Научная статья на тему 'ҲУНАРМАНДЧИЛИКДА КАШТАЧИЛИКНИНГ АМАЛИЙ САНЪАТ СИФАТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ'

ҲУНАРМАНДЧИЛИКДА КАШТАЧИЛИКНИНГ АМАЛИЙ САНЪАТ СИФАТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
65
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳунармандчилик / санъат / каштачилик / мато. / craft / art / embroidery / fabric.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Турсунов, Нурулло Нарзуллаевич

Ушбу мақолада қадимдан ўзбек миллий каштачилиги амалий санъатнинг анъанавий усуллари, уларнинг халқимизнинг ўз турмушини маиший-маънавий эстетик жиҳатларига тўҳтаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EXPRESSION OF EMBROIDERY AS A PRACTICAL ART IN HANDICRAFTS

This article discusses the traditional methods of applied art of the Uzbek national embroidery since ancient times, their everyday and spiritual and aesthetic aspects of the life of our people.

Текст научной работы на тему «ҲУНАРМАНДЧИЛИКДА КАШТАЧИЛИКНИНГ АМАЛИЙ САНЪАТ СИФАТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(5), May, 2023

ХУНАРМАНДЧИЛИКДА КАШТАЧИЛИКНИНГ АМАЛИЙ САНЪАТ

СИФАТИДА НАМОЁН БУЛИШИ

Нурулло Турсунов Нарзуллаевич

Термиз иктисодиёт ва сервис университети "Ижтимоий-гуманитар фанлар" кафедраси доценти, тарих фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада цадимдан узбек миллий каштачилиги амалий санъатнинг анъанавий усуллари, уларнинг халцимизнинг уз турмушини маиший-маънавий эстетик жиуатларига туутабутилган.

Калит сузлар: уунармандчилик, санъат, каштачилик, мато.

ABSTRACT

This article discusses the traditional methods of applied art of the Uzbek national embroidery since ancient times, their everyday and spiritual and aesthetic aspects of the life of our people.

Key words: craft, art, embroidery, fabric.

КИРИШ

Кадимдан узбек миллий каштачилиги амалий санъатнинг анъанавий усулларидан булиб, у халкимизнинг уз турмушини маиший-маънавий эстетик жихатдан бойитиш истаги натижасида юзага келган. Каштачилик санъати нафакат Узбекистонда, балки хорижий давлатларда хам уз уринга эга хисобланади. Миллий хунарманд усталар томонидан кулда тикилган кирпеч, сузана, зардевор, гулкурпа, чойшаб каби йирик кашталар нафакат хорижий давлатларда, балки республикамизнинг бир катор музейларида доимий экспозициясига айланишган. ^олаверса, хозирги кунгача каштачилик буюмлари узига хос гузаллик нафис безакларининг ранг-баранглиги билан кишиларни хайратга солиб келмокда. Матога кашта тикиш, каштачилик, каштадузлик, бадиий каштачилик амалий санъатнинг тури сифатида узок утмишга эгалигини археологик топилмалар ва ёзма манбалар хам тасдиклайди.

Халкимиз томонидан миллий каштадузлик амалий санъати уз турмуш тарзини фаровон килиш истаги натижасида юзага келган. Каштадузлик махсулотларини тайёрлаш ва даврлар утиши билан ишлаб чикариш биринчи навбатда махаллий ахолининг иктисодий ва маданий-маиший талаб, эхтиёжларини кондириш(истеъмол)га каратилганлиги билан характерланади.

Этнология сохасида тадкикот олиб боришнинг ёзма манбаларни урганиш, халк огзаки ижоди, археологик маълумотлар, киёсий тилшунослик, статистик

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

метод, дала тадкикотлари усулларидан кенг фойдаланиб келинмокда1. Ушбу методлар этнология сохасида узига хос тарзда олиб борилаётган тадкикотлар доирасида, жумладан, узбек миллий хунармандчилиги тарихига оид этнологик изланишларда хам манбавий асос булиб хизмат килади.

Ушбу сохада семантика (семантика - юнонча semanyikos - ифодалаш, яъни семиотика (белгилаш)нинг бир кисми) методи мухим урин тутиб, унга кура, хар бир буюм узининг ифодавий маъносига эга булади. Семиотика рамзий мазмунга эга белгилар хакидаги фан сифатида ХХ асрда шаклланган. Ушбу назарий коидалар, тадкикот усуллари дастлаб америкалик файласуф Чарльз Пирс2 ва швейцариялик тилшунос Фердинанад де Соссюр3 асарларида бир вактнинг узида, аммо алохида мустакил равишда ривожланган. Семиология шартли равишда кабул килинган воситалар ёрдамида инсон уз фикрини изхор этмокчи булганида юз берадиган жараёнларни урганади4.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Француз этнологи К. Леви-Строс хам семиотиканинг асосий тушунчаларидан бири "код" атамасини муомалага киритиб, унинг рамзий мазмуни инсон дунёкараши билан богликлиги курсатган 5 . Код деганда маданият факти (далили)нинг унга хос булган рамзий мазмуни билан алокаси ва дунёкараш билан богликлиги тушунилади. Масалан, вохада хунармандчилик билан боглик урф-одатларга кура, шогирднинг устозига белбог боглаши ва уз навбатида устозининг хам шогирдига усталикни давом эттириши учун белбог боглаши, совчилик жараёнларида келин томон куёвга розилик аломати сифатида кашта буюмларидан солиб юбориш одатлари узига хос код вазифасини бажарган. Семантика назариясига кура, буюмларнинг туб мохиятини ифодаловчи ва унинг намоён булишини курсатувчи белги узига хос хусусият касб этиб, рамзга айланади. Демак бундан куриниб турибдики, хар бир кашталанган буюм бу ерда код вазифасини бажарган.

Этнология фанида семантик-семиотик ёндашув буюмларнинг туб мохияти ташкаридан уша "манбаларга" (расм-русум, фольклор, мифология, тил, адоб-ахлок) дахл килинган пайтдагина намоён булиши мумкинлигини курсатиб, буюмга кириб боргач, у белгига хос хусусият касб этади, яъни рамзга айланади.

1 Садохин А.П. Этнология. - Москва: Академия, 2000. - С. 140.

2Пирс Ч.С. Избранные философские произведения. - М., 2000.

3Каранг: Соссюр Ф. Де. (Ferdinand de Saussure). Труды по языкознанию. - М., 1977.

4 Бадью А. Манифест философии. - Спб.: Mashina, 2003. - С. 17.

5 Леви- Строс К. Структурная антропология / Пер. с фр. - М.: Наука, 1985. - 536 с.; Уша муаллиф. Структура и форма. - Семиотика. - Москва, 1983. - С. 400-428; Уша муаллиф. Первобытное мышление. - М., 1994.- 384 с.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Маданиятшунослик фанида семантика методининг культурологик (маданиятшунослик) тамойили мухим урин тутиб, унга кура, хар бир буюмга узининг маъносини беради ва шунга мувофик уларнинг шаклий "тасаввури"га хам эга булади. Хусусан, айнан хар бир каштадузлик буюмларининг турли этник анъаналарда номутаносиб шаклларга эга булиши хам мумкин. Ва бу хар бир хунармандчилик сохаси буюмларнинг у ёки бу хоссаларини семантизация (ифода) этган маданиятнинг муайян танловини курсатади.

Шунингдек, семиотик ёндашувнинг мухим кисмларидан яна бири оппозиция (мухолифлик) назарияси хисобланади. К. Леви - Строс таъкидланидек, дихотомия мифологик (афсонавий) тафаккурга хос булиб, унда тимсоллар кенг кулланилиб, уларни дунё ва инсонга эришишнинг усулига айлантиради. Бунда афсонанинг мантики, ижтимоий муносабатларнинг мантики каби икки хил (бинар) мухолифлик асосига курилган6. Масалан, накшларнинг юкори -куйи, кун - тун, унг - чап, эр - хотин, ер - осмон ва бошкаларни келтириб утиш мумкин. Турли миллатларнинг урф-одат, маросим ва байрамлари муайян рамзлар, тимсолларда акс этиши ва муайян максадга эга эканлиги купчиликка маълум, аммо уларни семиотик тахлил килиш ХХ асрда илмий-ташкилий жихатдан йулга куйилди. Айтиб утиш мумкинки, этносемиотик тадкикотлар бу даврда бир неча йуналиш буйича жадал ривожланди.

Универсаллашув, яхлитлашув жараёнлари кечаётган хозирги даврда мехр-окибат, инсонни улуглаш, тинч ва осойишта хаёт, багрикенглик ва тотувлик каби миллий кадриятларни саклаш, уларни келажак авлодларга етказиш зарур. Бу эса, узбек этносемиотикаси билан боглик турли тимсоллар ва белгиларни тадкик этишни такозо этади.

Халкимининг этносемиотикасининг узига хос хусусиятларини билиш учун, аввало, этносемиотика фанининг мазмуни, асосий йуналишлари, максади ва вазифалари хусусида фикр юритиш, максадга мувофик. Айни пайтда, семиотиканинг ижтимоий-фалсафий мохиятини чукуррок билиш хам этносемиотиканинг мазмуни ва функционал тавсифини аниклашни такозо этади. Зеро, бу мухим назарий ва амалий ахамият касб этади.

Утмишдан халкимиз урф-одатлари, хатти-харакатлари хам семиотик белгилар булиб, улар объектга ахборот етказувчи тизимлардир. Бинобарин, миллий урф-одатлар, бирор миллат ё элатга хос маросимлар хам муайян мазмунга эга булган, маълум маънони берадиган "ахборот воситалари"дир.

6Леви- Строс К. Структурная антропология. - Москва, 1983.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Миллий тарбия, миллий мухит шароитида шаклланган одам учун улар табиий, баъзан мажбурий характерга эга булади.

Тарихдан яхши маълумки, анъана, расм-русумлар, урф-одатлар вакт утган сари узгаришларга учраб боради. Айримлари унутилади, янгилари пайдо булади. Бу жараёнда хаётий мухим эхтиёж ва манфаатларнинг ривожланиб бориши мухим урин тутади. Аммо, шундай булса-да, турли ташки белгилар оркали ички туйгу, фикрларни ифода этиш зарурати хеч качон йуколмайди. Маълумки, хар кайси халк ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, урф-одатлари уз-узидан, буш жойда шаклланмайди. Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишига аник тарихий, табиий ва ижтимоий омиллар асос булади.

Х,ар бир халкнинг хунармандчилик тарихини урганишда жамиятнинг иктисодий, ижтимоий, сиёсий хаётида иштирок этувчи, нафакат даромад даражаси, балки даромад манбаи, хаёт тарзи, кадриятлар тизими, хулк-атвор услуби ва мотивлари билан фаркланадиган инсонлар гурухи уртасидаги муносабатлардан келиб чикадиган ходиса ва жараёнларни хам ёритиш лозим7.

Куплаб халкларда тукувчилик хунармандчилиги (каштадузлик) модернизацияси жамият тараккиёти давомида урбанизациялашувнинг кучайишига (шахарларнинг мавкеини ошиши), жумладан, мустакиллик йилларида каштадуз-хунармандлар учун турар жой ва устахона-дуконларининг яратиб берилиши, хунармандчилик махсулотларини кулда тайёрлаш, техника тараккиёти ва саноатлашувнинг юзага келиши (индустриализация), совет даврида урганилаётган худуд фабрикаларида гиламчилик, дуппидузлик, мато ишлаб чикариш ва кулолчилик буюмларининг машина-станокларда тайёрланиши кабилар кузатилади8.

Мамлакатлар уртасида саноатнинг ривожланиши натижасида модернизация тушунчаси жамиятни назарий методологик тадкик этишда ишлатилади ва бу гоя эволюционизм ва функционализм таъсирида вужудга келган. Дастлабки модернизация дастурлари ХХ аср урталарида Европа мустамлакачилик империясининг инкирози натижасида Осиё, Африка, Лотин Америкасидаги мамлакатларга АКШ ва Европа олим хамда сиёсатчилари томонидан коммунистик ривожланиш йулига карама-карши жамиятнинг ривожланиш йули сифатида такдим этилган. Унда модернизация бозор конуниятларига асосланган иктисодиётни ва фукаролик жамиятини шакллантиришга каратилган жараён сифатида ифодаланган. Модернизация (французча moderisatio, moderne - янги, замонавий) - жамиятни замонавий

7 Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида... - Б.19-20.

8 Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида.. - Б.18.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(5), May, 2023

талабларига мувофик такомиллаштириш максадида хилма хил узгаришларни амалга оширишдан иборат ижтимоий-тарихий жараённи ифодаловчи тушунчадир9.

Этнология фанида модернизация назарияси жахон ижтимоий тараккиёти билан бирга доимий эволюцион ривожланишдаги таълимот хисобланади. Ушбу назариянинг шаклланишида У.Ростоунинг "Иктисодий усиш боскичлари" асари ва Т.Парсонс, Э.Шилза каби олимларнинг изланишлари назарий асос булиб хизмат килган.

Модернизация назарияси жахон ижтимоий-иктисодий тараккиётида эволюцион ривожланишдаги таълимот хисобланади. Хунармандчилик модернизацияси ижтимоий-тарихий ходиса булиб, у давлат, жамият хаётининг маънавий-маданий, иктисодий, сиёсий ва ижтимоий сохаларини камраб олади10.

Модернизация хунармандчиликка оид ислохотларнинг интенсивлиги, яъни анъана ва замонавийлашган кадриятларнинг коришуви билан боглик. Чунки, модернизация анъаналарни инкор килмайди, балки улар асосида олиб борилади. Жумладан, бозор шароитида каштачиликдаги узгаришлар кашта буюмларида янги элемент, дизайн, янги турлар, янгича куриниш, холат ва шаклларда намоён булиши билан бирга талаб, истеъмол, буюртма учун ишлаб чикариш кичик бизнес ва тадбиркорлик, бозор туризми холатида хам юзага келмокда. Бу холат Узбекистонда мустакиллик йилларидаги "узбек модели"нинг чукур илмий асосга эгалиги хамда хунармандчиликка доир ислохатларнинг концептуал ва амалий жихатдан тугрилигини исботлайди.

Трансформация ёки модернизацияни келтириб чикарадиган, хаётни таъминловчи маданият тараккиётининг тадрижий ривожига таъсир этадиган асосий омиллардан бири - глобаллашув хисобланади. Глобаллашув - (глобал. лотинча - умумбашарий, кенг микёсдаги, жахоншумул, жахон ахамиятига молик); жахондаги мамлакатларнинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий сохада узаро якинлашуви, бирлашуви; вокеа-ходисаларнинг бир мамлакат доирасидан чикиб, умуминсоний микёсга эга булиши, бутун ер шарини камраб олиши демакдир.

XXI асрда глобаллашув жараёнлари сабабли хунармандчилик буюмларида гарблашиш (вестернизация) сезила бошлайди. Бу иктисодий, ижтимоий жараёнларда каштачилик буюмлари модернизациялашган булса-да, уларда

9 Фалсафа энциклопедик лугат. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2010. -Б.197-198.

10 Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида.. - Б. 18.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

халкнинг дунёкараши, эстетикаси, этник узига хослиги ва хужалик анъаналарини акс эттирган анъанавий элементлар сакланган11.

ХУЛОСА

Х,ар бир халкда анъанавий каштанинг моддий, семантик ва эстетик жихатдан тахлил килиниши натижасида, олинган билимлар унинг методологик асосига хизмат килади. Хусусан, амалий санъатга антропологик ёндашув ижтимоий жараёнларда объектларни ташкил этиш билан ажралиб туради. Шунингдек, жамиятда объектнинг шакли ва вазифаларини тахлил килади, кенг аспектларда улар уртасидаги муносабатларни урганади.

Хулоса килиб айтганда, этнографик дала тадкикотларини тадкик этар эканмиз, аввало уни урганишда назарий-услубий жихатларига таянган холда илмий хулосалар килишга алохида эътибор каратилади. Колаверса, анъанавий хунармандчилик турларидан булган каштадузликнинг утмишда ва бугунги кунда ривожланиши ахолининг хужалик фаолияти, уй интерьерини жихозлаш хамда эстетик диднинг ошиб бориши мухим урин тутади.

REFERENCES

1. Садохин А.П. Этнология. - Москва: Академия, 2000. - С. 140.

2. Пирс Ч.С. Избранные философские произведения. - М., 2000.

3. Каранг: Соссюр Ф. Де. (Ferdinand de Saussure). Труды по языкознанию. - М., 1977.

4. Бадью А. Манифест философии. - Спб.: Mashina, 2003. - С. 17.

5. Леви- Строс К. Структурная антропология / Пер. с фр. - М.: Наука, 1985. -536 с.; Уша муаллиф. Структура и форма. - Семиотика. - Москва, 1983. - С. 400-428; Уша муаллиф. Первобытное мышление. - М., 1994.- 384 с.

6. Леви- Строс К. Структурная антропология. - Москва, 1983.

7. Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида... - Б.19-20.

8. Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида.. - Б.18.

9. Фалсафа энциклопедик лугат. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2010. - Б.197-198.

10. Давлатова С.Т. Узбек анъанавий хунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида.. - Б.18.

11. Кармышева Б.Х. Ткачество и прядение у населения южных районов Таджикистана и Узбекистана (XIX - начало XX вв.) // Проблемы типологии в этнографии. - М., 1979. - С. 252.

11 Кармышева Б.Х. Ткачество и прядение у населения южных районов Таджикистана и Узбекистана (XIX -начало XX вв.) // Проблемы типологии в этнографии. - М., 1979. - С. 252.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.