онaнггa бетaкaллyфлигингни кyрмaсин, aгaр сен отa-онaнгни xyрмaт килмaсaнг кишилaр сенга эзгулик кyрсaтмaй кyйишлaри мумкин" [1; 90 б.]. Бу yриндa Сукрот отa-онa дегaндa кексa aвлодни, y ярaтгaн aхлокий меъёрлaр Ba кaдриятлaрни нaзaрдa тyтaди. Отa-онa, унинг нaзaридa, тaрихий-мaдaний мерос сyбъектлaри, yлaргa мyносaбaт ушбу меросгa мyносaбaтдир.

Тaрихий меросни эъзозлaш Ba уни aсрaш Шлрк фaлсaфaсидa, тaфaккyри xaмдa турмуш тaрзидa aнъaнaгa, пaрaдигмa дaрaжaсигa кyтaрилгaн. Бу yриндa Конфуций (эр.aвв. 551-479 йиллaр) кaрaшлaри эътиборлидир.

СИФАТИДА

Норкулов Дусмурат Ташпулатович

Фaлсaфa фaнлaри доктори, Тошкент тиббиёт aкaдемияси Ижтимоий фaнлaр кaфедрaси профессори

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(11), November, 2023

Конфуций давлат ва жамиятни бошкаришда утган авлодлар колдирган усулларга, ахлокий нормаларга, шаклланган тарихий анъаналарга таянишни шарт килиб куяди. Унинг фикрича урф-одатларга таяниш "олийжаноб эр"даги асосий фазилат. "Урф-адатлардан фойдаланиш кишиларни муросага келтиради. Кадимдаги хукмдорлар усуллари гузал эди. Улар узининг катта ва кичик ишларини урф-одатларга мувофик амалга оширганлар" [2; с. 56]. Мутафаккир, урф-одатлар, ота-она, улар мероси инсонсеварликка ургатади, инсонсевар булмай бошкарув билан шугулланиб булмайди, деган фикрни илгари суради. У ижтимоий-ахлокий идеал сифатида карайдиган "олийжаноб эр" инсонсевар шахсдир. Конфуцийнинг сиёсий-фалсафий ва ахлокий карашлари ушбу "олийжаноб эр"нинг функционал хусусиятларини, бошкалар хулк-атворига таъсирини очиб беришдек гносеологик максадга каратилган. У давлат ва жамият ишларини бошкарувчи "олийжаноб эр" аввало анъаналарни севиши ва яхши билиши, уларни халкка сингдириши лозим. "Айникса мутафаккирларнинг "идеал бошкариш" - "жамиятда бошкарув, урф-одатлар ва нарсалар тартиби" ("Ли") концепцияси жамиятни му^им, баркарор ривожлантиришга хизмат килган. Унда бошкаришда, ижтимоий ва шахсий хдётда тарихий-маданий анъаналарга, аждодлар тажрибаларига таяниш, жамиятдаги субординация принципларини, стратификация тартибларини саклаш гоялари - хизмат, ота ота булсин, угил-угил концепциясининг мохдятини ташкил этади" [3; 20-21 б.]. Фалсафа фанлари доктори, профессор Ф.Мусаевнинг кайд этишича, Конфуцийнинг сиёсий-фалсафий концепцияси "янги, адолатли жамият куришга эмас, балки утмишни кайта тиклашга, тарихий-маданий тажрибани кайтадан карор топтиришга каратилгандир. Бу Конфуцийдаги "историцизм" дир" [4; 18 б.].

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тарихий-маданий меросга оид илк илмий асарлардан бири Абу Райхон Беруний (973-1048) нинг "Кадимги халклардан колган ёдгорликлар" асаридир. Унда мутафаккир утмишга, тарихий-маданий анъаналарга яхлит вокелик сифатида ёндашади, уларни англашнинг, билишнинг узига хос гносеологик методларни яратади. Унинг узи ёзади: "Мендан суралган саволларга олиб келадиган сабабларнинг якинроги утмиш миллатларнинг ва илгариги даврларнинг вокеаларини билмокдир. Чунки хабарларнинг аксари утмиш миллатларнинг ахволлари, расм ва шариатларининг баёнидан иборат булиб, уни билмак аклий нарсаларга суяниш, сезиладиган нарсаларга солиштириш билангина булмай, балки китоб а^лларига ва турли раъй эгаларига

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

асосланишни талаб килади. Тарих исботида уларнинг суз ва раъйларини бир-бирларига солиштириш керак булади" [5; 77 б].

Бу уринда Беруний гносеологик ахамиятга эга илмий билиш методларини курсатиб утади. Уларга тарихий вокеалар (фактлар), расм-русумлар, шариат тажрибаларини билиш, рационалга таяниш, ходисаларни, артефактларни бир-бирларига солиштириш, китобларни укиш, урганиш, халклар тафаккурига асосланиш кабилар киради. Мазкур методлар гносеологияда хануз устувордир. Айникса тарихий-маданий меросни тадкик этганда тажрибалар ва рационалга таяниш уйгун келиши зарур, хар кандай утмишга оид тажриба, артефакт ва караш рационаллик талабларига мувофик келаганида илмий фалсафани бойитади, унга янгилик кушади.

Тарихий-маданий мерос бизнинг утмишга богликдигимизни, янги авлод мудом олдинги авлодлар колдирган бойликларга, анъналарга ва хаёт тарзига асосланишини ифодалайди. Фридрих Ницше (1844-1900) "биз утмишга занжирбандмиз, биз каерга чопсак, тарих занжири биз билан бирга чопади" [6; С.161], деганида инсон яратган маънавий бойликлар утмиш рухидан униб чикишини назарда тутади. Инсон тарихга "занжирбанд" булиб янги нарса яратади. И.Ньютондан, сиз бутун олам тортишиш конунига кандай етгансиз, деб сурашганида, чунки мен буюклар елкасида утиргандим, деб жавоб берган экан.

Тарихий-маданий меросни билиш гносеологик тажриба погонасида колиши мумкин эмас, у ижтимоий хаётнинг туб конунларини, ривожланиш талабларини англаш оркали шахсда маълум бир фаолликни шакллантириши, уни фаол субъектга айлантириши лозим. Билиш "узи узи учун" погонасида кололмайди, ижтимоий борликни такомиллаштириш хар кандай билиш жараёнининг пировард натижасидир. "Инсоннинг оламни, ижтимоий борликни билишга булган кизикишини факат субъектив вокелик, зарурат деб хисобламаслик зарур. Тугри, билиш мудом субъектив хусусиятга эга сенситив, аффектив жараёндир: инсон хис-туйгулари оркалигина билишга эришади ... Шунинг учун утмиш хакида билимлар бир томондан, тарихнинг ижтимоий вокелик сифатида авлодлар онгида, хаёт тарзида, келажагини яратишда мухим роль уйнайдиган омил, бундай, хатто субъектив характерга эга булса-да, омил эволюцион тараккиётни таъминлаш учун зарур. Иккинчи томондан, тарих "узи узи учун" мавжуд эмас. Тарихий хакикатни билишда шахс маълум бир абстракцияларга берилади, хаёлий моделлар ва гипотезалар яратади. Лекин улар абстракция тарзида колиб кетмайди, шахснинг нафакат тарихга, утмишдаги вокеа ва ходисаларга муносабатини, шу билан бирга мавжуд

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

тарихий-маданий тажрибаларни узлаштиришга, улардан фойдаланишга, шу асосда узи янги тарихий макон ва ижтимоий мухит яратиб, жамият тараккиётига хизмат килишига канчалик тайёр эканлигини хам билдиради" [7; 11-12 б.]. Мазкур фикрлардан аён буладики, тарихий-маданий меросни билиш, урганиш, Фридрих Ницше айтганидек, "бизга хаёт ва фаолият" учун зарур. "Биз тарихга кандай хизмат килсак, у хам бизга шундай хизмат килади" [6; С.159]. Янги ижтимоий макон, инсон ва жамиятнинг туб максадларига мос келадиган жамият, тузум барпо этиш ана шу урганиш пировард натижаси, мезони хисобланади.

Узбекистонда тарихий-маданий меросни урганиш, асраш ва уни жамият тараккиёти манфаатларига хизмат килдириш давлат сиёсати даражасидаги вазифадир. Мутакилликнинг илк кунларидаёк Узбекистон уз тараккиётини тарихий-маданий меросни кайта тиклаш, миллий давлатчилик анъаналарига таяниш, умуминсоний кадриятлар устуворлигини эътироф этган холда маънавий-ахлокий янгиланиш билан боглади. Тарихийлик ва ворисийлик анъаналари негизида янги, мустакил, демократик, хукукий давлат куриш стратегик максадга айланди.

Тарихий-маданий мерос кенг камровли, ижтимоий хаётнинг барча сохаларига тааллукли ходисадир. Халк, миллат маънавиятига, утмишига, маданий артефактларига оид барча нарсалар, предмет ва карашлар ретроспектив ёндашиш объекти сифатида каралиши мумкин. Шундай экан, тарихий-маданий меросда биздан илгари яшаган авлодларнинг ижодий, ахлокий, маданий бойликлари мужассамдир. Ижтимоий-фалсафий ёндашув нуктаи назардан улар:

- ижтимоий-амалий тажрибалар;

- шаклланган кадриятлар;

- авлодлараро муносабатларда асраб, бир бирига утиб келаётган дунёкарашлар, тасаввурлар;

- тармуш тарзидан жой олган этноанъаналар кибилар сифатида урганилиши мумкин.

Маълумки, тарихий-маданий меросга халк, миллат хаётидан жой олган ижтимоий-амалий тажрибалар мухим урин эгаллайди. Бундай тажрибалар боис авлодлар уртасида алокалар сакланади ва мустахкамланади. Масалан, узбек халки бошка халклар ва улкалар билан савдо-сотик, иктисодий алокаларга киришиб яшашнинг узига хос ижтимоий-амалий тажрибаларига эга. Бу тажрибалар натижасида иктисодий тафаккурнинг узига хос тарихи, йуналишлари, хатто хозирги бозор иктисодиётининг шаклланишига хизмат

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

килган усуллари, концепциялари вужудга келди. Профессор А.Раззоковнинг ёзишича, улкамизда "нодир иктисодий гоялар ва фикрлар шаклланган, донишмандлар ва давлат арбоблари бозор иктисодиётининг мухим конун-коидалари тугрисида яхши тасаввурга эга булганлар, шу асосда иктисодий сиёсат юргизганлар. Мехнатнинг бойлик асоси эканлиги, эхтиёж туфайли фаолият юритиш, мехнат таксимоти ва унинг ахамияти, бахо ва унинг бозор билан чамбарчас богликлиги, пулнинг вазифалари ва иктисодиётдаги урни, эркин иктисодий фаолият, соликлар тизими, судхурлик, ижара тизими, ер-сув муносабатлари, савдо-сотикнинг ахамияти, айникса, хусусий мулкнинг мукаддаслиги, давлатнинг иктисодиётдаги урни, бошкариш тизими яхши тушунилган ва кучли давлат булиши кераклиги таргиб этилган" [8; 240 б.]. Бундай ижтимоий-амалий тажриба тарихий-маданий меросга кенг, ижтимоий-фалсафий ёндашиш имконини беради.

Шаклланган кадриятлар деганда инсон ва жамият хаётида эъзозланадиган, кишилар сузсиз кабул киладиган, ижтимоий ахамиятга эга нормалар, идеаллар, карашлар, урф-одатлар назарда тутилади. Бундай кадриятлар халк, миллат хаётининг, турмушининг ядросини ташкил этади ва этномаданий бойлик сифатида каралади. Фалсафа фанлари доктори О.Нишонованинг ёзишича "этномаданият халк, миллат яратган моддий ва маънавий бойликларнинг, кадриятлар, артефактлар ва оламни бадиий-эстетик идрок этишга каратилган гносеологик изланишлар хамда тажрибаларнинг узак кисми, ядросидир. Миллий маданият, мерос мудом ушбу узакка, ядрога курилган, улар оркали миллий хусусият, шакл ва мазмун касб этган" [9; 3 б.]. Демак, тарихий-маданий мерос тизимида халк, миллат томонидан эъзозланадиган, шакллантирилган кадриятлар марказий урин эгаллайди, бу борадаги хар кандай такдимот уларнинг урнини, ахамиятини очиб бериши зарур.

Тарихий-маданий мерос мавхум нарса эмас, у мудом аник халк, миллат анъаналарини назарда тутади. Этноанъаналари йук халк, миллат учрамайди, бирок гап уларни асрашда, маънавий-маданий тараккиётга йуналтиришдадир.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг ташаббуси ва сайъ-харакатлари туфайли этноанъаналаримиздан унумли фойдаланиш ва уларни жахонга ёйиш максадида куп ишлар амалга оширилмокда. Президентимизнинг "Шарк тароналари" халкаро мусика фестивалини утказишга тайёргарлик куриш чора-тадбирлари тугрисида (2019 йил 26 февраль), "II Халкаро маком санъати анжуманини утказишга тайёргарлик куриш чора-тадбирлари тугрисида" (2019 йил 26 февраль), "Халкаро хунармандчилик фестивалини утказиб боришга оид чора-тадбирлар тугрисида"

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

(2019 йил 3 октябрь), "Узбекистон Республикасида заргарлик тармогини жадал

ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" (2019 йил 18 май), "Халкаро бахшичилик санъати фестивалини утказиш тугрисида" (2018 йил 1 ноябрь) каби Фармон ва Карорларида тарихий-маданий меросга мутлок янгича ёндашиш кузга ташланади. Уларда тарихий-маданий мерос "ноёб ва буюк санъат", "тенгсиз маънавий бойлик" экани таъкидланади. "Мана шундай ноёб ва буюк санъат - дейди афсус билан Ш.М.Мирзиёев, - бугунги кунда шунчаки маданий ёдгорлик намунасига айланиб, куп жойларда унутилиб кетаётгани, химоя ва мухофазага мухтож булиб тургани - бу хам давримизнинг аччик хакикатидир. Шу сабабли тенгсиз маънавий бойлигимиз булмиш мумтоз бахшичилик санъатини, халк ижодининг нодир намуналарини асраб-авайлаш ва ривожлантириш, уни келгуси авлодларга безавол етказиш жахондаги илгор фикрли олимлар ва санъаткорларнинг, шунингдек, давлат ва жамоат арбоблари, барча маданият ахлининг бурчидир" [10].

Давлатимиз рахбари бохшичилик санъатини халкаро микёсда таргиб этиш, асраш тарафдори. Фестивалда 80 та давлатдан 300 дан зиёд иштирокчи, ижодкор катнашиш иштиёкини билдирган, 58 нафари уз репертуари билан иштирок этган. Илмий-амалий конференцияда эса 18 та давлатдан 45 нафар хориж олимлари, мутахассислари катнашган, маъруза укиган. Мухими шундаки, мазкур Халкаро фестивал ЮНЕСКО томонидан куллаб-кувватланган.

ХУЛОСА

Хуллас, тарихий-маданий мерос факат ворисийлик функциясини бажармайди, у халкаро маданий алокаларни мустахкамлаш, халк, миллат хакида объектив фикрларни шакллантириш, ёшларда утмишга, ота-бобларимиздан колган бойликларга хурмат туйгусини уйготиш, инсонда яратишга, ижод килишга ва бадиий-эстетик изланишлари билан миллий маданиятни юксалтиришга муносиб хисса кушиш истагини хам тарбиялайди. Тарихий-маданий меросдаги ижтимоий-фалсафий мохият хам шундадир.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Энциклопедия афоризмов. Античность. Древняя Индия. Древний Китай. Библия. - Минск, Современ. литератор., 1999.

2. Мудрецы поднебесной. - Симферополь, Реноме, 1998.

3. Агзамходжаева С. Ижтимоий идеал ва маънавий хаёт. - Тошкент, Фалсафа ва хукук, 2007.

4. Мусаев Ф. Демократик давлат куришнинг фалсафий-хукукий асослари. -Тошкент, Ozbekiston, 2007.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(11), November, 2023

5. Узбекистонда прогрессив ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихига доир материаллар. - Тошкент, Фан, 1959.

6. Ницше Ф. Сочинения в двух томах. Т.1. - Москва, Мысль, 1990.

7. Алимасов В.А., Ходжаева Б.Х. Ижтимоий-маънавий тараккиётда тарихий шахсларнинг роли. - Тошкент, Fan va texnologiya, 2016.

8. Раззоков А. Иктисодий тафаккур сарчашмалари. - Тошкент, Ozbekiston, 2011.

9. Нишонова О. Узбек этномаданиятининг эстетик мохияти. - Тошкент, Фан, 2013.

10. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Халкаро бахшичилик санъати фестивали очилишига багишланган тантанали маросимдаги нутки// Халк сузи, 2020 йил 7 апрель.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.